ەلىمىز گازبەن 50% قامتاماسىز ەتىلگەن
ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ – اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن گاز تاسىمالداۋ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋدىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى زور. وسىعان وراي ەل ۇكىمەتى 2014 جىلى قازاقستاندى گازداندىرۋدىڭ 2015-2030 جىلدارعا ارنالعان نەگىزگى تىزبەسىن بەكىتتى. رەسمي مالىمەتكە سۇيەنسەك, گاز قورلارى بويىنشا قازاقستان الەمدە 22-ءشى ورىنعا, ال تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە 3-ءشى ورىنعا يە. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدەگى گاز ءوندىرۋ كولەمى جىلىنا 8-دەن 52 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن ارتتى. گازدى ىشكى نارىقتا تۇتىنۋ 1,5 ەسەگە (1991 جىلى 9 ملرد تەكشە مەتردەن, 2017 جىلى 13,8 ملرد تەكشە مەترگە دەيىن) ءوسىپتى. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى تاراتقان مالىمەت بويىنشا, بۇگىنگى تاڭدا ەل تۇرعىندارىنىڭ شامامەن 50 پايىزى گازبەن قامتاماسىز ەتىلگەن.
ەل ۇكىمەتى ورتالىق جانە سولتۇستىك ايماقتاردى گازداندىرۋ ءۇشىن باستاپقى كەزدە ەكى نەگىزگى نۇسقانى ازىرلەدى: 1) رەسەيدەن گاز جەتكىزۋ ارقىلى قارتالى – توبىل – كوكشەتاۋ – استانا باعىتى بويىنشا «باتىس – سولتۇستىك – ورتالىق» گاز قۇبىرىن تارتۋ. 2) «قىزىلوردا – جەزقازعان – قاراعاندى – تەمىرتاۋ – استانا – كوكشەتاۋ – پەتروپاۆل» باعىتىمەن «سارىارقا» ماگيسترالدى گاز قۇبىرىن تارتۋ. مەملەكەت باسشىسى اعىمداعى جىلدىڭ 5 ساۋىرىندە «پرەزيدەنتتىڭ بەس الەۋمەتتىك باستاماسى» اتتى حالىققا ۇندەۋىن جاريالاعان كەزدە الداعى 1,5 جىل ىشىندە «قىزىلوردا – جەزقازعان – قاراعاندى – تەمىرتاۋ – استانا» باعىتىمەن «سارىارقا» ماگيسترالدى گاز قۇبىرى قۇرىلىسىنىڭ جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىردى. بۇل – تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ەلىمىزدەگى ءۇشىنشى ءىرى گاز جوباسى. ونى ىسكە اسىرۋ ناتيجەسىندە ەلدى گازبەن قامتاماسىز ەتۋ اياسى كەڭەيەدى. ەكىنشىدەن, قازاقستاندا شىعارىلعان گاز (قاراشىعاناق, تەڭىز, قاشاعان) پايدالانىلىپ, ول يندۋستريالدى دامىعان ايماقتار ارقىلى وتەتىن بولادى.
«الداعى ەكى-ءۇش جىلدا ەلوردا ءىس جۇزىندە تولىعىمەن گازعا كوشىرىلەدى. قازىر جەكەمەنشىك سەكتورداعى ۇيلەرگە, جىلۋ-ەلەكتر ستانتسياسىنا (جەس) گاز تارتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ۇسىنىستاردى تالقىلاپ جاتىرمىز. جەس-ءتى گازداندىرۋدىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى بار. ەكولوگيا ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارامىز. ەكولوگيالىق ستاندارتتاردى ساقتاي وتىرىپ, جەس-ءتىڭ بىرىندە كومىردى تەرەڭ وڭدەۋ تەحنولوگياسىن قولدانۋ جونىندەگى ۇسىنىس ايتىلۋدا. بۇل جەردە ەۋروپالىق كومپانيالاردى ىنتىماقتاستىق قارىم-قاتىناسقا شاقىرامىن».
