استانا قالاسىندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى بۇعان دەيىن دە بىرنەشە اكتسيا ءوتتى. ەر ادامنىڭ ايەلگە قول كوتەرۋىن, بالاسىن ساباۋىن قوعام قاتاڭ ايىپتايدى. مۇنداي ادامدارعا توقتاۋ سالۋ, ولاردى جازالاۋ دۇرىس دەپ سانايدى. وتباسىنداعى ايەل مەن بالاعا قاتىستى كەز كەلگەن جۋان جۇدىرىقتىق اياۋسىز اشكەرەلەنۋى قاجەت. وسىعان وراي ەلوردادا ناۋرىز ايىندا قوعام بەلسەندىلەرى ۇيىمداستىرعان «انا مەن بالانىڭ قۇقىعىن قورعاۋ – ەلدىك مۇددە» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل ءماجىلىسى وتكەن ەدى. وندا ايتىلعان پىكىرلەردى كۇنى كەشە ەلدىڭ پارلامەنتى ماقۇلداپ, مەملەكەت باسشىسى جاڭا زاڭعا قول دا قويدى. ەندى ول بيىل 16 ماۋسىمىنان باستاپ كۇشىنە ەنەدى.
زاڭدى قاتايتۋ – نەگىزدى
بىراق وسى جەردە ءۇشبۋ زاڭ تۋرالى پىكىر ەكىگە جارىلىپ تۇر. «ارينە, قىلمىسكەردى جازالاعان ءجون. دەگەنمەن, بالاسىنا «ءتايت» دەمەيتىن اكە بولا ما؟ اكەمىز بالا كۇنىمىزدە تالاي قامشىنىڭ استىنا الىپ, سارايعا قاماپ قوياتىن. قازىر ويلاپ وتىرسام, سوعان ول كىسىنى ءوزىم ماجبۇرلەيدى ەكەنمىن. شەكتەن شىققان تەنتەكتىك جاسايمىن. قىڭىرلىق تانىتىپ, ايتقانىن تىڭدامايمىن. سوسىن جۇيكەسى شىداماعان اكەمىز ءبىر كۇنى تاياقتىڭ استىنا الادى. قازىر ءوزىمنىڭ ءتورت بالام بار. جاسىراتىنى جوق, ءبىر بالام ءسال ەركەلەۋ. ساباققا بارماي, كوشە كەزگەنى ءۇشىن بىرنەشە رەت شاپالاقتادىم دا. ەندى جاڭا زاڭ بويىنشا مەن بالام قانداي قىڭىرلىق تانىتسا دا, قول كوتەرە المايدى ەكەنمىن» دەيدى ەلوردا تۇرعىنى سەرىك ساعىنتايۇلى.
بىرەۋلەر «ەۋروپا ەلدەرىندە بالا تاربيەسى بىزدەن وزگەشەلەۋ» دەگەندى ايتادى. وندا بالاڭ «دۇكەننەن ويىنشىق اپەرمەدىڭ» دەپ جەر تەپكىلەپ جىلاپ جاتسىن, ۇيىقتاماي, تۇنىمەن مۋزىكا تىڭداپ شىقسىن, وعان ەشقانداي داۋىس كوتەرمەي, تەك مۇنىسى دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن ايتىپ, ءمان-جايدى ءتۇسىندىرۋىڭىز كەرەك ەكەن. كەز كەلگەن ارەكەتىنە توزىمدىلىك تانىتىپ, كامەلەتكە تولماعان بالاڭىزبەن ارقاشان تەرەزەسى تەڭ سويلەسۋىڭىز قاجەت. ولاي بولماعان جاعدايدا يۋۆەنالدى پوليتسيا قىزمەتكەرى مۇنى بالاعا كورسەتىلگەن پسيحيكالىق قىسىم دەپ باعالاپ, ءسىزدى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋى ابدەن مۇمكىن.
