باس قالانىڭ باستى ماسەلەلەرى

كەشە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اكىمى التاي كولگىنوۆ «حابار 24» تەلەارناسىنا تىكەلەي ەفيردە سۇحبات بەرگەن ەدى. ەlorda Aqparat باس قالانىڭ باسشىسى التاي كولگىنوۆ سۇحباتىنىڭ مازمۇنىن جاريا­لادى.

– ءبىزدىڭ ستۋديامىزعا قوش كەلدىڭىز. الدىمەن اكىم رەتىندە رەس­پۋبليكالىق ارنالاردىڭ ىشىندە بىزگە العاشقى بولىپ وسىنداي كەڭ كولەمدە سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە راقمەت ايتامىز. العاشقى ساۋالىم ۇلەسكەرلەر جايىندا بولماق. ەلوردادا بۇگىندە جالپى قانشا پروبلەمالى ءۇي بار؟

– ۇلەسكەرلەر – قازىر اسا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. بىزدە 51 نىسان بولسا, ونىڭ ىشىندە 76-سى – كوپقاباتتى ءۇي. بۇلار – ءبىراز ۋاقىتتان بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلە. ەلباسىمىز بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋ ءۇشىن 40 ملرد تەڭگە قاراجات ءبولۋدى تاپسىردى. سونىڭ 20 ملرد تەڭگەسى بيىل ءبولىندى. ۇلەس­كەرلەر ماسەلەسى – مەملەكەت باسشىسى­­ ­قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ باقىلاۋىندا. سوندىقتان ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ۇلكەن مىندەت – وسى ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىمىن تابۋ. ءبىز ەكى ايدىڭ ىشىندە بارلىق 51 نىساندى ارالاپ شىقتىق. ءار ۇلەسكەرمەن كەزدەستىك. ول جەردە 14 مىڭنىڭ ۇستىندە ۇلەسكەر بار. 51 نىساننىڭ 29-ى – وتە كۇردەلى جاعدايدا. ياعني جىلدار بويى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلە عوي. مىسالى, وسى 29 نىساندا 10535 ۇلەسكەر بار. بۇل – تەك ءبىر ادامنان ساناعاندا. ەگەر وتباسى مۇشەلەرىن قوساتىن بولساڭىز, 3 نەمەسە 5 ەسەگە كوبەيەدى. ىشىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر, بىرىنشىدەن, سوتقا جولدانعان ماسەلەلەر بار. سوت شەشىمى, قۇجاتتارى, جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتارى جوق. نەمەسە ءۇي باستالعان, سوسىن جۇمىس توقتاپ قالعان. نەمەسە قازاندىق قازعان دا, ءارى قاراي جۇمىس جۇرمەي, توقتاپ قالعان. الدىنداعى ينجەنەرلىك جەلىلەرگە جوبا قاجەت. جەر ۋچاسكەسىنىڭ دە ماسەلەسى بار, ونى راسىمدەۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە ۇلەسكەرلەردىڭ وزدەرىنىڭ كەلىسىمشارتتارى قاجەت. وسىنداي بىرقاتار پروبلەمالىق ماسەلەلەردى انىقتاپ, جوسپار بەكىتتىك. ەڭ باستىسى, مەملەكەت وعان ۇلكەن قولداۋ كورسەتىپ وتىر. بىراق 40 ملرد تەڭگە دەگەن بۇكىل نىسانعا جەتپەيدى. سوندىقتان ءبىز بارلىعىن بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن جاساۋدى كوزدەپ وتىرعان جوقپىز. ينۆەستورلارعا تارتىمدى جوبالار بار. قازىر ينۆەستورلاردى تارتىپ جاتىرمىز. ينۆەستورلارعا ول قولايلى. بىرىنشىدەن, ولار قالانىڭ جاقسى جەرلەرىندە ورنالاسقان. ارينە, بۇرىنعى قۇرىلىسشىلاردىڭ قولىنان كەلمەدى نەمەسە زاڭدى ساقتامادى. سوندىقتان ولار قيىندىقتارعا تاپ بولدى. تارتىمدى جوبالاردى ينۆەستورلارعا بەرىپ جاتىرمىز. ونداي جۇمىستار جۇرۋدە. ءبىزدىڭ ۇلەسكەرلەر سونى قۇپتاپ وتىر. ال ينۆەستورلارعا مۇلدەم تارتىمسىز نەمەسە قارجىلىق مودەلى ينۆەستورلارعا ساي كەلمەيتىن جاعدايدا ءبىز مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىپ وتىرمىز. «ەلوردا قۇرىلىس» دەگەن كومپانيا قۇرىلدى. سولار ارقىلى ءبىز قاراجاتتى بەرەمىز. بىراق ول قاراجات قايتارىمدى. ءۇيدى سالعاننان كەيىن ۇلەسكەرلەرگە ءۇيدى بەرەمىز دە, قالعان پاتەرلەردى ساتىپ, قارجىنى مەملەكەتكە قايتارۋىمىز قاجەت. ال كەيبىر ۇيلەر بار – 2004 جىلدان بەرى ولاردىڭ قۇرىلىسى توقتاپ قالعان. ەندى ونى بۇزىپ, قايتادان دەمونتاج جاساۋ كەرەك. ونىڭ ورنىنا قايتادان ءۇي سالۋ قاجەت. وكىنىشكە قاراي, ونداي جوبالار دا بار. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – قازىر ۇلەسكەرلەرمەن بىرلەسىپ, وسى ماسەلەنى شەشۋ. ول ەندى ءبىر جىلدا شەشىلمەيدى. ءبىز قىسقا مەرزىمدى, ورتا مەرزىمدى, ۇزاق مەرزىمدى دەپ بولدىك. بيىل 10 ءۇيدى ىسكە قوسۋدى كوزدەپ وتىرمىز. الداعى ۋاقىتتا 15 ءۇي, ودان كەيىن قالعان ۇيلەردى بىتىرەمىز. سوندا 3-5 جىلدا ءبىز ونى تۇبەگەيلى شەشۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ۇلكەن جۇمىس اتقارۋىمىز كەرەك.

