بۇگىندە ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا ۇلەس قوسقاندار ءۇشىن بەرىلەتىن «ءÓzgerىs ustasy» اتتى ءى رەسپۋبليكالىق سىيلىق يەگەرىن انىقتاۋعا وتىنىمدەر قابىلدانۋدا. اتالعان جۇلدەنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى – Impact Hub Almaty پلاتفورماسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى ينديرا شاح جۋىردا ەلورداعا كەلىپ, جەرگىلىكتى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسىپ قايتقان-دى. ورايى تۇسكەندە ءبىز ينديرامەن سۇحباتتاسىپ, وسى سالانىڭ ەرەكشەلىگى, پروبلەمالارى جانە الەۋمەتتىك كاسىپكەر بولعىسى كەلەتىن جاندارعا نە ىستەۋ كەرەكتىگى جايلى سۇراعان ەدىك.
«ءÓzgerىs ustasy» اتانۋعا كىم لايىق؟
– ينديرا, اۋەلى «ءÓzgerىs ustasy» سىيلىعى تۋرالى سويلەسەيىك. وعان كىمدەر قاتىسا الادى؟
– ءبىزدىڭ ۇيىم, ونىڭ ىشىندە Act For Impact قوعامدىق قورى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ ازاماتتىق باستامالاردى قولداۋ ورتالىعىنىڭ گرانتى اياسىندا بيىل تۇڭعىش رەت وسىنداي جۇلدەنى ۇيىمداستىرىپ وتىر. ونداعى ماقساتىمىز – قازاقستانداعى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك سالاسىنداعى مامانداردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن باعالاۋ, وتاندىق الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك ينستيتۋتىنا قوعامنىڭ نازارىن اۋدارتۋ جانە ەلىمىزدە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكتى تانىمال ەتۋ. وعان كەمىندە ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بويى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قاتىسا الادى. سىيلىق ءبىلىم بەرۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ, ەكولوگيا, مادەنيەت جانە ونەر, الەۋمەتتىك وسال توپتاردى قولداۋ, سونداي-اق ايماقتاردى دامىتۋ سالالارى سەكىلدى التى نوميناتسيا بويىنشا بەرىلەدى.
– ال جەڭىمپازدار قالاي تاڭدالادى؟
– وتىنىمدەر 20 قىركۇيەكتە قابىلدانىپ بىتكەن سوڭ, رەسپۋبليكالىق ساراپتامالىق كوميسسيا 30 جارتىلاي ءفيناليستى انىقتايدى. ولار تۋرالى 1 مينۋتتىق ۆيدەو ءتۇسىرىلىپ, الەۋمەتتىك جەلىگە جاريالانادى دا, اشىق ونلاين داۋىس بەرۋ ارقىلى 15 جەڭىمپاز ىرىكتەلەدى. ءاربىر ۇەۇ-عا 500 000 تەڭگە كولەمىندە اقشالاي سىيلىق بەكىتىلەدى.
الەۋمەتتىك كاسىپكەر دەگەنىمىز كىم؟
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, قازىرگى تاڭدا قازاقستاندىقتار الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكپەن قانشالىقتى بەلسەندى تۇردە اينالىسادى؟
– وكىنىشكە قاراي, بىزدە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكتىڭ نە ەكەنىن جۇرتشىلىق ءالى دە دۇرىس بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى, كەيبىر الەۋمەتتىك كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرى دە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەندەرىن تۇسىنبەيدى. ولاردى وزگە كاسىپكەرلەردەن ەرەكشەلەيتىن ەڭ ءبىرىنشى بەلگى – تاۋارلارىنىڭ نەمەسە قىزمەتتەرىنىڭ قوعامداعى الەۋمەتتىك ءبىر پروبلەمانى شەشۋگە باعىتتالۋىندا. مىسالى, كاسىپورىن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردى جۇمىسپەن قامتۋى مۇمكىن نەمەسە كاسىپكەرلىكتەن تۇسكەن تابىستى الگى ساناتتاعى ادامداردىڭ قانداي دا ءبىر ماسەلەلەرىن شەشۋگە جۇمساۋى مۇمكىن. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ايتپاقشى, ءبىزدىڭ قوعامدا «مەنىڭ پروبلەمامدى بىرەۋ شەشىپ بەرۋى كەرەك» دەگەن ءتارىزدى باسقالارعا يەك ارتۋشى مىنەز ءالى دە بار. الەۋمەتتىك كاسىپكەر بولسا, تابىس كوزدەرىن تابۋ ارقىلى سول پروبلەمالاردى وزدەرى جويۋعا ۇمتىلادى.
