بۇرىشسىز ءۇيدىڭ برەندى

«اتامىز – الاش, كەرەگەمىز – اعاش» نەمەسە «كيىز تۋىرلىقتى, اعاش ۋىقتى قازاقپىز» دەپ اتالى ءسوز قالدىرعان بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى باسپاناسى – كيىز ءۇي. ول جالعىز قازاقتىڭ عانا ەمەس, كۇللى تۇركى حالقىنىڭ قۇتتى تۇراعى بولعان. بۇگىنگى تاڭدا كيىز ۇيدە ءومىر سۇرمەسەك تە, ونى قاز-قالپىندا كەلەر ۇرپاققا امانات ەتۋ – پارىزىمىز. وسىناۋ تاريحي جادىگەرىمىزدى ەتنوگرافيالىق قۇندىلىققا ەمەس, ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋعا بولادى.

ءاربىر ەلەمەنتىنىڭ ورنالاسۋ رەتىنە قاراپ قازاق حالقىنىڭ ەكونوميكالىق بىلىكتىلىگى بايقالادى. اسپان الەمىن تۇندىكتى ءتۇرىپ قويىپ باقىلاپ جاتقان قازاق ونىڭ ەسەپتەۋ جۇيەسىن دە جاقسى مەڭگەرىپتى. كيىز ءۇيدىڭ ىشكى ديزاينىنان ونىڭ مادەنيەت پەن ونەردەگى تالعامى تىم بيىك ەكەنىن كورەمىز. ءيا, ءبىزدىڭ بابالارىمىز وسىنداي بولعان.

باسپانا عانا ەمەس ساۋلەت, قۇرىلىس, سۋرەت, قول ونەرى سياقتى بىرنەشە ونەردىڭ ولشەۋسىز ورنەگى – عاجايىپ تۋىندىنىڭ تاريحى بۇگىندە كەڭىنەن زەرتتەلۋدە.

قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن اتاقتى حاندار مەن بيلەر, بايلار وردا تىگىپ, سالتاناتتى ءومىر سۇرگەن. تاريحتان ءماشھۇر, ابىلايدىڭ اق ورداسى, شىڭعىس تورەنىڭ 24 قانات ورداسى, جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ ورداسى, ىرعىزداعى سامىرات بايدىڭ ءۇيى, اقمولاداعى پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ ءۇيى سياقتى ەلگە اڭىز بولعان اق شاتىرلار كوپ بولعان. داۋلەتىمەن داڭقى شىققان ورتا ءجۇز توقا بايساقال دا قىزىن ۇزاتقاندا ارنايى وتاۋ ازىرلەتىپتى. بۇل جايلى بەلگىلى ەتنوگراف, عالىم ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى ادەمى سۋرەتتەيدى: «بايساقالدىڭ قىزى ساپاقتىڭ ورداسىنا كەلىن بولىپ تۇسكەندە بەس وتاۋ, ءبىر التىن شاتىر, جەتى جەتىممەن ءتۇسىپتى. سوندا قىزدىڭ وزىنە ارناعان وتاۋدىڭ ۋىعىن اتپەن ءجۇرىپ بايلاعان. كەرەگەنىڭ باسىندا تۇتام كۇمىس, اياعىندا تۇتام كۇمىس, ۋىق قانشا بولسا ۋىقتىڭ باۋ وتكىزەر جەرىندە تۇتام كۇمىس, قالامىندا تۇتام كۇمىس, شاڭىراقتىڭ وزىندە دە, كۇلدىرەۋىشىندە دە تۇتام كۇمىس. تۇيە اۋعاندا, تۇيە باسىنا ەكى بۇراۋ – ۇزىندىعى ۋىقتاي اعاش, ونىڭ ەكى باسىندا دا تۇتام كۇمىستەن بولعان».

جاقسى جاڭعۇتتى, ساققۇلاق بي, باتىر ەردەن, تۇرىسبەك قاجىنىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعى دا اسقان ءسان-سالتاناتىمەن قازاقتىڭ دارحاندىعىن تانىتىپ تۇرعانداي! ءتىپتى ءحىى-ءحىىى عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردىڭ التىن وردا, اق وردا, كوك وردا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ەكەنىن شوقان ءۋاليحانوۆ تا كەزىندە ايتىپ كەتكەن.

كيىز ءۇي قازىرگى ۋاقىتتا دا دۇنيەجۇزىنىڭ نازارىن اۋدارىپ, حالىقارالىق ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە «ەكولوگيالىق تازا ءۇي» رەتىندە بۇكىل الەمدى تاڭداي قاقتىرىپ وتىر.

وعان دالەل, 1861 جىلى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك كورمەگە كيىز ءۇي اپارىلعاندا ەۋروپالىقتار تاڭ قالعان ەكەن. سوندا كيىز ءۇيىمىز تۇڭعىش رەت بايگە ولجالاپ قايتقان. 1876 جىلى مەيرام قاجى جانايدارۇلى (كەنەسارى حاننىڭ باس باتىرى, جانايداردىڭ بەل بالاسى) پەتەربۋرگكە, 1890 جىلى يبرايم ءادىلوۆ قازانداعى كورمەگە كيىز ءۇي اپارعان. 1872 جىلى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر رەسەي پاتشاسى I نيكولايعا كيىز ءۇي سىيلاعان. سونداي-اق, ەۋروپانىڭ گامبۋرگ, فرانكفۋرت قالالارىنداعى مۇراجايلارىنان قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن تاماشالاي الاسىز.