– قاتەلەسپەسەم, العاشقى بولىپ جۇمىستى پروبلەمالى ءۇي – «شىعىس» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنەن باستادىڭىز. تۇرعىندارمەن كەزدەستىڭىز. جىلدارعا سوزىلعان بۇل پروبلەما قاشان شەشىلەدى؟

– «شىعىس» تۇرعىن ءۇي كەشەنىنىڭ ماسەلەسى بىلاي, بۇرىنعى قۇرىلىسشى ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنگەن جوق. ءسويتىپ زاڭ تالاپتارىنا سايكەس قيىندىقتار تۋىندادى. سوندىقتان ول زاڭ بويىنشا جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. ۇلەسكەرلەرگە قيىندىق تۋدىرعان كەيبىر ازاماتتار, وكىنىشكە قاراي, قاشىپ ءجۇر. كوبىسى جاۋاپقا تارتىلدى نەمەسە سوتتالدى. بىراق پروبلەما قالدى. سونىڭ وڭ شەشىمىن تابۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان قازىر جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. «شىعىستى» ءبىز اياقتاۋعا ءتيىستىمىز. جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. ال باسقا نىساندار, قازىر قۇجاتى جوق, ولاردىڭ قۇجاتتاماسىن راسىمدەپ جاتىرمىز, كەيبىرىندە قازاندىق قازىلىپ قويعان, جۇمىس توقتاپ تۇر. سوعان بايلانىستى ءبىز ينۆەستورعا تارتىمدى بولۋى ءۇشىن قوسىمشا جەر بەرىپ جاتىرمىز. وندا قارجى مودەلى ينۆەستورلارعا قولايلى بولادى. سوندا ينۆەستور ءوزىنىڭ قاراجاتىنا قۇرىلىستى سالادى دا, ۇلەسكەرلەرگە پاتەرىن بەرەدى.

– جاقىندا نۇر-سۇلتاننىڭ ماڭايىنداعى اۋىل-ايماقتاردى دامىتۋ كەرەكتىگىن ايتتىڭىز. جالپى, بۇل باعىتتا قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟ ءبىر ناتيجە بار ما؟

– نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اۋماعىندا 16 جەكە سەكتورلى ەلدى مەكەن بار. ونىڭ ءبىرازى و باستان, تسەلينوگراد كەزىنەن كەلە جاتقان, ال قالعاندارى – جاڭادان قوسىلعان ەلدى مەكەندەر. بۇل ماسەلەنى شەشۋگە ەلباسىمىز – تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى وسى جىلدىڭ باسىندا قالانىڭ شەتكى ايماقتارىن دامىتۋ جونىندە ءۇش ءىرى قالاعا – نۇر-سۇلتان, الماتى, شىمكەنتكە جاقىن ارادا 90 ملرد تەڭگە بولۋگە تاپسىرما بەردى. سول تاپسىرماعا سايكەس بيىل 7,5 ملرد تەڭگە ءبولىندى. ءبىز 16 ەلدى مەكەننىڭ بارلىعىن تالداپ شىقتىق, 280 مىڭنان استام حالىق تۇرادى ەكەن ول جەرلەردە. ول ءبىزدىڭ قالا تۇرعىندارىنىڭ 25 پايىزىن قۇرايدى, ياعني 1/4 سول جەردە تۇرادى دەگەن ءسوز. وسى ايماقتاردىڭ, ەلدى مەكەندەردىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ ارنايى تاپسىرماسى بار. ۇكىمەتپەن بىرگە وسى ماسەلەلەردى شەشۋمەن اينالىسىپ جاتىرمىز. بىزدە ەلوردانى دامىتۋدىڭ كەشەندى جوسپارى بار, كەشەندى جوسپار – 5 جىلدىق. وندا ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبارى بەكىتىلگەن. سول ماسەلەلەرگە تالداۋ جاساعاننان كەيىن ارنايى قوسىمشا رەتىندە وسى ەلدى مەكەندەردى دامىتۋ جوسپارىن بەكىتەمىز. پرەزيدەنتىمىز حالىقپەن قارىم-قاتىناستى كۇشەيتۋدى تاپسىردى. ءبىز بارلىق ەلدى مەكەندەردى ارالاپ شىقتىق. تۇرعىندارمەن كەزدەستىك. سول جەردەگى ماسەلەلەردى 3 بلوكقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – ينفراقۇرىلىمدىق ماسەلەلەر, ول – ينجەنەرلىك جەلىلەر مەن جولدار. ەكىنشىسى – الەۋمەتتىك نىساندار. ول – ءبىلىم بەرۋ نىساندارى, مەكتەپ, بالاباقشا نەمەسە دارىگەرلىك امبۋلاتوريا, سپورت نىساندارى. ءۇشىنشى بلوك – اباتتاندىرۋ. ول – تروتۋار, ساياباق, جارىقتاندىرۋ, ايالدامالار, ياعني ادام ءومىرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى ماسەلەلەر. سونىڭ ءبارىن بلوكقا بولگەن كەزدە بىرقاتار ماسەلەلەردى ءبىز جوسپارعا بەكىتتىك. ءبىرىنشى كەزدەسۋدەن كەيىن جيناعان سۇراقتاردىڭ جيىنتىعىن قاراپ, تالداپ شىققان كەزدە 270 ملرد تەڭگە قاجەت ەكەن. ول – قىرۋار قاراجات. ونىڭ ءبارى ءبىر جىلدا شەشىلمەيدى. سوندىقتان ءبىز تۇرعىنداردان «ءبىرىنشى كەزەكتە سىزدەردى نە مازالايدى, سونى ايتىڭىزدار» دەپ سۇرادىق. بيۋدجەتتى حالىقپەن بىرگە تالقىلايمىز دەپ ايتىپ جاتىرمىز عوي, سولاي ءبىز تۇرعىنداردىڭ سۇرانىسىن زەرتتەدىك.

ۇشجىلدىق بيۋدجەت جوسپارى بۇگىن ۇكىمەتتە بەكىتىلدى. سول جوسپارعا سايكەس جۇمىس ىستەيتىن بولامىز. تەك جولداردى ايتاتىن بولساق, ەلدى مەكەندەردە 700 كوشە بار ەكەن. سونىڭ 35 پايىزىندا اسفالت جوق. ەلوردا تەز دامىپ جاتىر. مۇنداي قالا كەز كەلگەن مەملەكەتتە جوق. شاعىن عانا تسەلينوگرادتان قازىر الەم تانيتىن نۇر-سۇلتان قالاسىنا اينالدى. كوپتەگەن نىساندار سالىندى, جاڭا نىساندار بوي كوتەردى. بىراق وسى جاڭا نىساندار ەكونوميكا تەز دامىعاننان كەيىن ۋربانيزاتسيا پروتسەسىنە ساي قالاعا ازاماتتار دا تارتىلا باستادى. وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن – 2008 جىلى ەلوردادا 605 مىڭ حالىق تۇرعان. ال 2018 جىلدىڭ ناتيجەسىن قارايتىن بولساق, 1 ملن 78 مىڭعا, ياعني حالىق ەكى ەسەگە جۋىق ءوستى. ارينە, بۇل ينفراقۇرىلىمعا دا, الەۋمەتتىك نىساندارعا دا سالماق سالادى, سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ سۇرانىسى دا كوبەيىپ جاتىر.

