بۇرىن جەكەمەنشىك جوعارى وقۋ ورنى دەسە ات-تونىمىزدى الا قاشۋشى ەدىك. ال بۇگىن اتا-انانىڭ اراسىندا: «وزگەنىڭ بالاسى وقىعاندا, مەنىڭ بالامنىڭ نەسى كەم؟» دەگەن باقتالاستىق پايدا بولعان. وسىلايشا, «سوڭىندا الاتىن ديپلومى بىردەي عوي» دەپ ساپاسىنا دا قاراماستان, ەڭ ارزان وقۋ ورنىنا بالالارىن تۇسىرەدى. ارزاننىڭ جىلىگى تاتىمايتىنىن قايدان ءبىلسىن؟ تۇلەكتەردىڭ شەكتىك بالل جيعانى بار, جيناماعانى بار اقشانىڭ كۇشىمەن شەشىلەتىن زامان تۋىپ, زاڭدى بەلشەسىنەن باسىپ ءجۇر. 
جاھاندى جالماعان پاندەميانىڭ جالىنى دا ءاربىر ەلدىڭ وسال تۇسىن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتتى. سونىڭ ىشىندە, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا سالعىرت قاراعان ەلدەر دارمەنسىز قالدى. بىلىكتى دارىگەر, قاجەتتى ءدارى-دارمەك, ءتىپتى الاقانداي بەتپەردەنىڭ وزىنە ءزارۋ بولدىق. پرەزيدەنت وسى ماسەلەنى حالىققا جولداۋىندا باستى نازارعا الىپ, ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتتى. «شىن مانىندە, ماماندار دايارلاۋدىڭ وتاندىق جۇيەسى ناقتى ەڭبەك نارىعىنان تىس قالعان. وتكەن جىلى ديپلومدى باسىپ شىعارۋمەن اينالىساتىن وقۋ ورىندارىن جابۋدى تاپسىردىم. تابىستى ءبىلىم بەرۋ بيزنەسىنە جۇمىلدىرعان ىقپالدى ادامداردىڭ قارسىلىعىنىڭ سالدارىنان جۇمىس قيىن ءجۇرىپ جاتىر. بىراق, پروبلەمانى شەشۋ كەرەك» دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
مينيستر العان بەتىنەن قايتپاق ەمەس
ءبىلىم سالاسىندا كۇندە رەفورما. بۇعان قاراپايىم حالىقتىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەلى قاشان؟ «جوعارى وقۋ ورىندارىن وڭتايلاندىرادى, ليتسەنزيالارىنان ايىرادى» دەگەن سوزدەردى بۇعان دەيىن دە بىرنەشە ءمينيستردىڭ اۋزىنان ەستىگەنبىز. الايدا ءبىلىم سالاسىنىڭ كەم-كەتىگىن ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن انىقتاعان اسحات ايماعامبەتوۆ بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ كەتكەن. وتكەن وقۋ جىلى ەلىمىزدە 125 جوعارى وقۋ ورنى تىركەلگەن. ولاردىڭ شامامەن 60 پايىزى – جەكە مەنشىك. كوبىسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ساپاسى بەكىتىلگەن نورماتيۆتەرگە ساي ەمەس. ءبىلىم بەرۋ ءىسىن بيزنەسكە اينالدىرىپ, اقشا تاۋىپ جۇرگەن كەيبىر ازاماتتار ءۇشىن ليتسەنزيا الۋ دا, ۋنيۆەرسيتەت اشۋ دا قيىندىق تۋدىرمايدى. ەكى-ءۇش قاباتتى بوس عيماراتتى جالعا الىپ, جارناماسىن قاتىرىپ جاساسا بولعانى. اۋزى اشىلىپ, قايدا بارارىن بىلمەي جۇرگەن تۇلەكتەردى ۋىسىنا تۇسىرەدى. بىلتىر مينيسترلىك جانىنان ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى ساپانى قامتاماسىز ەتۋ كوميتەتى قۇرىلعان ەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن كوميتەت 25 جوعارى وقۋ ورنىنىڭ كادرلاردى دايىنداۋ باعىتتارى بويىنشا 60 ماماندىقتىڭ ليتسەنزياسىن قايتارىپ الدى. 36 جوو-نا مەملەكەتتىك گرانت بولىنبەدى. تەكسەرۋ ناتيجەلەرى بويىنشا وقۋ نىساندارىنىڭ قۇقىقتىق اكتىلەردى ساقتاماعانى انىقتالىپ, 5 جوو-نىڭ جۇمىسىن تۇبەگەيلى توقتاتقانى دا كوپشىلىككە ءمالىم.