– ولاردىڭ وسىنداي «حالىقشىل» سيپاتى نارىقتا ۇزاعىراق ءومىر سۇرۋلەرىنە اسەر ەتەتىن بولار؟
– ارينە. قارجىلىق داعدارىستان سوڭ ەۋروپادا الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىككە قاتىستى زەرتتەۋ جاسالعان. سول كەزدە الەۋمەتتىك ميسسياسى بار كومپانيالاردىڭ داعدارىس كەزىندە باسقالارعا قاراعاندا تۇراقتى بولاتىنى دالەلدەنگەن. ولار ءوز كليەنتتەرىمەن قۇندىلىقتار نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىندىكتەن, كليەنتتەرى قيىن كەزەڭدەردە دە وزدەرىنىڭ لويالدىلىعىن كورسەتكەن.
باستاپقى كاپيتالدى قايدان تابۋعا بولادى؟
– سىزدەردىڭ ۇيىمدارىڭىز جاستاردى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىككە باعىتتاۋمەن دە اينالىسادى. وسى سالانى تاڭداعىسى كەلگەن قىز-جىگىتتەرگە قانداي كەڭەس ايتاسىزدار؟
– قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك ماسەلەمەن اينالىسۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى قاجەت ەتەدى. جاستارمەن, ەڭ اۋەلى, وسى قاسيەت جونىندە سويلەسەمىز. جاسىراتىنى جوق, قازىر كىمنەن سۇراساڭ دا, ايتەۋىر ءبىر نارسە ۇنامايدى. ال سەن سول پروبلەمانى شەشۋدە قانشالىقتى جاۋاپتىلىق تانىتاسىڭ؟ بۇل جەردە سەن الەۋمەتتىك كاسىپورىن قۇراسىڭ با, الدە جاي عانا پلاستيك بوتەلكەلەردى قوقىسقا تاستاردا سۇرىپتايسىڭ با – ءوز ەركىڭ. ياعني جوعارىدا ءبىز ايتقان جاۋاپكەرشىلىك ءارتۇرلى دەڭگەيدە كورىنۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن, ءبىز جاستارعا «سەن ءۇشىن قانداي قۇندىلىقتار ماڭىزدى؟» دەگەن سۇراق قويامىز. ول بىرەۋلەر ءۇشىن – الداماۋ, بىرەۋلەر ءۇشىن – ءبىلىمى مەن ۋاقىتىن ءبولۋ دەگەن سەكىلدى. الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك تە سول قۇندىلىقتار نەگىزىندە قۇرىلۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن, ادام قوعامدا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردىڭ قايسىسى ءوز جۇرەگىنە قاتتىراق اسەر ەتەتىنىن ءتۇسىنۋى قاجەت. ماسەلەن, كەيبىر ماسەلەلەردى باق-تا ءجيى ناسيحاتتايدى, بىراق ودان گورى ونشا كوپ ايتىلا بەرمەيتىن باسقا ءبىر پروبلەما سەنى الاڭداتۋى ىقتيمال. پروبلەماعا شىنىمەن جانىڭ اشىعان كەزدە عانا سەنىڭ قولعا الار كاسىپكەرلىگىڭنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولادى.