جۇمىس ورىندارىن دا كوبىرەك تابۋىمىز قاجەت. وسى جوسپارعا سايكەس ەلدى مەكەندەردى دامىتاتىن بولامىز. بۇل دا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. مىسالى, يلينكا تۇرعىندارىن كارىز جەلىلەرى مازالاپ جاتىر. جارىقتاندىرۋ ماسەلەسى, سونىمەن قاتار اباتتاندىرۋ, بالالار وينايتىن سپورت الاڭى, مەكتەپتى كەڭەيتۋ, جولداردى جوندەۋ كەرەك. كوكتال-1, كوكتال-2-گە بارساق, ول جەردە بيىلدىڭ وزىندە 43 كوشەگە اسفالت توسەلىپ جاتىر. بۇل تەك ءبىر شاعىن اۋداننىڭ وزىندە. ال ول جەرگە حالىق سۇراپ وتىرعان سپورت كەشەنى قاجەت. ونى بيىل باستايتىن بولامىز. ميچۋرينگە مەكتەپ كەرەك. جاڭادان مەكتەپ سالۋ باستالدى. نەمەسە لكۋ دەگەن جەرگە تازا اۋىزسۋدى كولىكپەن تاسىمالداۋ ارقىلى سۋ جەتكىزىپ وتىر. ولار «ءبىرىنشى كەزەكتە ەڭ وزەكتى ماسەلە – اۋىزسۋ ماسەلەسىن شەشىپ بەرسەڭىزدەر» دەيدى. سول سياقتى ءار ەلدى مەكەننىڭ وزىندىك پروبلەماسى بار.

– الەۋمەتتىك جەلىلەردە قاجى­مۇقان اۋىلىندا اسفالت توسەلگەنى, الايدا مەديتسينالىق امبۋلاتوريالار جەتىسپەي جاتقانى حابارلاندى.

– ءيا, ونداي ماسەلەلەر بار. ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋ ىسىنە ءبىلىم, دەنساۋلىق, قاۋىپسىز جولدار نەمەسە جارىقتاندىرۋ قاجەت. سونىڭ ءبارىن, تۇتاستاي العاندا, بۇل ماسەلەلەر بار, ونى جاسىرمايمىز. بىراق جاسالعان جۇمىس تا از ەمەس. ءار زامان ءوز تالابىن قويادى. وزدەرىڭىز كورگەندەي, مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ناتيجەسىندە قانداي اسەم قالا سالىندى. بىراق ءومىر ءبىر ورىندا تۇرمايدى. تەز وسكەننەن كەيىن جاڭا تالاپتارى دا بار. سوعان سايكەس جوسپاردى بەكىتتىك, ونى ەندى حالىقپەن بىرگە جاسايتىن بولامىز.

– التاي سەيدىرۇلى, تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلە – جاۋىن جاۋسا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ كوشەلەرىن سۋ باسىپ جاتادى. كارىز جۇيەسىنىڭ ماسەلەلەرى قاشان رەتكە كەلتىرىلەدى؟

– بۇل ماسەلە, اسىرەسە, كۇزدە, كوكتەمدە جاڭبىر جاۋعاندا تۋىندايدى. جازدىگۇنى نوسەر جاڭبىر جاۋعاندا دا سۋ تولىپ قالاتىن جەرلەر بار. ونى قالا تۇرعىندارى جاقسى بىلەدى. ەڭ پروبلەمالىسى – باۋىرجان مومىشۇلى كوشەسىندە. ول جەر وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن دا تالقىلانعان. سودان بەرى اكىمدىكتە جوبالىق قۇجاتتاما ازىرلەندى. وسىعان ۇقساس تاعى ءبىر ورىن – رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن ا.يمانوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا. ال ءۇشىنشىسى – تۇران داڭعىلىندا. بۇل ۇشەۋى – ەڭ ءىرىسى. ال ودان بولەك, جاڭبىر جاۋعان سايىن iKOMEK ارقىلى كوپتەگەن قوڭىراۋ ءتۇسىپ جاتادى. الەۋ­مەتتىك جەلىلەردەن دە حابار تۇسەدى. قالا بويىنشا سۋ جينالىپ قالاتىن 32 ورىن بار ەكەن. سونىڭ 16-سىنىڭ قازىر جوبالاۋ جۇمىستارىن باستاپ كەتتىك. الداعى ۋاقىتتا تاعى 16-سىنا جوبالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋىمىز كەرەك.

