«بايتەرەك تۇبىندەگى باسقوسۋ» ءداستۇرلى دوڭگەلەك ۇستەلىندەگى اڭگىمەمىز بۇل جولى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇسىنعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى توڭىرەگىندە ءوربىدى. ءوز ويلارىمەن قر ۇعا اكادەميگى, انتروپولوگ-عالىم ورازاق سماعۇل, ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى, «تۇران-استانا» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى وراق اليەۆ, ساياسي عىلىمىنىڭ دوكتورى ناۋبەت قاليەۆ, ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى ديحان قامزابەكۇلى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى شاكىر ىبىراەۆ جانە مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى, جاس عالىم قانات ەڭسەنوۆ ءبولىستى.
– قازىر قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلىپ تۇر. ءبىر توپ «ءبىز ماڭگىلىك ەلگە اينالدىق. ەندى سونى ۇستاپ, ساقتاۋىمىز, كەلەسى ۇرپاققا اماناتتاۋىمىز قاجەت» دەسە, ەكىنشى توپ «ءبىز ماڭگىلىك ەلگە 2050 جىلدىڭ شاماسىندا جەتەمىز. بۇگىندە سول ماقساتقا بەتتەپ بارامىز» دەيدى. وسى تۇرعىدا سىزدەر نە ايتاسىزدار؟
ورازاق سماعۇل: «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ەجەلدەن بار. بۇل تەرمين تۇركى قاعاناتى تۇسىندا دا قولدانىلعان. تۇركىلەر وزدەرىنىڭ ۇلى مەملەكەتىن «ماڭگى ەل» دەپ اتاعانى تاريحتان ءمالىم. ورحون ەسكەرتكىشتەرىندە, كۇلتەگىن جازبالارىندا دا «ماڭگى ەل» ءسوزى ۇشىراسادى. دەمەك, بۇل كەزدەيسوق كەلگەن ەتنوتەرمين ەمەس. قازاقتار – باعزى زاماننان قالىپتاسقان ۇلت. ءبىزدىڭ تاريحىمىز – ءوز بوي-بىتىمىمىزدە, ءوز سۇيەگىمىزدە تاڭبالانىپ قالعان. كەيبىرەۋلەر «قازاق دەگەن بولعان ەمەس, بۇل – قولدان جاسالعان ۇلت» دەگەندى ايتىپ ءجۇردى. مۇنىڭ ءبارى – شىندىققا جاناسپايتىن, عىلىمي دالەلسىز بوس سوزدەر. مىقتى بولسا, عىلىمي دالەلدەمەلەرىن العا تارتسىن.
مەن «قازاق حالقىنىڭ انتروپولوگيالىق تاريحى» اتتى كىتابىمدا قازاقتىڭ 4 مىڭ جىلدىق ەۆوليۋتسيالىق بيوالەۋمەتتىك تاريحىن عىلىمي نەگىزدەمەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازىپ شىقتىم. وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىنعى جەرىمىزدە مەكەندەگەن كونە تايپالاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن قازىرگى قازاقتاردىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىمەن سالىستىرا زەرتتەي وتىرىپ, انىقتالعان ۇقساستىقتار مەن انتروپولوگيالىق جانە گەنەتيكالىق بايلانىستاردى وسى ەڭبەگىمدە جان-جاقتى كورسەتتىم. سونداعى انىقتاعانىم, قازاقتاردىڭ تەك وزىنە عانا ءتان مورفولوگيالىق, فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بار. گەنەتيكالىق جاعىنان قازاق جەكە-دارا ۇلت ەكەنى دالەلدەندى. وسىدان 4-5 مىڭ جىل بۇرىن قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ گەندىك ەرەكشەلىگىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى قازىرگى قازاقتاردىڭ بويىندا ساقتالىپ قالعان. دەمەك, بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اتاكىندىگىندە, ءوز ەلىندە تۇرىپ جاتقانىنا 40 عاسىردان اسا ۋاقىت بولدى. قازىر ايتىلىپ جۇرگەن «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمى قازاقتا عاسىرلار بويى قالىپتاستى. مىڭجىلدىق تاريحى بار ەلىمىز قانداي الاساپىران زاماندا دا ءوزىن ساقتاي ءبىلدى. ەگەر 4 مىڭ جىل بويى ءوز قۇندىلىعىمىزدى جويماي, ۇلت رەتىندە ءوزىمىزدى ساقتاپ كەلسەك, كەلەسى مىڭجىلدىقتاردا دا ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ءۇزىلمەيتىنىنە سەنىمىمىز كامىل. قازاق قازاق بولىپ قالىپتاسقالى ماڭگىلىك ەلدىڭ ءتۇپ نەگىزى الىمساقتان بەرىك قالاندى دەپ ويلايمىن.
