ءبىز قازىرگى كەزدە قازاقتىڭ وزىنە «قازاقتىڭ بار دىبىسىن بار دەپ, جوق دىبىسىن جوق» دەپ سەندىرە المايتىن كەزەڭدە تۇرمىز. بىرىنە-ءبىرى جالعاسقان ءالىپبي اۋىستىرۋ مەن ورىندى-ورىنسىز ەملە قۇراستىرۋ وسىنداي جايعا الىپ كەلدى. وپ-وڭاي كورىنگەن قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس قۇرامىن تۇگەندەي الماي الەك بولىپ جاتقانىمىز دا سوندىقتان.
كەز كەلگەن قازاقتان (ەرەسەك بولسىن, بالا بولسىن) «قازاق تىلىندە قانشا دىبىس بار؟» دەپ سۇراساڭ, ءبارىنىڭ بەرەر جاۋابى بىرەۋ-اق, «42 دىبىس بار» دەيدى. بۇل, ارينە, ولاردىڭ كىناسى ەمەس, مەكتەپتەن باستاپ جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەنگە دەيىن «42» دەپ توقپاقتاي بەرسە, كىم دە بولسا سوعان ۇيىپ قالادى. ۇيىپ قالعانداردىڭ اراسىندا, وكىنىشكە قاراي, قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىم-وقىتۋشىلارى بارىن قايتەرسىڭ. ولار دا «قىرىق ەكى» دەمەسە دە, سوعان جەتە جىعىلىپ جاتادى.
قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس قۇرامىن انىقتاۋ سوناۋ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالعان بولاتىن. سول ءداۋىردىڭ وكىلى ۆ.رادلوۆ 31 دىبىستى اتايدى, ونىڭ قۇرامىنداعى ءبىر دىبىستى ارنايى ۋ تاڭباسىمەن بەلگىلەيدى جانە ول دىبىستىڭ اعىلشىن تىلىندەگى w دىبىسىمەن ۇقساس ەكەنىن اتاپ, «جارتىلاي داۋىستى» دەپ كورسەتەدى. «جارتىلاي» دەپ وتىرعانىنىڭ ءمانى بار: دىبىس جاسالىم/ەستىلىم جاعىنان داۋىستىعا جاقىن. كەلەسى كەزەڭدە, حح عاسىردىڭ باسى, ا.بايتۇرسىنۇلى قازاق تىلىندە 29 دىبىس بار دەپ كورسەتەدى. احاڭ انىقتاعان قۇرامدا دا «جارتىلاي داۋىستى» كەزدەسەدى. قازاق ءتىلىنىڭ العاشقى لاتىن الىپبيىندە (1929-39 جج.) v تاڭباسىمەن بەلگىلەنىپ كەلدى. بەرتىن كەلە داۋىسسىز مارتەبەسى ەسكەرىلىپ, ءۇۋ/ۇۋ تىركەستەرىنىڭ قۇرامىندا 1957 جىلعا دەيىن ۋ تۇرىندە دەربەس جازىلدى. ال اكادەميك ءى.كەڭەسباەۆ باستاعان زەرتتەۋشىلەر 43 دىبىسقا توقتادى, 43 بولىپ تۇرعان سەبەبى ۋ تاڭباسى داۋىستىنىڭ قۇرامىندا ءبىر رەت, داۋىسسىزدىڭ قۇرامىندا تاعى ءبىر رەت كەزدەسەدى. ال 1957 جىلى «قىزىل ساياسات» قازاق ءالىپبيى مەن ونىڭ ەملە-ەرەجەسىنە دە جەتتى. ءسويتىپ قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىنىڭ جازىلىمىنا ورىس ءتىلىنىڭ ۋ دىبىس/تاڭباسى ەندىرىلدى. سونىمەن كىرمە ۋ تاڭباسى قازاقتىڭ ءتول داۋىستى دىبىستارىنىڭ قۇرامىنا «داۋىستى» بولىپ قوسىلا كەتتى. كەز كەلگەن عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەك نەمەسە وقۋلىق بەتىن اشىڭىز, وقۋ-قۇرالىنىڭ نەمەسە ارتەكتى ماقالانىڭ بەتىن اشىڭىز, الدىڭىزدان داۋىستى ۋ شىعا كەلەدى. «ساسقان ۇيرەكتىڭ» كەبىن كيىپ, «داۋىسسىزدان كەيىن داۋىستى بولادى, داۋىستىدان كەيىن داۋىسسىز بولادى» دەپ امالداپ كەلە جاتىرمىز. قازاق تىلىندە داۋىستى بارلىق ۋاقىتتا داۋىستى بولاتىنى, داۋىسسىز بارلىق ۋاقىتتا داۋىسسىز بولاتىنى سانامىزعا جەتپەي قويدى.