ساپانى قامتاماسىز ەتۋ كوميتەتىنىڭ جۇمىستارى الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تاپپاقشى. جىل سوڭىنا دەيىن ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ 15 پايىزى قىسقارتىلماق. قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتتەرى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى راحمان الشانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «جاڭادان قۇرىلعان كوميتەتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – ءبىلىم بەرۋ جۇيەمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرەتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنا ەركىندىك بەرۋ. بۇنداي جوو-دى قايتا-قايتا تەكسەرمەي-اق, زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ دارەجەسىنە كوتەرۋگە نە كەرەك؟ ولارعا قوسىمشا قارجى بەرۋ, شەتەلدىك ستۋدەنتتەردى كوبىرەك شاقىرۋ, بايلانىستى نىعايتۋ, ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنان شىققان جەتىستىكتەردى وندىرىسكە جەتكىزۋ كەرەك. ەلىمىزدە ارتىق ليتسەنزيالارى بار ۋنيۆەرسيتەتتەر جەتەرلىك. مىسالى, كەيبىر جوعارى وقۋ ورىندارىندا 45 ليتسەنزيا بار. ال سولاردىڭ جارتى ماماندىعىندا 2-3 ستۋدەنت وقيدى. سوعان بايلانىستى كەيبىر ماماندىقتاردىڭ ليتسەنزياسى قايتارىلدى. ۋنيۆەرسيتەت دارەجەسى ينستيتۋت, اكادەميا بولىپ تومەندەدى».
ءادىل ءىستىڭ اقىرى يگى
ءبىلىم سالاسىن وڭتايلاندىرۋ ەل ويلاعانداي وڭايعا سوعىپ جاتقان جوق. جاقىندا عانا ليتسەنزياسىنان ايىرىلعان جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قاتارىنا 90 جىلدىق تاريحى بار م.تىنىشپاەۆ اتىنداعى قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا اكادەمياسى قوسىلدى. «قازاقستان تەمىر جولى اكادەميانى باسقا كاسىپكەرگە ساتىپ جىبەرگەن. ءبىلىم ورنى باسقارۋ الاڭىنا اينالىپ كەتكەن. تالاپتارعا سايكەس ەمەس. قازىرگى تاڭداعى وقۋ كورسەتكىشتەرى دە مۇلدەم تومەن. وقىتۋشىلارىنىڭ سانى از, جارتىسى بار جارتىسى جوق. بىزگە مۇعالىمدەرى «بىلىكتى ماماندار كەتىپ جاتىر, قىسقارتىپ جاتىر» دەپ حابارلاسقان. بۇعان دەيىن دە 35 مىڭ ءبىلىم الۋشىسى بار وقۋ ورنىن تاراتۋ تاجىريبەمىزدە بولعان. سوندىقتان وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى دالادا قالدىرمايمىز. اكادەميا شەشىمىمىزبەن كەلىسپەسە, ۋاقىت بەرىپ وتىرمىز, سوتقا بارىپ ءبارىن دالەلدەسىن. مينيسترلىك تاراپىنان 3 رەت ەسكەرتۋ جاسادىق. ەشبىرىنەن ناتيجە شىعارمادى. تەمىرجولعا ينجەنەرلەردى دايىنداۋ جاۋاپكەرشىلىگى مول ءىس. سوندىقتان, مۇنداي ءىسى شالا وقۋ ورنىنا بەيجاي قاراي المايمىز» دەدى راحمان الشانوۆ. ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى ساپانى قامتاماسىز ەتۋ كوميتەتىنىڭ حابارلاۋىنشا اكادەميا ساپالى پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىمەن, وندىرىستىك پراكتيكا بازالارىمەن, وقۋ-ادىستەمەلىك ادەبيەتتەرمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن.