سوندىقتان «تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار وتباسىنا ويران سالاتىنداردان بۇرىن كەيبىر اتا-انالاردى دا قاتتى الاڭداتىپ وتىر. «قازاقستاننىڭ اتا-انالار وداعى» قوعامدىق بىرلەستىگى دەپ اتالاتىن ۇيىمنىڭ سايتىن اشىپ قالساڭىز, ءماجىلىس قابىلداپ, سەنات ماقۇلداپ, مەملەكەت باسشىسى قول قويعاننان كەيىنگى وسى قۇجاتتىڭ اينالاسىندا كۇن سايىن تالقىلاۋلار مەن پىكىر تالاستار ورىن الىپ كەلەدى. كەيبىر ادامداردا «ەندى بالامىزعا ۇرىسىپ, داۋىس كوتەرۋگە دە قۇقىعىمىز جوق پا؟», «ارتىق قىلىمىز دەپ تىرتىق قىلىپ جۇرمەيىك» دەگەن سىڭايداعى ۇرەي مەن دۇربەلەڭ بايقالادى.
دەگەنمەن, قولدانىستاعى زاڭدى بۇلاي قاتاڭداتۋعا تولىق نەگىز دە بار ەدى. قازاقستان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى اكىمشىلىك پوليتسياسى كوميتەتىنىڭ باسقارما باسشىسى اسەت وسپانوۆتىڭ ايتۋىنشا, جىل باسىنان بەرى پەرزەنتتەرىنە دۇرىس قاراماعان التى مىڭ اتا-انا ەسەپكە الىنىپ, 12 مىڭىنىڭ ۇستىنەن اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ جونىندە ءىس قارالعان. سونداي-اق, 600 وتباسى اتا-انالىق قۇقىعىنان ايىرىلىپ, 340 ازاماتتىڭ اتا-انالىق قۇقىعى شەكتەلگەن. بۇل تەك رەسمي تۇردە انىقتالىپ, قاعازعا تۇسكەنى عانا. وسى سالادا تەر توگىپ جۇرگەن ەرىكتىلەردىڭ ايتۋىنشا, شىن مانىندە بۇل سانداردى باتىل تۇردە ەكى-ءۇش ەسە كوبەيتىپ كورسەتسە, اقيقاتقا ءبىر تابان جاقىن بولاتىن كورىنەدى. ويتكەنى قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ قامقورشىلىق پەن قورعانشىلىق ورگاندارىنا كوبىنە داۋسى جەتپەي جاتادى ەكەن.
ءبىر-ەكى مىسال. ەلوردادا پاتروناتتىق وتباسىنان قاشىپ كەتىپ, قاڭعىباستىق جولعا تۇسكەن بالانى جارتى جىل بويى ەشكىم ىزدەمەگەن. اقىرى ارىپ-اشىپ, ءولىمشى كۇيگە جەتكەن جەتكىنشەكتى بازاردا بىرەۋ ۇرلىق ۇستىندە ۇستاپ, ۇرىپ-سوعىپ جاتقان جەرىنەن پوليتسيا كورىپ, امان قالعان. سول جارتى جىل بويى ول نە مەكتەبىنە, نە اسىراپ العان وتباسىنا كەرەك بولماعان.
سونداي-اق, قاراعاندى قالاسىندا سەگىز جاسار بالانى وگەي اكەسى كۇندە ۇرىپ, كۇن كورسەتپەيتىن بولعان. ءۇشىنشى بالاسىنا اياعى اۋىر شەشەسى اسىراۋشىسىنان ايىرىلىپ قالامىن با دەگەن قاۋىپپەن جۇمعان اۋزىن اشپاعان.
مىنە ەندى جاڭا زاڭنان كەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى, اتاپ ايتقاندا, استانا قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسى مەن ءبىلىم مەكەمەلەرى, قورعانشىلىق ورىندارى مەن پسيحولوگتار باستاما كوتەرىپ, بالا تاربيەسى كۇمان تۋعىزاتىن وتباسىلاردى تەكسەرۋدى قولعا الا باستادى.