وسى ساياسي ءالىپبي رەفورماسىنىڭ جەمىسىن ەندى «تەرىپ-جەپ» وتىرمىز. قازىرگى ۇرپاقتى قازاق تىلىندە داۋىستى ۋ دىبىسى جوق دەپ سەندىرە الماي وتىرعانىمىز سوندىقتان.
سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن اكادەميالىق ەڭبەكتەردە ۋ تاڭباسىمەن بەلگىلەنىپ جۇرگەن دىبىستىڭ اقيقات مازمۇنى انىقتالىپ بەرىلدى: «ۋ (w) داۋىسسىز دىبىسى قوس ەرىن ارقىلى جاسالادى. جاسالۋ ورنىنا قاراي ەرىن-ەرىندى داۋىسسىز دىبىس بولىپ تابىلادى. ۋ داۋىسسىز دىبىسى قوس (استىڭعى جانە ۇستىڭگى) ەرىننىڭ جۋىسۋى ارقىلى جاسالادى. جاسالۋ تاسىلىنە قاراي جۋىسىڭقى داۋىسسىز دىبىس بولىپ تابىلادى. ۋ داۋىسسىز دىبىسىن ايتقاندا داۋىس جەلبەزەگى مول تەربەلەدى, ياعني مول قاتىسادى. داۋىس قاتىسىنا قاراي ءۇندى (تەربەلىمدى) داۋىسسىز دىبىس بولىپ تابىلادى. جاسالىم بەلگىلەرى: ەرىن-ەرىندى, جۋىسىڭقى, ءۇندى داۋىسسىز دىبىس». داۋىسسىزدىڭ اقيقات انىقتاماسى وسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ قازاق ءتىلى داۋىسسىزدارىنىڭ پىشىندەمەسىندە (مودەلىندە) ءوزىنىڭ ورنى بار.
پىشىندەمەدەن كورىنىپ تۇرعانداي, ۋ (w) داۋىسسىز دىبىسى قۇرىلىمنىڭ (مودەلدىڭ) ءبىر بۇرىشىن ۇستاپ تۇر. ەگەر ۋ (w) داۋىسسىز دىبىسى جوعالاتىن بولسا, وندا پىشىندەمە (مودەل) تۇگەل قاۋساپ تۇسەدى. بۇل – ءتىل دىبىستارىنىڭ قۇرامىنان ءبىر دىبىس جوعالسا, بۇكىل جۇيەسى (سيستەماسى) بۇزىلادى نەمەسە ءبىر بوگدە دىبىس ەنەتىن بولسا, ءتىلدىڭ دىبىس جۇيەسى (سيستەماسى) تۇگەلدەي بۇلىنەدى دەگەن ءسوز.
الايدا اكادەميالىق ەڭبەكتەردىڭ ناتيجەسى ازىرگە وقۋلىقتار مەن وقۋ-قۇرالدارىنا جەتپەي جاتىر. سوندىقتان دا كوپشىلىكتى شاتاستىرماس ءۇشىن ۋ تاڭباسىنىڭ ىرگەسىنە w تاڭباسىن قوساقتاپ ۋ (w) دەپ كورسەتىپ وتىرۋعا ءماجبۇرمىز.