ەڭ وزەكتىسى – باۋىرجان مومىش­ۇلى كوشەسىندەگى تۇسقا قازىر كونكۋرس جۇرگىزىلىپ جاتىر. ياعني جوبالاۋ جۇمىسى ءبىتتى. ال كونكۋرس الداعى ۋاقىتتا بىتەدى. بيىل باستاساق, كەلەسى جىلى اياقتاۋىمىز كەرەك. باۋىرجان مومىشۇلى كوشەسى ەكى كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى – ينجەنەرلىك جەلى, سۋ جينايتىن كارىز جۇيەسى. ال ەكىنشىسى – سۋدى تازارتاتىن جوبا. بۇل 3 ملرد تەڭگە تۇرادى. ونى كەلەسى جىلى باستايتىن بولامىز.

ا.يمانوۆ كوشەسىنە قاتىستى راسىمدەۋ قۇجاتتارىنىڭ ءبارى ءبىتتى. كونكۋرس اياقتالدى, مەردىگەر بەلگىلەندى. ولار جۇمىسىن باستادى.

– وتكەن اپتادا ءوزىڭىز ەسىل جاعالاۋىنداعى ساياباقتاردى ارالاپ شىقتىڭىز. سىنىپ جاتقان اعاشتاردى كوردىك. ول الەۋمەتتىك جەلىلەرگە دە تارالدى. جارىق بەرەتىن باعانالار قيراپ جاتتى. ەندى وسى ساياباق ماسەلەسىن قالاي رەتتەمەكشىسىزدەر؟

– ونى ءبىز كورسەتتىك. سەبەبى شاعىمدار ءتۇستى. قازىر حالىقپەن كەرى بايلانىستى نىعايتۋ – باستى مىندەتىمىز. بۇل – قالانى ارالاپ جۇرگەن كەزدە تۋىنداعان ماسەلە. ەندى اباتتاندىرۋ ماسەلەسى الدىمىزدا تۇر. قالامىز كۇننەن-كۇنگە كوركەيىپ, كەڭەيىپ كەلەدى. قانشاما ساياباق سالىنىپ جاتىر. وعان قىرۋار قارجى ءبولىندى. ول – قالامىزدىڭ كوركەيۋى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان دۇنيە. قالامىز بۇرىن قانداي ەدى, قازىر قانداي؟! بىراق ونى كۇتىپ ۇستاۋ دەگەن ماسەلە بار. مىنە, وسى تۇرعىدا ءبىراز قيىندىق تۋىنداۋدا. مىسالعا, ءبىز قالانى تەكسەرىپ, جاياۋ ارالاپ جۇرگەن كەزدە 10-عا جۋىق ساياباعىمىز بالانستا جوق ەكەن. ياعني بىلاي ايتقاندا قوجايىنى جوق. سونىڭ ءبارىن ءبىز بالانسقا الدىق. ءوزىڭىز ايتقان ەسىل وزەنىنىڭ جاعالاۋى, وكىنىشكە قاراي, قاراۋسىز قالعان. ءشوپ ءوسىپ, بەلدەن كەلەدى. ىشىندەگى اعاشتارى, شامدارى قيراپ جاتىر. ونى باسقا پلانەتادان كەلىپ بىرەۋ سىندىرعان جوق قوي, ءبارىن جاساعان – ءوزىمىزدىڭ تۇرعىندار. ءار ساياباقتىڭ الدىنا ءتارتىپ ساقشىسىن قويا المايمىز عوي. بۇل – مادەنيەت ماسەلەسى. بۇل قالا – ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز, ونى كۇتىپ ۇستاۋ, سونى حالىققا جەتكىزۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءتارتىپ بولادى. قالا – ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز. وعان ءوز ۇيىمىزدەي قارايتىن بولساق, سوندا ءتارتىپ بولادى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار, ەكو-چەللەندج بولىپ جاتىر, ونى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قولداپ وتىر. ءار سەنبى سايىن وزەن-كولدەردىڭ جاعالاۋىن تازالاپ جاتىرمىز. ءبىز دەمالعاندى ۇناتقانىمىزبەن, جيناۋدى جاقسى كورمەيمىز. ول دۇرىس ەمەس. سوندىقتان مەكتەپتەردە دە ەكولوگيا, تازالىق دەگەن ماسەلەلەردى ۇيرەتىپ جاتىرمىز.