وراق اليەۆ: فيلوسوفيا عىلىمىندا قالىپتاسۋ تەورياسى دەگەن ۇعىم بار. ياعني كەز كەلگەن نارسە الدىمەن قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن وتەدى. ونىڭ ءتورت ساتىسى بار. اۋەلى بەلگىلى ءبىر زات ءوزىنىڭ اتىنا ساي بولۋى ءۇشىن ونىڭ ابستراكتىلى العىشارتتارى قالىپتاسۋى كەرەك. سودان كەيىن ابستراكتىلى العىشارتتار ناقتى العىشارتتارعا ۇلاسادى. بۇدان سوڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى باستالادى دا, الگى زات ناعىز تولىسۋ شەگىنە جەتەدى. ورازاق اعامىز وسى تەوريانى ناقتى عىلىمي نەگىزدەرمەن دالەلدەپ وتىر. قازاق حالقىنىڭ 40 عاسىرلىق تاريحى بار دەپ جاتىرمىز. دەمەك, قازاقتىڭ ناقتى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا تاريحي العىشارتتار جاسالدى, ول كەزەڭدەردەن ءوتتى. ەندى ءبىز تەوريا جۇزىندە «ماڭگىلىك ەل» رەتىندە قالىپتاسۋ ۇدەرىسى ساتىسىندا تۇرمىز. ءالى تولىققاندى دەڭگەيگە جەتە قويعان جوقپىز. وزىندىك يدەنتيفيكاتسيانىڭ 13 دەڭگەيى بولسا, ءبىز سونىڭ بەسىنشى-التىنشى ساتىسىندا عانا تۇرمىز. ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. ءبىز ىشكى جانە سىرتقى قايشىلىقتاردى جەڭىپ, ءارى قاراي كەدەرگىسىز دامۋعا جان-جاقتى جاعداي جاساي العاندا عانا ماڭگىلىك قازاق ەلى بولۋعا مۇمكىندىگىمىز بار.
ناۋبەت قاليەۆ: قازىرگى تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى ءوزىنىڭ باعىت-باعدارىن انىقتاۋ ۇستىندە. جيىرما جىلدان اسا ۋاقىت ىشىندە بىرنەشە تۇجىرىمدامالار ۇسىنىلدى. ەڭ سوڭعىسى – قالىپتاسقان مەملەكەت جانە ونىڭ جاڭا ستراتەگياسى. وسىندا ەلباسى «ءماڭگىلىك ەل» تۇجىرىمداماسىن ۇسىنىپ وتىر. سىزدەردىڭ قويىپ جاتقان سۇراقتارىڭىز ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتىنىڭ كوكەيىندە تۇر. الەمدە شىندىعىندا ماڭگىلىك ەلدەر بولماسا دا, ماڭگى دەيتىندەي ەلدەر بار. مىسالى, قىتاي, يران مادەنيەتى. وسى مەملەكەتتەر ادامزات جارالعالى وركەنيەتتىڭ ءبىر-ءبىر باعىتى, تىرەگى بولىپ كەلدى. سولارمەن قاتار,تۇرىك قاعاناتى نەمەسە مەملەكەتى دە بىردە كۇشەيگەن, بىردە السىرەگەن. الەمدىك ساياساتتا الپاۋىت مەملەكەتتەرمەن تايتالاسقان. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز مەملەكەت قۇرعان, باقۋاتتى, باياندى ءومىر سۇرگەن. ونى ەسەپكە الساق, «ماڭگىلىك ەل» اتانىپ جۇرۋىمىزگە زاتتىق, ماتەريالدىق, رۋحاني نەگىزىمىز بار.