ال, جاپوندىقتار كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ  جاتىر ەكەن.  «International Dome House» قۇرىلىس كومپانياسى ەلدىڭ سەيسميكالىق ايماقتارىنا كيىز ءۇي قالاشىقتارىن سالىپتى. بىراق, كيىز ۇيلەر اعاشتان ەمەس, ارنايى پەنوپلاستان قۇراستىرىلعان. تاۋ بوكتەرىندە, وزەن جاعاسىندا, تابيعاتتىڭ اياسىنا سالىنعان بۇل ۇيلەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى ولار شاعىن وتباسىلارعا ارنالعان, تەز جينالىپ-قۇرالادى. جىلۋ تەمپەراتۋراسىن بىرقالىپتى ساقتاپ تۇراتىن, قۇرت-قۇمىرسقا, شىبىن-شىركەيلەردەن ساقتايتىن, قاتتى جەلدىڭ قۋاتىنا توتەپ بەرەردەي بەرىك, ەشقانداي  شەگە, تسەمەنتسىز تەك قانا پەنوپلاستان جاسالىنعان. بۇگىندە جەر سىلكىنىسى ءجيى بولاتىن ايماقتارعا كەلگەن تۋريستەردىڭ  كوز قۋانىشىنا اينالعان.

ارنايى فوتو-سۋرەتتەرگە زەر سالساق, قۋىرشاق كيىز ۇيلەر ىسپەتتى, الايدا, ءۇيدىڭ ىشكى ديزاينى زاماناۋي ۇلگىدە. ءبىر قىزىعى, سول ۇيلەردىڭ اتىن اتالمىش كومپانيا «كيىز ءۇي» دەپ زاڭدى تۇردە بەكىتكەن. ءار كۇمبەزدى ءۇيدىڭ باعاسى 30 مىڭ دوللاردى قۇرايدى.

جاپونداردىڭ قازاق كيىز ۇيىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى قالاي باستالدى؟ ولار العاش رەت ماڭعىستاۋلىق شەبەردىڭ قولىنان شىققان كيىز ءۇيدى كورگەندە تاڭعالىپ, بىردەن وساكو قالاسىنداعى ەتنوگرافيالىق مۇراجايىنا بەرگەن ەدى. ونى يۋنەسكو-نىڭ مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزۋگە دە ۇلەستەرىن قوستى.

اقش-تىڭ «Colorado Yurt Company» كومپانياسى وتىز جىلدان استام ۋاقىت بويى قالا سىرتىنا ارنايى كيىز ۇيلەر سالۋمەن اينالىسادى. كومپانيا قوجايىندارى دەن كيگەر مەن ايەلى ەممانىڭ قازاقستاندىق تىلشىلەرگە بەرگەن سۇحباتىندا, ولار 1977 جىلدان بەرى قالا ومىرىنەن الشاقتاپ, تابيعات اياسىنا كوشىپ, كيىز ءۇي پىشىندەس ءدامحانالار, كەيىن قوناق ۇيلەر سالا باستاعانىن, سول يگى باستامالارى بۇگىندە تولايىم تابىس كوزىنە اينالعانىن جاسىرمادى.

قازىرگى ۋاقىتتا اقش-تا 75 مىڭ دوللارعا ليۋكس كيىز ۇيلەر ساتىلۋدا دەپ حابارلايدى وتاندىق ءباسپاسوز قۇرالدارى. «Rainier» كومپانياسىنىڭ «Dream Folly» اتتى كيىز ءۇيى شىنى ءتارىزدى ءتۇسسىز پلاستماسسادان جاسالعان. ونىڭ ىشكى كورىنىسىن ايگىلى امەريكا ديزاينەرى رەبەككي ۆيزاردتىڭ جەتەكشىلىگىمەن وڭدەگەن. امەريكادا ليۋكس كيىز ۇيلەردى ساتۋ ساۋداسى ناعىز بيزنەس كوزىنە اينالعان, ولار ءتىپتى جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا دا ءبىر-بىرىنە كيىز ءۇي سىيلاۋدى يگى داستۇرگە اينالدىرعان.

شەتەلدەردە وسىنشالىقتى قۇرمەتكە يە بولىپ جاتقان «قارا شاڭىراعىمىز» ءوز ەلىمىزدە قالاي ۇلىقتالادى؟..

قازاقتىڭ بايىرعى اتا-سالتىنىڭ ايقىن كورىنىسى كيىز ءۇيىمىزدى بازبىرەۋلەر «بومجدىڭ پاناسىنا» نەمەسە «novate.ru» سايتىنا «چتو وبششەگو ۋ ياپونتسەۆ س جيتەليامي چۋكوتكي؟ ك ۋزكيم گلازام ي مالەنكومۋ روستۋ دوباۆيلسيا ەششە ودين «وبششي» پۋنكت, – ي تە, ي درۋگيە جيۆۋت ۆ كرۋگلىح دوميكاح-يۋرتاح» دەپ كەكەسىن تىركەستەرمەن قانشا جازسا دا بۇرىشسىز ءۇيدىڭ برەندى باعاسىن ەش تۇسىرگەن ەمەس. ونى 2017 جىلى تاعى ءبىر مارتە دالەلدەيتىنىمىز اقيقات. ماسەلەن, «استانا ەكسپو–2017» اق جاريالاعان حالىقارالىق بايقاۋىنا الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك 50 ساۋلەتشىسىنىڭ 100-گە تارتا جوباسى قاتىستى. 

ونىڭ ىشىنەن «Adrian Smith + Gordon Gill Architecture» كومپانياسىنىڭ «كيىز ءۇي» جوباسى جوعارى باعاعا يە بولدى. جاقىن بولاشاقتا ساۋلەتتى عيمارات رەتىندەگى كيىز ءۇي كۇللى قازاقتىڭ برەندىنە اينالماق.

نۇرگۇل احانقىزى