– مەكتەپ ماسەلەسىنە توقتالساق, وقۋ جىلى جاقىنداپ كەلە جاتىر. كەيبىر مەكتەپتەردە ءۇش اۋىسىممەن وقۋعا ءماجبۇر. بۇل ماسەلە قالاي شەشىلمەك؟

– ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپ ماسەلەسىن شەشۋدى ەلباسى دا ايتتى. پرەزيدەنتىمىز دە قوزعادى. ول تاپسىرمانى ەندى ورىنداۋىمىز كەرەك. دەگەنمەن دەرەكتەرگە ءمان بەرسەك, قالامىز تەز ءوسىپ جاتىر. وسىدان 11 جىل بۇرىن, ياعني 2008 جىلى قالادا 73 مەكتەپ, 75 مىڭ وقۋشى بولعان ەكەن. بيىل جاڭادان سالىنىپ جاتقان مەكتەپتەردى قوسقاندا قىركۇيەك ايىندا 111 مەكتەپ بولادى. وعان 183 مىڭ وقۋشى كەلەدى. تەك ءبىر جىلمەن سالىستىرار بولساق, بىلتىر 1-سىنىپقا 18 مىڭ وقۋشى كەلگەن بولسا, بيىل – 24 مىڭ وقۋشى. ال وتكەن وقۋ جىلىن 6 مىڭ وقۋشى ءبىتىردى. ال ولاردىڭ ورنىنا ءتورت ەسە كوپ وقۋشى كەلىپ وتىر. مىنە, قانداي ايىرماشىلىق! قالا وسكەن سايىن الەۋمەتتىك نىساندارعا سالماق ءتۇسىپ جاتىر. سول سەبەپتى بىزدە قازىر ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپتەر بار. ونى جاسىرمايمىز. ونى شەشۋ ءۇشىن كەشەندى جوسپار بەكىتتىك. الداعى 5 جىل ىشىندە 40 مەكتەپ سالىنۋى كەرەك. بۇل – بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن. بىراق ءبىز بيۋدجەتكە قاراپ وتىرماۋىمىز كەرەك. بۇل مەكتەپ تە, بالاباقشا دا, ينۆەستورلار ءۇشىن دە وتە قولايلى. جاقىندا ءبىز ينۆەستيتسيالىق كەڭەستە 10-نان استام مەكتەپ جەكە ينۆەستورلار ەسەبىنەن سالىناتىن جوبانى قولدادىق. ءبىز جەر بەرەمىز, ال ينۆەستور ءوز قارجىسىنا مەكتەپ سالادى. ول دا جاقسى. الەۋمەتتىك ماسەلە شەشىلگەنى مەملەكەتكە دە جاقسى ءارى ءوزىنىڭ بيزنەس جوباسىن جۇزەگە اسىراتىن ينۆەستورعا دا ءتيىمدى. 30 ملرد تەڭگەگە جۋىق ينۆەستيتسيا قاراستىرىلادى. ول جەرلەرگە شەتەلدىك ۇزدىك تاجىريبەلەردى الىپ كەلەمىز. سەبەبى ەل استاناسى بولعان سوڭ الەمنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىنە قاراپ بوي تۇزەۋىمىز كەرەك. ءبىز باسەكەلەستىككە توتەپ بەرەتىن ەل بولساق, ءبىلىم سالاسىنا كوپ كوڭىل ءبولۋىمىز قاجەت. ءبىلىمنىڭ ساپاسى بولماسا, بىزدە دامۋ بولمايدى. سوندىقتان مەملەكەت ەرەكشە جاعداي جاساپ وتىر.