تاعى دا عىلىمي نەگىزگە جۇگىنەتىن بولساق, حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبي ء(حفا نەمەسە مفا – مەجدۋنارودنىي فونەتيچەسكي الفاۆيت) ۇلگىسى بويىنشا تاڭباسى w بولۋعا ءتيىس. بۇدان ءارى قاراي وسى تاڭبانى تۇراقتى پايدالاناتىن بولامىز.
ەندى نەگە «شالا داۋىستى» نەمەسە بىردە داۋىستى, بىردە داۋىسسىز بولىپ جۇرگەنىنە توقتالايىق. ويتكەنى: ءبىرىنشى, ونىڭ جاسالىمى (ارتيكۋلياتسياسى) داۋىستىعا ۇقسايدى, سەبەبى اۋىز قۋىسىندا كەدەرگى جوق; ەكىنشى, ونىڭ تىلدەگى قىزمەتى داۋىسسىزعا ۇقسايدى, سەبەبى بۋىن قۇراي المايدى. ءتىل جۇيەسىندە ونىڭ ەكىنشى قىزمەتى باسىم بولىپ ەسەپتەلەدى, سوندىقتان دا ول داۋىسسىز دىبىس بولىپ سانالادى.
داۋىسسىز w دىبىسىن جوعالتىپ جۇرگەنىمىزدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى «جالعان ەستىلىم» بولىپ تابىلادى. قازاق تىلىندە ءسوز باسىندا كەزدەسپەيتىن بەس داۋىسسىز دىبىستىڭ ءبىرى – وسى w. ەندەشە دىبىس اتاۋىنا, وزگە دىبىستارداي بى, دى بولىپ داۋىستى سوڭىنان قوسىلماي, داۋىستى الدىنان قوسىلىپ, ۇۋ (ۋۇ ەمەس) تۇرىندە ايتىلادى. سوندىقتان ۇۋ تىركەسىنىڭ ايتىلىمى ورىس ءتىلىنىڭ ۋ داۋىستى دىبىسىنىڭ ەستىلىمىن ەسكە تۇسىرەدى. قازاق ءتىلى ماماندارىن دا, وزگە زەرتتەۋشىلەردى دە شاتاستىرىپ جۇرگەن وسى جايت. بۇلدىرشىندەر مەن ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋ-قۇرالدارىنان باستاپ ۋىق, ۋىس, ت. ب. «سوزدەر ۋ داۋىستى دىبىسىنان باستالىپ جاتىر». ورىستاقى ۋ تاڭباسىنىڭ ماشاقاتى ءبىر مۇنىمەن ءبىتىپ جاتقان جوق. سوزدىكتەر تىزبەگىندەگى ۇ, ءۇ ارىپتەرىنىڭ قۇرامىندا تۇراتىن ونداعان-جۇزدەگەن سوزدەر «اداسىپ» ۋ ءارپىنىڭ سوڭىندا ءجۇر. ازىرگە تەك ءسوز باسىنداعى بۋىنعا قاتىستى «اداسۋلاردى» عانا كورىپ وتىرمىز. ىشكى ءالىپبي تىزبەگىنە قاتىستى «اداسۋلاردى» كومپيۋتەر باعدارلاماسىنىڭ كومەگى بولماسا, كوزبەن كورىپ, قولمەن تۇگەندەۋ مۇمكىن ەمەس.