«ماڭگىلىك ەل» ۇعىمىن پراگماتيكالىق تۇرعىدان بۇگىنگە بۇرساق, ۋاقىت پەن زامان سىنىنا توتەپ بەرەتىن ەل بولۋدىڭ ءبىرىنشى ساتىسى – قازاق ەلى دەگەن ۇعىم سياقتى. ماڭگىلىك ەلدىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋىنىڭ العاشقى كەزەڭى – قازاق ەلى. سوندىقتان, ءبىز بۇگىنگى قازاق ەلىن نىعايتۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. جاڭا ايتىلعانداي, مەملەكەتتىڭ تىرەكتەرى, ۇستىندارى كوپ. ەكونوميكالىق, ماتەريالدىق, ءال-اۋقاتى – ءبىرىنشى تىرەگىمىز. ويتكەنى, ادامنىڭ تىرشىلىگى ەڭ الدىمەن ساناسىمەن, دەڭگەيىمەن, ونىڭ بولاشاققا كوزقاراسىمەن, بۇگىنگى ماتەريالدىق-زاتتىق ساپاسىمەن انىقتالادى. يدەولوگيالىق تۇرعىدان ءتىل ماسەلەسى دە ايتىلىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە, كەيىنگى وقيعالار كورسەتكەندەي, قازاق ەلىنىڭ ماڭىزدى ءبىر تىرەگى – ونىڭ الەۋمەتتىك قۋاتى مەن قوعامدىق بىرلىگى. مىسالى, تمد ەلدەرىندە, اسىرەسە, ۋكراينادا ءوربىپ جاتقان وقيعالار سول ەلدىڭ قوعامدىق بىرلىگىنىڭ, تاتۋلىعىنىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. مەملەكەت قۇراۋشى جۇيەنىڭ جوقتىعىن اشكەرەلەپ بەردى. سوندىقتان, قازاق ەلىنىڭ تىرەگى – وسى جەردىڭ يەسى قازاق ۇلتىنىڭ ساپاسى, ونىڭ مەملەكەتتە الاتىن ورنى. قازاق ەلىنىڭ بەرىكتىگى, ماڭگىلىگى وسى ەلدەگى جۇيە قۇراۋشى, مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعىمەن ولشەنەدى.
كوپ مەملەكەتتەر مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ مىقتىلىعىنا ارقا سۇيەيدى. اريستوتەل ايتادى: «بار قۇرىلىمداردىڭ ىشىندە ەڭ مىقتىسى, اسەمى – ينستيتۋت. دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادام – ءوزىنىڭ تىرشىلىگىن مەملەكەتپەن بايلانىستىرعان, سول مەملەكەتتىڭ زاڭىن مويىنداپ, وعان باعىنعان, مەملەكەتكە قىزمەت ەتەتىن ادام». وسى تۇرعىدان العاندا, الدىمىزدا تۇرعان ەڭ ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ نىعايۋى. ول ينستيتۋتتار قازاقتىڭ ماقسات-مۇددەسىنە ەڭبەك ەتۋى كەرەك.
شاكىر ىبىراەۆ: بىزدە «ءماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ بازاسى تولىق جاساقتالدى. بىراق, مەملەكەتىمىز سوعان دايىن دەۋگە ءالى ەرتەرەك سەكىلدى. ويتكەنى, وسى ۇعىمعا ساي بولۋ ءۇشىن اتقارىلاتىن جۇمىستار كوپ. قازىر مۇنىڭ العاشقى ىرگەتاسى قالانا باستادى دەپ ايتۋعا بولادى. ەكىنشى جاعىنان, بۇل ماسەلەنى كوتەرەتىن كەز كەلدى. تەك قيالدا, ويدا جۇرگەن اڭسار-ارمان ەمەس. راس, ءبىر كەزدەرى وتار ەلگە اينالدىق. ءتۇرلى قيىنشىلىقتارعا ۇشىرادىق. حالقىمىزدىڭ بۇل يدەيادان كىشكەنە الىستاعان تۇستارى دا بولدى. بىراق, مۇلدەم جوعالىپ كەتكەن ەمەس.