ۇمىتتەن كۇدىك باسىم
«قيىن بالالار» مەن ىشىمدىككە سالىنعان اتا-انا ەلوردادا دا از ەمەس. استانا قالاسى الماتى اۋدانى يۋۆەنالدىق پوليتسياسىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, 2024 جىلدىڭ باسىندا اۋدان كولەمىندە وسىنداي 342 اتا-انا ەسەپتە تۇرعان. «كامەلەت جاسىنا تولماعاندار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ تۋرالى» زاڭنىڭ 12-بابى 1-تارماعىنا سايكەس وقۋ ورىندارى مەن مەديتسينالىق مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى مۇنداي جاعدايلار انىقتالسا دەرەۋ قۇقىق قورعاۋ ورگانىنا دابىل قاعۋى مىندەتتى. ويتكەنى ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردان كەيىن بالاسى ۆەلوسيپەدتەن قۇلاپ قالسا دا, اتا-انا دارىگەرگە جۇگىنبەۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز, قازىر بالانىڭ ۇستىنە تۇسكەن كەز كەلگەن جاراقاتتى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وتباسىندا بالاعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق بولدى ما, بولعان جوق پا دەپ ابدەن تەكسەرۋى مۇمكىن. مىنە وسى جايدان ساقتاناتىندار پەرزەنتتەرىنىڭ جاراقاتتارىن جاسىرىپ ءجۇر.
مامىر مەرەكەسى قارساڭىندا ەلوردا تۇرعىنى ساياتبەك كەمەلجاننىڭ سەگىز جاسار بالاسى ساموكاتتان جاراقات الىپ, اۋرۋحاناعا تۇسكەن ەكەن. مەدبيكەلەر بالانىڭ جاراقاتى تۋرالى پوليتسياعا حابارلاما ءتۇسىرىپتى. سوسىن سىنىپ جەتەكشىسىن شاقىرىپ, اتا-اناسىنىڭ كوزىنشە قوعامدىق ءتارتىپ ساقشىسى ءجاسوسپىرىمنىڭ ۇستىندەگى جاراقات شىنىندا دا ءوزى قۇلاعاننان بولدى ما, الدە وعان وتباسىندا زورلىق-زومبىلىق كورسەتىلە مە دەگەن ماسەلەنى انىقتاعان.
ەندى بالاباقشاعا نەمەسە مەكتەپكە بالا بەتى كوگەرىپ, دەنەسى ءىسىپ كەلسە, اتا-اناسىنىڭ ۋاجىنە قاراماستان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە پوليتسيانى حاباردار ەتۋى ءتيىس. بۇل تالاپ بۇرىن «پەداگوگتىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭدا بار ەدى. ەندى ونىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيتىلىپ, بالانىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىك بولسا, كۇزەتشى دە, تەحنيكالىق قىزمەتكەر دە دابىل قاعۋى كەرەك بولىپ تۇر.
«ارينە, 2009 جىلى قابىلدانعان زاڭعا كەيبىر تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ زامان تالابى شىعار؟ الايدا قازاقى ۇعىم مەن ۇلتتىق مەنتاليت تۇرعىسىنان ويلاپ قاراساق, بۇل جەردە كوڭىلگە قونبايتىن نارسەلەر دە بار. بالاعا داۋىس كوتەرۋ وتباسىنداعى جانجال, تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق دەپ سانالاتىن بولسا, كۇيەۋىنە تيىسەرگە سەبەپ تابا الماي جۇرگەن كەيبىر پالەقور, شايپاۋ ايەلدەردىڭ ايى وڭىنان تۋماس پا ەكەن دەپ قاۋىپتەنەمىن» دەيدى ارداگەر ۇستاز ەرماحان الىمقۇل. ونىڭ ۇستىنە وسى تۇرعىدا ءانونيمدى حابارلامالار دا تەكسەرىلەتىنى ايتىلىپ قالدى.