باسقا مەملەكەتتەردىڭ استاناسى قالاي جۇمىس ىستەپ جاتىر, ول جەردە قانداي ۇزدىك تاجىريبە بار؟ اسىرەسە ءبىلىم, ءبىز باسەكەلەستىككە توتەپ بەرەتىن مەملەكەت بولساق, الدا وتىز دامىعان مەملەكەتكە قوسىلار بولساق, تەك ءبىلىم كەرەك. ءبىلىمنىڭ ساپاسى بولماسا, بىزدە دامۋ بولمايدى. سوندىقتان مەملەكەت وسىعان جاعداي جاساپ وتىر. سول جەكە ينۆەستورلار سينگاپۋردان, بىرىككەن اراب امىرلىگىنەن كەلەدى, ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق ينۆەستورلار بار, ەۋروپالىق, مىسال ءۇشىن كەمبريدجدىڭ نەمەسە باسقا دا فينليانديانىڭ تاجىريبەسىن ىسكە قوسام دەگەن ينۆەستورلار بار. سول مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن جانە ينۆەستورلاردىڭ ەسەبىنەن وسى ماسەلەنى شەشەمىز دەگەن جوسپار بار. ول ەندى ناقتى ورىندالاتىن جوسپار. مىسالى, بيىلدىڭ وزىندە سەگىز مەكتەپ سالىنىپ جاتىر. سەگىز مەكتەپ – جاڭا مەكتەپ, ول بەس مىڭ ورىندى اشادى, ال بىزدە قازىر مەكتەپتەردە ون جەتى مىڭ بالاعا ورىن جەتپەيدى. ياعني ون جەتى مىڭ بالاعا ءتيىستى مەكتەپتەر كەرەك. سوندىقتان وسى قىركۇيەكتە بىزدە سەگىز ءۇش اۋىسىمدى مەكتەپ بولادى. ءبىز سەگىز مەكتەپ سالدىق دەيمىز, ول بەس مەكتەپتىڭ ءۇش اۋىسىمدىق ماسەلەسىن شەشتى. ودان بولەك, قازىر ەندى جيىرما ءتورت مىڭ بالا 1-سىنىپقا كەلگەننەن كەيىن بىزدە تاعى دا قوسىمشا سەگىز مەكتەپ ءۇش اۋىسىمدى بولاتىن ءتۇرى بار. بىراق بۇل – شەشىلەتىن ماسەلە. ال تاعى دا ءبىز وزەكتى ماسەلە – ءبىز كۇنى كەشە تامىز كونفەرەنتسياسىندا تالقىلادىق – مۇعالىمدەردىڭ تاپشىلىعى. كورىپ وتىرسىزدار, وقۋشىلاردىڭ سانى كوبەيىپ جاتىر, مۇعالىمدەردى دايارلاپ ۇلگەرۋىمىز كەرەك قوي. سول سەبەپتى بۇگىن ءبىز پەداگوگتىڭ مارتەبەسى جايلى زاڭدى تالقىلاپ جاتىرمىز. بۇل جونىندە ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بولدى, پرەزيدەنت قاداعالاپ وتىردى, سوندىقتان پەداگوگتىڭ مارتەبەسى جايلى زاڭ مۇعالىمگە دەگەن ۇلكەن مەملەكەتتىك قولداۋدى كورسەتەدى.

– التاي سەيدىرۇلى, ءوزىڭىز اۋداننىڭ جانە قالانىڭ تۇرعىندارىمەن ءجيى كەزدەسەسىز. جاقىندا جەلىلەردىڭ بىرىندە ءۇش ءجۇز ادامدى قابىلداعانىڭىزدى جازدىڭىز. حالىق كوبىنە قانداي شاعىم ايتىپ جاتادى؟