– ال باستاپقى قارجىنى قالاي تابۋعا بولادى؟
– ونىڭ جولدارى كوپ. بۇگىندە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلەرگە گرانت بەرەتىن ءتۇرلى باعدارلاما بار. مىسالى, بىزدەن باسقا, Samuryk Kazyna Trust قورىنىڭ باعدارلاماسى, British Council مەن Shevron كومپانيالارىنىڭ بىرلەسكەن iSeed باعدارلاماسى ارقىلى الەۋمەتتىك بيزنەستى دامىتۋعا قاراجات تابۋعا بولادى. ولار تەك قارجىلىق جاعىنان قولداپ قانا قويماي, اعارتۋشىلىق جاعىنان دا جاقسى كومەكتەسەدى, مەنتورلاردى ىزدەۋگە جاردەمدەسەدى. كەيدە مىناداي دا قىزىقتار بولىپ جاتادى. ءبىزدىڭ باعدارلاماعا قاتىسقان كەيبىر جاستار اقشالاي گرانتتان ءوز ەركىمەن باس تارتاتىن كەزدەر دە بار. ولار ءۇش ايلىق ينكۋباتسيا كەزەڭىنەن كەيىن كاسىپتەرىن دامىتىپ, پايدا تاۋىپ ۇلگەرەدى دە, قارجىلىق جاعىنان تاۋەلسىز بولا باستايدى.
زاڭنامانىڭ شىعۋىنا ءالى ەرتە
– بىلۋىمشە, بىزدە الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭناما ءالى جوق. بۇل جايت كەدەرگى تۋعىزا ما؟
– بالكىم, مەنىڭ وسى سالاداعى ارىپتەستەرىم كەلىسپەيتىن شىعار, بىراق, مەنىڭ ويىمشا, قازاقستاندا الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك تۋرالى زاڭنىڭ شىعۋىنا ءالى ەرتە. كەز كەلگەن زاڭ, ءبىر جاعىنان مۇمكىندىك بەرسە, ەكىنشى جاعىنان بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر ورناتادى. ال الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىكتىڭ قازاقستاندا پايدا بولعانىنا نەبارى 5-6 جىل عانا بولدى. اعىلشىنداردا «grassroots level» دەگەن تۇسىنىك بار, ول تىركەس «ەڭ باستاپقى دەڭگەي» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. بىزدەگى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك تە – قازىر وسى ساتىدا. بىزگە قازىر وسى سالادا قانداي كاسىپكەرلەر بار, ولار ءۇشىن قانداي مۇمكىندىكتەر قاراستىرىلعان, نارىقتا قانداي مودەلدەر جۇمىس ىستەيدى جانە قاندايى جۇمىس ىستەمەيدى – وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەۋ قاجەت.
– ال قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە, ونىڭ ىشىندە استانادا ءساتتى جۇمىس ىستەپ جاتقان الەۋمەتتىك كاسىپورىنداردى مىسالعا كەلتىرە الاسىز با؟
– البەتتە. ەمين اسكەروۆ ەسىمدى ازامات GreenTAL اتتى كاسىپورىن اشىپ, مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. بۇگىندە وندا تىگىن تسەحى, اعاش تسەحى, دانەكەرلەۋ تسەحى بار. ودان بولەك, كاميلا روللان قۇرعان Education For All اتتى ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىن ايتۋعا بولادى. وندا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارمەن قاتار, الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن جانە كوپبالالى وتباسىدان شىققان بالالار مەن جاستار دا وقيدى. سونداي-اق Kunde اتتى الەۋمەتتىك كافە اشقان جىگىت ماۋلەن احمەتوۆتىڭ دە ەڭبەگىن ايتپاي كەتۋگە بولماس. بۇل كافەدە اقىل-وي دامۋىندا ەرەكشەلىكتەر بار ادامدار جۇمىس ىستەۋدە.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