مينيسترلىكتىڭ رەسمي اقپاراتىنان كەيىن, م.تىنىشپاەۆ اتىنداعى قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا اكادەمياسى دا ءۇنسىز قالمادى. اكادەميا تاعىلعان ايىپتى جوققا شىعارىپ وتىر: «بىلتىر بىتىرگەن 1189 تۇلەكتىڭ 71 پايىزى جۇمىسقا ورنالاستى. كىتاپحانا قورى وقۋ-ءادىستەمەلىك ادەبيەتتەرمەن 100% قامتاماسىز ەتىلگەن. قوردا ميلليونعا جۋىق كىتاپ بار, ەلەكتروندى قور 5000-نان استام. «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىمەن بىرلەسىپ وتكىزگەن باكالاۆرياتتىڭ 14 ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى رەيتينگ بويىنشا جەتەكشى ورىندا. جوسپارلى جانە جوسپاردان تىس تەكسەرۋلەر بارىسىندا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا انىقتالعان كەمشىلىكتەر ورىن الدى. الايدا اكادەميا اتالعان كەمشىلىكتەردى اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىندا جويدى» دەيدى.
ءبىزدى الاڭداتاتىنى – ستۋدەنتتەر مەن وقىتۋشىلاردىڭ جاعدايى. بۇگىندە اتالمىش وقۋ ورنىندا 5000-نان استام ستۋدەنت كارانتينگە بايلانىستى ونلاين ءبىلىم الىپ جاتىر. ەندى, ۇيدە جاتقان اۋىل-ايماقتاعى ستۋدەنت ءوزى وقيتىن وقۋ ورنىنىڭ جابىلاتىنىن ەستىگەندە قانداي كۇيدە بولدى دەپ ويلايسىز. ستۋدەنتتەر ءوز قالاۋى بويىنشا قالاداعى وزگە وقۋ ورىندارىنا اۋىسسا دا, ءجۇرىپ جاتقان وقۋ پروتسەسى اياقسىز قالا ما؟
رەيتينگ قۋعان رەكتورلار
رەيتينگ دەمەكشى, ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ جىل سايىنعى شاما-شارقىن اتامەكەن ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى انىقتاپ كەلەدى. ۇيدە وتىرىپ-اق پالاتا سايتىنا كىرىپ, قاي ۋنيۆەرسيتەت قانداي ماماندىقتى قانداي دەڭگەيدە وقىتاتىنىن, ءتىپتى بىتىرگەننەن كەيىن قايدا, قانشا جالاقىعا جۇمىسقا تۇرۋعا بولاتىنىن بىلە الاسىز. بۇل – بولاشاق ستۋدەنتتەر مەن اتا-انالار ءۇشىن باعىت-باعدار بولسا, ءبىر جاعىنان جۇمىس بەرۋشىلەرگە دە ۇلكەن نۇسقاۋلىق. «اتامەكەن ۇك پالاتاسى 2018 جىلدان باستاپ, ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ, جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنىڭ باعالاۋ رەيتينگىن جۇرگىزىپ كەلە جاتىر. ياعني, رەيتينگ جوو بويىنشا ەمەس, ونداعى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى بويىنشا جاسالادى. مىسالى, اگرانوميا ماماندىعى بويىنشا رەيتينگكە تەك وسى ماماندىقتى وقىتاتىن جوو قاتىسادى. 2019 جىلى جۇرگىزىلگەن رەيتينگ قورىتىندىسى بويىنشا 109 جوو قاتىسىپ, سونىڭ ىشىندە 2000 ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنا ساراپتاما جۇرگىزىلدى. رەيتينگتىڭ ناتيجەسىندە 6000-عا جۋىق ەكسپەرتتىك ۇسىنىمدار الىنىپ, جوو-عا جولداندى. بىلتىرعى رەيتينگ ون جەتى كريتەري بويىنشا جۇرگىزىلدى. بيىل پاندەمياعا بايلانىستى وقۋ جۇيەسى وزگەرگەندىكتەن «قاشىقتان ءبىلىم الۋ» كريتەريىن قوسىپ وتىرمىز. ال جاڭا رەيتينگ ناتيجەسى جەلتوقسان ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاريالانادى» دەدى اتامەكەن ۇك پالاتاسى جوو ءبىلىم بەرۋ رەيتينگى جوبا مەنەدجەرى گۇلدەر الپاتينا.