«اتا-انا – ىشتەن شىققان بالاسىن وزىنە اللانىڭ بەرگەن سىيى دەپ تۇسىنەدى. شىعاردا جانى سولاردىڭ ۇستىندە بولادى. ەندى كەلىپ «بالانىڭ دەنساۋلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە, تاربيەسىنە اكە-شەشەسى جاۋاپتى» دەپ زاڭمەن بەكىتۋ, ونىڭ ىشىنە پسيحولوگيالىق, تۇرمىستىق جايتتاردى تاپتىشتەپ ەنگىزۋ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حالىقتىق پەداگوگيكاعا, ۇلتتىق تاربيەگە كولەڭكەسىن تۇسىرمەس پە ەكەن» دەپ كۇدىكتەنەدى ارداگەر ۇستاز.
قولداۋ ورتالىعى كوبەيمەك
– زاڭ قولدانىسقا ەندى اي جارىم ۋاقىتتان كەيىن ەنەدى. دەگەنمەن, قازىردىڭ وزىندە ەلدىڭ ءىرى قالالارى مەن وڭىرلەرىندە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا ۇرىنعان وتباسىلارىن قولداۋ ورتالىقتارىنىڭ قىزمەتى جاندانىپ, جاعدايدى شۇعىل انىقتاۋ توپتارى جاساقتالا باستادى. ولاردىڭ قاتارىنا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى, دارىگەرلەر, مۇعالىمدەر, الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر كىردى. باستى ماقسات – قيىن ومىرلىك جاعدايداعى وتباسىلاردى تابۋ. ولار كورشىلەردىڭ, مۇعالىمدەردىڭ, دارىگەرلەر مەن ەرىكتىلەردىڭ, سونداي-اق جۋرناليستەردىڭ قاتىسۋىمەن قويان-قولتىق جۇمىس جۇرگىزەتىن بولادى. بۇل توپتاردى جاتىرقاۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ مىندەتى – بالانى اتا-اناسىنان ايىرۋ ەمەس, قيىن جاعدايعا تاپ بولماس ءۇشىن ونىڭ الدىن الۋ بولىپ تابىلادى, – دەيدى زاڭگەر يۋليا وۆەچكينا.
ەندىگى جەردە وسى توپتارعا كەز كەلگەن ادام بالالاردىڭ تاعدىرى مەن وتباسىنداعى جاي-كۇيى تۋرالى اقپارات بەرە الادى. بارلىق اقپارات پەن حابارلامالار ەسكەرۋسىز قالمايدى. اقپارات راستالماسا دا ول ءۇشىن ەشكىم كىنالانبايدى. سەبەبى, بەيكۇنا سابيلەر زارداپ شەككەننەن گورى, بىرەر ساعات ارتىق جۇمىس ىستەۋ ەشتەڭە ەمەس. بۇل جەردە ازاماتتىق سانا وتە ماڭىزدى دەيدى ماماندار.
«استانا قالاسىندا دا قازىر وڭتۇستىك قازاقستاندىقتاردىڭ باستاماسىن قولداپ, «تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقسىز قازاقستان» جوباسى جالعاسۋدا. بۇل وتباسىن قولداۋ قىزمەتى توبىندا نەگىزىنەن زاڭگەرلەر, پسيحولوگتار, الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر, تەولوگتار جۇمىس ىستەيدى.
ورتالىق وتباسىندا ويران شىعاراتىنداردىڭ كەسىرىنەن قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ايەلدەر مەن بالالارعا ەڭ بولماعاندا, العاشقى كۇندەرى كەم دەگەندە ءبىر بولمە بەرىپ (ەكى-ءۇش كەرەۋەت قويىپ), قولۇشىن سوزۋدى ۇسىنادى. بۇل اسىرەسە, داعدارىس ورتالىقتارى جوق, قالادان 200-500 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان اۋدان ورتالىقتارى مەن ەلدى مەكەندەرگە اسا قاجەت. الداعى ۋاقىتتا مۇنداي ورىندار بارلىق جەردە اشىلسا, قۇبا-قۇپ بولار ەدى» دەيدى تاجىربيەلى زاڭگەر.