ال نەگە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول داۋىسسىز دىبىسى وسى ءبىر توركىنى بولەك ۋ تاڭباسىنا بايلانىپ قالدى؟ ويتكەنى ورىس تىلىندە مۇنداي دىبىس جوق, سوندىقتان كيريل قۇرامىندا ونى بەلگىلەيتىن ارنايى تاڭبا دا جوق. بىراق «جالعان ەستىلىمگە» سەبەپ بولىپ جۇرگەن داۋىستى دىبىسىنىڭ ۋ تاڭباسى بار. وسى ءارىپ وپ-وڭاي قازاق الىپبيىنە كوشىپ, w داۋىسسىزىنىڭ تاڭباسىنا اينالىپ كەتتى. ءسويتىپ قازاق ورفوگرافياسىنىڭ قۇرامىندا ابدەن ورنىعىپ الدى. ەندىگى جەردە كيريلدىڭ ۋ تاڭباسى مەن دىبىسىنان قۇتىلۋ وڭاي بولماي, تىپتەن, مۇمكىن بولماي وتىر.
تىلىمىزدەگى w داۋىسسىزىنىڭ اقيقاتىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە ورايلاس تىركەستەردى پايدالانۋعا بولادى. مىسالى, اۋ تىركەسىنىڭ ەكى دىبىستان قۇرالاتىنىنا ەشكىمنىڭ ءشۇباسى جوق, ال ءدال سول ۇلگىدەگى ۇۋ تىركەسىنىڭ دىبىس قۇرامىن ءبىر ۋ دىبىسىنا اينالدىرىپ جىبەرىپ وتىرمىز. سوندا بىزگە جەتپەي تۇرعانى – وقۋ-ادىستەمەلىك دايىندىق پەن پسيحولوگيالىق شەبەرلىك. العاشقى اۋ تىركەسىنىڭ ءبىرىنشى سىڭارى اشىق داۋىستى ا ايقىن ەستىلەدى دە, ەكىنشى سىڭارى w داۋىسسىزىنان وڭاي اجىراتىلادى. ال ەكىنشى ۇۋ تىركەسىنىڭ ءبىرىنشى سىڭارى ەرىندىك قىساڭ ۇ مەن تاعى ەرىندىك w داۋىسسىزىنىڭ ارتيكۋلياتسياسى ءوزارا تىعىز كىرىگىپ كەتەدى. ءCويتىپ ورىس ءتىلىنىڭ ۋ داۋىستىسى ءتارىزدى ەستىلىم اسەر قالدىرادى. ورىس ءتىلىنىڭ ۋ دىبىسى نىعىز ايتىلادى, ال قازاقى تىركەس بوساڭ ايتىلادى.
ەگەر w داۋىسسىز دىبىسىنىڭ جازىلىم ەملە-ەرەجەسى دۇرىس قۇراستىرىلسا, وندا ءسوزدىڭ ۇندەسىم اۋەزى, مورفەم جانە بۋىن قۇرامى, تاسىمال رەتى مەن سويلەم ىرعاعى بۇزىلمايتىن بولادى.
جۋان اۋەزدى سوزدەر قۇرامىندا:
– جۋان اۋەزدى قىساڭ ۇ[u] مەن ءۇندى جۋىسىڭقى ۋ[w] داۋىسسىزىنىڭ تىركەسى ۇۋ[uw] بولىپ جازىلادى;
– ءسوز باسىندا [w] كەزدەسپەيدى, سوندىقتان ءسوز ۇ[u] داۋىستىسىنان باستالادى:
ۋ (ۇۋ) [uw], ۋىق (ۇ-ۋىق) [u-wuq], ۋىس (ۇ-ۋىس) [u-wus], ۋاقىت (ۇ-ۋا-قىت) [u-wa-ءqىt];
– ءسوز ورتاسىندا: تۋىس (تۇ-ۋىس) [tu-wus], سۋىق (سۇ-ۋىق) [su-wuq], جۋان (جۇ-ۋان) [ju-wan], شارۋا (شا-رۇ-ۋا) [şa-ru-wa], وقۋشى (و-قۇۋ-شى) [o-quw-ءşى];
– ءسوز سوڭىندا: تۋ (تۇۋ) [tuw], سۋ (سۇۋ) [suw], بۋ (بۇۋ) [buw], الۋ (ا-لۇۋ) [a-luw], تولۋ (تو-لۇۋ) [to-luw], وقۋ (و-قۇۋ) [o-quw], قارۋ (قا-رۇۋ) [qa-ruw];