وقۋ ورنىن جاڭا عانا بىتىرگەن جاس ماماننىڭ جۇمىس تاپقان-تاپپاعانىنا قاراماي جۇمىسقا ورنالاستى دەگەن انىقتاما سۇراپ, بوپسالايتىن كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرى دە جوق ەمەس. سويتسەك, بۇنىڭ بارلىعى رەيتينگ قۋعان رەكتورلاردىڭ استارلى ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا ەكەن. گۇلدەر حانىمنىڭ ايتۋىنشا, ساراپتاما جۇرگىزۋ بارىسىندا تۇلەكتەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋى تۋرالى اقپاراتتى زەينەتاقى جانە جاردەماقى تولەۋ جونىندەگى ورتالىققا ارنايى سۇراۋ جولداپ الاتىن كورىنەدى.
اقشا الۋدى بىلەدى, وقىتۋى نەگە ولقى؟
وقۋ ورىندارى جىبەرگەن قاتەلىكتىڭ سوڭىندا وپىق جەيتىن مىڭداعان ستۋدەنت. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا جۇزدەگەن جاڭا وقۋ نىساندارى قوسىلدى. ءبارىنىڭ اتاۋى دۇركىرەپ تۇر. «ەۋرازيالىق, استانا, حالىقارالىق, قازاق» دەيسىز بە اتىنان ات ۇركەتىندەي سوزدەردى قوسىپ العان. بۇل دا – ماركەتينگ.
ەلوردامىزداعى استانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى اقبال ارۋانبەكوۆا وقۋ اقىسىن تولەپ قويسا دا, ديپلومىن قولىنا الا الماي وتىر. «2018 جىلى تاراز قالاسىنان 3-كۋرستى اياقتاپ, استانا ۋنيۆەرسيتەتىنە اۋىسىپ كەلدىم. مۇندا كەلگەندە 4-كۋرسقا الا المايمىز, قايتادان 3-كۋرستان باستاپ وقيسىز دەدى. كەلىسىپ, ءبىر جىلعى وقۋ اقىسىن تولەپ قويدىم. 2018-2019 وقۋ جىلى مەن ءۇشىنشى كۋرستى ءبىتىرۋىم كەرەك ەدى. اقشا تولەگەننەن كەيىن وقۋ ورنىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى دە مەنى كەرەك قىلمادى. نە كۋراتور جاۋاپ بەرمەيدى, نە وقۋ ءبولىمى كەرەك قىلمايدى. ءوزىم استانادا تۇرمايمىن. كىشكەنتاي بالاممەن قايتا-قايتا ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ جۇرۋگە جاعدايىم دا كەلمەدى. مۇمكىن وزدەرى ىزدەپ قالار دەپ كۇتىپ ءجۇردىم. بىراق ەشكىم حابارلاسپادى. ال مەن حابارلاسسام ءبىر-بىرىنە سىلتەپ, دۇرىس جاۋاپ بەرمەدى. وسىلايشا, ۋاقىت ءوتىپ كەلەسى وقۋ جىلى ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ, جاعدايىمدى تۇسىندىرسەم: «ەش الاڭداماي, كەلەسى وقۋ جىلىنىڭ اقشاسىن تولەي بەرىڭىز» دەدى. مەندە قولىمداعى بار اقشامدى تولەپ قويدىم. ال ديپلوم الاتىن ۋاقىت جاقىنداعاندا, نە ىستەيمىن دەگەن وي مازالاپ ۋنيۆەرسيتەتكە تاعى دا باردىم. ولار 3-كۋرستىڭ كرەديتىن قايتا تولەپ, 4-كۋرستان جالعاستىرا بەرۋگە بولاتىنىن ايتتى. بىراق كرەديت اقىسى 500 مىڭداي شىقتى» دەيدى اقبال ارۋانبەكوۆا.