1081 شاقىرىم قۇبىر سالىنادى
ايتا كەتەلىك, اۋقىمى بويىنشا ءبىرىنشى بىرەگەي جوبا: بەينەۋ – بوزوي – شىمكەنت گاز قۇبىرى دا ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن, ياعني, قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى توراعاسىمەن ۋاعدالاستىعى نەگىزىندە سالىنعانى بەلگىلى. بۇل باعىتتىڭ ىسكە قوسىلۋى ەكى ماڭىزدى مىندەتتى شەشۋگە جول اشتى. ءبىرىنشىسى – ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگىنە وتاندىق گاز تارتىلدى. ەكىنشىسى – قىتايعا كوگىلدىر وتىندى ەكسپورتتاۋعا كىرىستىك. ەكىنشى جوبا – تۇركىمەنستان – وزبەكستان – قازاقستان – قىتاي حالىقارالىق گاز قۇبىرى. قازىرگى كەزدە وسى قۇبىر ارقىلى ورتالىق ازيانىڭ گازى قىتايعا ەكسپورتتالادى. ەندى ءۇشىنشى جوباعا كەلەيىك. ول ءتورت كەزەڭگە بولىنگەن. ءبىرىنشى كەزەڭدە ۇزىندىعى 1081 شاقىرىمدى قۇرايتىن «قىزىلوردا – جەزقازعان – قاراعاندى – استانا» باعىتى بويىنشا ماگيسترالدى گاز قۇبىرىن سالۋ جوسپارلانىپ وتىر. ەكىنشى كەزەڭدە ماگيسترالدى گاز قۇبىرى استانادان كوكشەتاۋعا دەيىن, ال ءۇشىنشى كەزەڭدە ءارى قاراي پەتروپاۆلعا دەيىن جەتكىزىلەدى. ءتورتىنشى كەزەڭدە «جەزقازعان» جانە «تەمىرتاۋ» كومپرەسسورلىق ستانتسيالارىنىڭ قۇرىلىسى قاراستىرىلعان. ءۇشىنشى ءىرى جوبانىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى – استانا, قاراعاندى, تەمىرتاۋ, جەزقازعان قالالارىنىڭ تۇرعىندارىن جانە ماگيسترالدى گاز قۇبىرىنىڭ جولىنا جاقىن ورنالاسقان ەلدىمەكەندەردى تابيعي گازبەن قامتاماسىز ەتەمىز.
جۇمىس شىلدە ايىندا باستالادى
قازىرگى كەزدە «قازترانسگاز» اق جوبا قۇرىلىسىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن ازىرلەدى, وعان وڭ ساراپتامالىق قورىتىندى بەرىلدى. جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاما مەملەكەتتىك ساراپتامادان وتكەن سوڭ 2018 جىلى ماۋسىم ايىندا ىسكە قوسىلادى. بيىل ماۋسىم ايىندا جوبانى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلەدى. ال شىلدە ايىنىڭ باسىندا ماگيسترالدى گاز قۇبىرىنىڭ العاشقى تۇيىسەتىن جەرىن دانەكەرلەۋدىڭ سالتاناتتى ءراسىمى وتكىزىلەدى. جوسپارعا سايكەس, «سارىارقا» دەپ اتالاتىن گاز قۇبىرىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى ءبىر جىلدا ىسكە اسىرىلادى. ونىڭ قۇنى – 267,3 ملرد تەڭگە. ال جوبانىڭ جالپى قۇنى شامامەن 370 ملرد تەڭگە.
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى حابارلاعانداي, استانا قالاسىنا گاز تارتىلعاننان كەيىن تابيعي كوگىلدىر وتىننىڭ قۇنى 47-50 تەڭگە كولەمىندە بولادى دەپ بولجانۋدا. بۇل جوبانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇپكى ناتيجەسى نە بولماق دەگەن ورىندى ساۋال تۋىندارى انىق. 192 جەكەمەنشىك قازاندىق, 48 شاعىن كوممۋنالدىق قازاندىق, جەكەمەنشىك تۇرعىن ءۇي سەكتورىنداعى شامامەن 22 مىڭ ءۇي, سونداي-اق جىلۋ-ەلەكتر ستانتسياسى سۇيىتىلعان وتىننان گازعا اۋىستىرىلادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, «سارىارقا» گاز قۇبىرىن سالۋ بارىسىندا شامامەن 800 جاڭا جۇمىس ورنى, ونى پايدالانۋ كەزەڭىندە 225 جاڭا جۇمىس ورنى اشىلادى دەپ جوسپارلانۋدا. مامانداردىڭ ەسەپتەۋىنشە, ەلىمىزدىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك ايماقتارىن گازبەن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە شامامەن 2,5 ملرد تەكشە مەتر گاز جۇمسالادى ەكەن. ايتا كەتەلىك, اتالعان وڭىرلەرگە كوگىلدىر وتىندى جەتكىزۋ ءۇشىن وسىنداي ايتۋلى جوبانى ىسكە اسىرۋ قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىراتىندىقتان قارجىلىق تۇرعىدان اسا ماڭىزعا يە.