– ەندى شاعىم ءارتۇرلى. ارينە, قازىر ناۋقان عوي, بالالاردى مەكتەپكە اپارۋ ماسەلەسى, جالپىعا بىردەي ءبىلىم بەرۋ, «مەكتەپكە جول», سوسىن كوبىسىنىڭ كوتەرەتىنى – تۇرعىن ءۇي. تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى – ەڭ وزەكتى. ءار ۇلكەن قالادا ونداي ماسەلە بار. ءبىز شەتەلدىك تاجىريبەلەردى دە قارادىق. مىسالى, لوندوندا دا قولجەتىمدى باسپاناعا كەزەك بار, ماسكەۋدە دە نەمەسە باسقا دا قالالاردا. لوندوندا «affordable houses» دەيدى, «دوستۋپنوە جيلە». ولاردىڭ دا تاجىريبەسىن قارادىق. بىراق بىزدىكىندەي باعدارلاما كوپتەگەن مەملەكەتتە جوق. «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى, «باقىتتى وتباسى». وسىنداي ماسەلەلەرمەن كەلەدى. كەڭەس العىسى كەلەدى نەمەسە قانداي كومەك بار ەكەنىن سۇرايدى. كوبىنەسە از قامتىلعان وتباسىلار كەلەدى. وسى جەردە ايتا كەتەرلىك جاعداي, ەندى مەملەكەت اسىرەسە از قامتىلعان وتباسىلارعا كوپ قولداۋ كورسەتىپ جاتىر. بۇرىن-سوڭدى بولماعان قولداۋ بار قازىر. قاراساڭىز, ارنايى الەۋمەتتىك قولداۋ (ااك) بۇرىن بولعان جوق. بيىل بەرىپ جاتىرمىز, تەك نۇر-سۇلتان قالاسىندا 5600-دەن استام وتباسى – ول 35 مىڭعا جۋىق ازامات. سونىڭ ەندى 25 مىڭنان استامى – بالالار. وعان 1,5 ميلليارد تەڭگە تەك قانا ءبىزدىڭ قالامىزدا بەرىلىپ جاتىر, ال رەسپۋبليكا بويىنشا ول – قىرۋار قاراجات. سونى ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىز. ول ەندى جاقسى قولداۋ, حالىق ەندى ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر. بىرەۋلەر ەندى, وكىنىشكە قاراي, ءوزىنىڭ كىرىستەرىن جاسىرىپ, سونى العىسى كەلەدى, مەملەكەتتى الداعىسى كەلەدى, ول دۇرىس ەمەس. سەبەبى ءبىز ءار تيىنعا جاۋاپ بەرەمىز, سونى ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىز. تەك ەڭ مۇقتاج ازاماتتارعا بەرۋىمىز كەرەك. بىراق ونىڭ دا شارتى بار. ءسىز جۇمىسقا تۇرۋىڭىز كەرەك, ءبىز وعان كومەكتەسۋىمىز كەرەك. جاڭا ءسىز ايتقان 300 ادام دا سونىڭ ىشىندە. تۇرعىن ءۇيدى وسىلاي ءتۇسىندىرىپ جاتىر­مىز: بىزدە 46 مىڭ ادام كەزەكتە تۇر. سوندىقتان «قولجەتىمدى باسپانا» دەگەن باعدارلاما بار, «باقىتتى وتباسى» باعدارلاماسى بار, 2 پايىزبەن «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكى» ارقىلى پاتەر بەرەدى. سونى ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىز. «جوق, ءسىز مەنىڭ ماسەلەمدى شەشپەسەڭىز, مەن كوشەگە شىعام!» دەيدى, ولاي ايقايلاعاننىڭ بارىنە ءبىز ءۇي بەرە بەرەتىن بولساق, ءتارتىپ قايدا, زاڭ قايدا؟ سونى تۇسىندىرەمىز. سوندىقتان ەڭ باستى ماسەلە – ءبىز ماسىلدىقتان ارىلۋىمىز قاجەت. ەڭبەككە تارتۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا, «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي, تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەگەندەي. ءبىز جاعداي جاساۋدان قاشپايمىز, بىراق ءبىز قانداي تاربيە بەرىپ جاتىرمىز, سونى دا ويلانۋىمىز كەرەك.

بىزدە جاقىندا عانا اشىلعان «جانۇيا» وتباسىن قولداۋ ورتالى­عى بار. كوپبالالى وتباسىلار, از قامتىلعان وتباسىلار نەمەسە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالا تاربيەلەپ جاتقان انا, ارينە, كومەككە مۇقتاج. ءبىز ولاردى جۇمىسقا ورنالاستىرايىق دەيمىز, سوندا, وكىنىشكە قاراي, كوبىسىنىڭ ديپلومى جوق, ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن وقي الماي قالعان, سودان كەيىن بالا تاربيەسىمەن وتىرىپ قالعان, ونىڭ ءبارىن تۇسىنەمىز. ەندى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ وسى ورتالىق ارقىلى وقىتامىز. سولاي جۇمىسقا ورنالاستىرامىز. بىرەۋلەر وزدەرىنىڭ ءىسىن اشقىسى كەلەدى. مىسال ءۇشىن بىزدە يندۋستريالدىق پاركتە «يۋتاريا» دەگەن فابريكا بار, ءوزىم بارىپ كوردىم, وتە قۋانتارلىق جاعداي, قازاقستاندىق كيىم تىگەدى. وزىمە دە ارنايى جۇمىس كيىمىن ساتىپ الدىم. قۇرىلىسقا بارعان كەزدە كيۋگە وتە ساپالى, جاقسى ەكەن. ۇلكەن فابريكادا ءبىزدىڭ قىزدار ماشينكامەن تىگىپ وتىر. مەن: «سىزدەر ۇيرەتە الاسىزدار ما, جۇمىسقا الاسىزدار ما؟ بىزگە ءتۇسىپ جاتقان سۇرانىس كوپ» دەدىم. ءبىز ولاردى وقىتامىز, سوسىن ولاردى ەڭبەككە تارتۋىمىز كەرەك. تەك ۇيدە وتىرىپ الىپ «ماعان تاۋىپ بەر» دەگەن بولمايدى. مىسالى, ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە كوپبالالى وتباسىندا تاربيە الدىق. اتا-انامىز «تەك بىلىممەن, ەڭبەكپەن ادام بولاسىڭ» دەپ ۇيرەتتى. سول تاربيەنى ءبىز بالالارعا دا ۇيرەتۋىمىز قاجەت.