جىڭىشكە اۋەزدى سوزدەر قۇرامىندا:
– جىڭىشكە اۋەزدى قىساڭ ءۇ[ü] مەن ءۇندى (جۋىسىڭقى) ۋ[w] داۋىسسىزىنىڭ تىركەسى ءۇۋ[üw] بولىپ جازىلادى:
– ءسوز باسىندا [w] كەزدەسپەيدى, سوندىقتان ءسوز ءۇ[ü] داۋىستىسىنان باستالادى: ءۋىل ء(ۇ-ءۋىل) [ü-wül], ۋادە ء(ۇ-ءۋا-دە) [ü-ءwا-de], ءۇ-ءۋاج ء(ۇ-ءۋاج) [ü-ءwاj], ءۋالي ء(ۇ-ءۋا-ءلىي) [ü-ءwا-liy], ءۋازىر ء(ۇ-ءۋا-ءزىر) [ü-ءwا-zir];
– ءسوز ورتاسىندا: سۋرەت ء(سۇۋ-رەت) [süw-ret], كەلۋشى (كە-ءلىۋ-ءشى) [ke-lüw-şi], سەنۋمەن (سە-ءنۇۋ-مەن) [se-nüw-men], سەكىرۋگە (سە-كى-ءرۇۋ-گە) [se-ki-rüw-ge], كەلۋى (كە-ءلۇ-ءۋى) [ke-lü-wi];
– ءسوز سوڭىندا: كۇلۋ (كۇ-ءلۇۋ) [kü-lüw], ءتىلۋ ء(تى-ءلۇۋ) [ti-lüw], كۇتۋ (كۇ-ءتۇۋ) [kü-tüw].
ەندەشە لاتىن الىپبيىنە قازىرگى كيريل ورفوگرافيامىزدىڭ ۇلگىسىمەن وتۋگە بولمايدى. وندا كيريلدەگى ءتىلبۇزار ەرەجەلەرىمىزدى سول كۇيىندە قايتالاعان بولىپ شىعامىز. سوندىقتان الدىمەن قازاق ماتىنىنە «ءالىپبي ترانسكريپتسيا» جاساپ الۋىمىز كەرەك. سونان سوڭ بارىپ قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرەمىز. وسىنداي رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە قازاق ءتىلىنىڭ:
– ءتول دىبىس قۇرامى كىرمە تاڭبالارسىز تازا انىقتالادى;
– ءتول دىبىس قۇرىلىمى ء(جۇيەسى) ساقتالادى;
– مورفەم قۇرامى بۇزىلمايدى;
– بۋىن تۇرقى جاڭساق جىكتەلمەيدى;
– تاسىمال رەتى سەتىنەمەيدى;
– سويلەم ىرعاعى ساقتالادى.
لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ۇستىندەگى جازۋ رەفورماسىنىڭ باستى ناتيجەسى وسى بولماق.
وكىنىشكە قاراي, بۇل دىبىستىڭ اقيقات [w] تاڭباسىنا لاتىن نەگىزىندەگى جاڭا اپوستروف الىپبيىمىزدەن دە ورىن تابىلمادى, قايتادان سول ورىس ءتىلىنىڭ سوزىلىڭقى ۋ[u:] دىبىسىنىڭ y’ دەگەن تاڭباسىنىڭ كەبىن كيىپ قالدى. ەندى قاشان جانە قاي ۇرپاق ونى وسى ءبىر شالا-جانسار ءالىپبي تامۇعىنان ارشىپ الار ەكەن, الدە ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءوشىپ قۇردىمعا كەتە بەرەدى مە؟ كەلەر ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرۋعا دا دارمەنىمىزدىڭ كەلمەگەنى عوي.
ءالىمحان جۇنىسبەك,
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى, پروفەسسور