جاسىراتىنى جوق, حالىقتى گازبەن قامتاماسىز ەتۋ ونىڭ ەكسپورتى كولەمىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى, بۇل ءوز كەزەگىندە ەل بيۋدجەتىنىڭ كىرىسىنە تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن دەگەن دە بولجام بار. بىراق مەملەكەت بۇل قادامعا سانالى تۇردە بارىپ وتىر. ويتكەنى گازدىڭ باسىم بولىگى ەكسپورتتاۋعا ەمەس, حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالادى. سەبەبى گاز ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇلتتىق بايلىعى جانە ول حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى كەرەك.
الەمدىك ترەندتەن تىس قالمايمىز
بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جىل سايىن سۋ جىلىتاتىن قازاندىقتاردا جاعىلاتىن كومىردىڭ ورنىن الماستىرۋ ارقىلى استانا ءۇشىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان پايدالى اسەرىن تيگىزەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جىلىنا اۋاعا تارالاتىن زياندى قالدىقتار (كۇكىرت ديوكسيدى, كومىرتەگى توتىعى, ازوت ديوكسيدى, ازوت توتىعى, قاتتى بولشەكتەر) 36,1 مىڭ تونناعا دەيىن ازايادى. قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا, قاراپايىم حالىق كومىردىڭ ورنىنا تابيعي گازدى پايدالانۋدى قوش كورەدى. ويتكەنى گازدى وتىن رەتىندە پايدالانۋ ءارى ارزان, ءارى ىڭعايلى.
گازعا كوشۋدىڭ كومىر ونەركاسىبىن دامىتۋعا تيگىزەتىن اسەرىنە كەلەيىك. مىسالى, استانادا كومىردىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسى – جىلۋ-ەلەكتر ستانتسياسى. گازداندىرۋ ەسەبىنەن كومىردى وتىن ەسەبىندە تۇتىنۋ كولەمى 650 مىڭ تونناعا دەيىن ازايادى. ەلىمىزدە جىلىنا 100 ميلليون توننادان اسا كومىر وندىرىلەتىنىن ەسكەرسەك, بۇل سونشالىقتى تەرىس كورسەتكىش ەمەس. قازىر كۇللى الەم بىرتە-بىرتە كومىردەن باس تارتىپ, «جاسىل» تەحنولوگيالارعا, ياعني, جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا قۋاتىنا كوشۋدە. بۇل – الەمدىك ترەند, قازاقستان دا ودان تىس قالا المايدى.
ايتارلىعى, كومىردى ەڭ كوپ تۇتىناتىن ەكىباستۇزداعى گرەس-1 مەن گرەس-2 قاتتى وتىنمەن جۇمىسىن جالعاستىرادى. قاراعاندى مەن جەزقازعان بويىنشا ماسەلە ءالى قاراستىرىلىپ جاتىر. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا ۇكىمەت جول كارتاسىن ازىرلەدى. سوعان سايكەس, ماگيسترالدى گاز قۇبىرىنىڭ جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاماسىن دايىنداۋ مەن بەكىتۋدى, گاز قۇبىرى وتەتىن جەرلەردى ءبولۋدى ەنەرگەتيكا, ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىكتەرى, وبلىس اكىمدىكتەرى مەن «قازترانسگاز» اق-ى بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرادى. بۇدان بولەك, قارجى تارتۋعا جەتكىلىكتى كاپيتالى بار «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى جانىنان ەنشىلەس ۇيىم قۇرۋ قاراستىرىلۋدا. قازىر ماگيسترالدى گاز قۇبىرىن تولتىرۋ جانە تۇتىنۋشىلارعا گاز جەتكىزۋدى ءتيىمدى جۇرگىزۋ ءۇشىن قاراعاندا, اقمولا وبلىستارى جانە استانا قالاسى اكىمدىكتەرى تاراپىنان كوگىلدىر وتىن تاراتۋ جەلىلەرىن جوبالاۋ جانە ولاردى تۇرعىزۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋدا. گاز تاراتۋ جەلىلەرىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى «سارىارقاعا» قوسىلۋعا 2019 جىلدىڭ شىلدە ايىندا دايىن بولۋى كەرەك.