ەلىمىزدە 600 مىڭنان استام ستۋدەنت بار. ولاردىڭ 70 پايىزى جوعارىداعى كەيىپكەرىمىز سياقتى اقىلى بولىمدە وقيدى. ەندەشە قۇلقىننىڭ قامىن ويلاعاندار تالاي جاستىڭ وبالىنا قالىپ جۇرگەن جوق پا؟
ساننان ساپاعا كوشەتىن ءسات كەلدى…
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا, قازىر م.تىنىشپاەۆ اتىنداعى قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا اكادەمياسىمەن قوسا استانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ, ورتالىق ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانە اقتاۋ گۋمانيتارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءىسى سوتتا قارالىپ جاتىر. تاعى 12 جوعارى وقۋ ورنىندا تەكسەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
2018 جىلى ەلباسىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اكادەميالىق جانە باسقارۋ دەربەستىكتەرىن كەڭەيتۋ تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلدانعان ەدى. سودان باستاپ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ موينىنداعى كەيبىر قۇزىرەتتەر جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ەركىنە بەرىلدى. ۇكىمەتتىڭ بۇل شەشىمىنىڭ توركىنىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور مىرزانتاي جاقىپ: «مۇنداعى تۇپكى ماقسات مىنادا. بۇدان بىلاي بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەر دەپ اتالىپ كەلگەن جوعارى وقۋ ورىندارىن بيۋدجەت ەسەبىنەن وڭدى-سولدى قارجىلاندىرا بەرۋ قىسقارتىلادى. ەندى اكادەميالىق جانە باسقارۋ جاعىنان ەركىندىك العان جوعارى وقۋ ورىندارى وزدەرىن-وزدەرى قامتاماسىز ەتۋگە, قوسىمشا قارجى كوزدەرىن تابۋعا ءتيىس. مەملەكەت تەك قانا ۇزدىك مەكتەپ تۇلەكتەرىنە ءبىلىم گرانتتارىن بەرۋ ارقىلى ءبىلىم سالاسىنداعى ەڭ تومەن الەۋمەتتىك ستاندارتتاردى قامتاماسىز ەتەدى» دەپ ءتۇسىندىردى.
دەگەنمەن, جوعارى وقۋ ورنى بىلىكتى مامان دايىنداپ شىققاننان كەيىن, تۇلەكتەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىن تىكەلەي مەملەكەت باقىلاۋى كەرەك. ەركىندىكتى ءار وقۋ ورنى ءوز قولىنا العاننان باستاپ, ءبىلىم نارىعىندا باسەكەلەستىك ارتا تۇسەدى. سايكەسىنشە, جاستار تەك تەوريا جۇزىندە ءبىلىم الىپ قويماي, جۇمىس بەرۋشى تاراپتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىراتىن, پراكتيكالىق تۇرعىدا قالىپتاسقان مامان بولىپ شىعادى.
«بالامدى مەدرەسەگە ءبىل دەپ بەردىم…» دەيتىن اتا-انا ۇرپاق بولاشاعىن مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ, مۇعالىم مەن پروفەسسورلاردىڭ ودان قالدى ۇكىمەتتىڭ موينىنا ارتىپ قويماي, بۇكىل پروتسەسكە ءبىر كىسىدەي اتسالىسۋى ءتيىس. «ەڭبەك نارىعىنداعى قاتاڭ باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىنداي ۇزدىك ماماندار دايارلاۋ وتباسىنداعى بالا – اتا-انا – مەكتەپ – ۋنيۆەرسيتەت – جەكە ينۆەستور – مەملەكەت تىزبەگىندەگى ءوزارا تىعىز ىنتىماقتاستىققا قول جەتكىزە الساق, ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرەتىنى ءسوزسىز. سول ايتقانداي, قانشا جەردەن الەمنىڭ ۇزدىك تاجىريبەلەرىن ىزدەسەك تە, وتاندىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىزدىڭ وزىندىك ءداستۇرى بولعانى دۇرىس» دەيدى مىرزانتاي قوجابايۇلى.
قويشى كوپ بولسا, قوي ارام ولەدى دەگەن ءسوز دە بەكەر ايتىلماسا كەرەك. ءبىلىم سالاسىندا ساننىڭ كوپ بولعانىنان ساپانىڭ جاقسى بولعانى ارتىق. جاڭا رەفورمانىڭ ناتيجەسى قالاي بولادى, ونى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق.
كوكتەم قارقىن