ال, ەندى ەگەمەندىگىمىزدى الىپ, تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى قۇرىپ, دەربەس ەكونوميكامىزدى قالىپتاستىرىپ جاتقاندا ءداستۇرلى ۇعىمنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋى – ارينە, زاڭدى قۇبىلىس.
ەندى وسىنىڭ العىشارتتارىنا كەلسەك. «ماڭگىلىك ەل» تۋرالى ايتقاندا «ونىڭ نەگىزگى سۇيەنەتىن تىرەگى قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى.
بىرىنشىدەن, «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلكەن يدەولوگيالىق نەگىزى بولۋى شارت. يدەولوگيالىق نەگىز نەدەن تۇرادى؟ ءسوز جوق, بىرىنشىدەن, ءتىل ماسەلەسى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوز تۇعىرىنا قوندىرۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن, تاريحي سانانى قالىپتاستىرعانىمىز ابزال. ءبىز – ءوز تاريحىمىزبەن ماقتاناتىن ەلمىز. ءبىزدىڭ تاريح ۇيالاتىنداي, ەشبىر تاريحتان كەم ەمەس, قاجەت بولاتىن بولسا, ءتىپتى, الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارلى وركەنيەتتەردىڭ ساپىندا بولعان, كەشەگى ۇلى تۇرىكتىڭ ۇرپاعى, ارعى داۋىرلەردە ۇلى مادەنيەت جاساعان ەتنوستىڭ قازىرگى جالعاسى دەيتىن تاريحي سانانى ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس, وسى ەلدە تۇراتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە ساناسىنا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك.
ايتقىم كەلگەنى, بۇل قاپەلىمدە جەل تۇرسا, داۋىل سوقسا قيسايىپ قالاتىن ەل ەمەس. سوندىقتان, تاريحي سانانى تۇعىرىنا قوندىرۋ, وسى ءبىر وڭتايلى, ۇرىمتال ءساتتى ۇتىمدى پايدالانا الۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ العىشارتىن ەلباسىنىڭ ءوزى قالاپ بەردى.
ديحان قامزابەكۇلى: «ءماڭگىلىك ەل» ۇعىمىنىڭ اقپاراتتىق جۇيەمىزدە, قوعامدىق-ساياسي ورتادا ايتىلىپ كەلە جاتقانىنا ءبىراز بولدى. ءوز كوزقاراسىمدى بىلدىرسەم, بىزدە بەلگىلى ءبىر تەرميندەردى, اتاۋلاردى شاتاستىرادى. وسى جيىرما جىلدىڭ وزىندە ەلگە اجەپتەۋىر بەلگىلى ازاماتتارىمىزدىڭ ءوزى «ءبىز ءالى حالىق ەمەسپىز, ۇلت ەمەسپىز» دەگەن قيسىنسىز اڭگىمەلەردى ايتىپ ءجۇر. قازاقتىڭ سوزدىك قۇرامىندا ۇلت, حالىق, ەل دەگەن سوزدەر بولسا, سوندا ءبىز بەلگىلى ءبىر ۇعىمدارىمىزدى نەمەسە تەرميندەرىمىزدى حالىقارالىق ۇعىمداعى, حالىقارالىق دارەجەدەگى كەيبىر ۇعىمدارمەن, ساياسيلانعان دۇنيەلەرمەن قايتا پارىقتاۋىمىز كەرەك پە؟ قازىرگى پارىقتاۋىمىزدىڭ كوبىسى سوۆەتتىك زامانداعى ماركسيستىك-لەنيندىك كوزقاراستا ەكەنى بايقالادى. وسىعان كەيدە قارنىم اشادى. وسىنى عالىمدارىمىزدىڭ ءوزى انىقتاي الماي كەلە جاتىر. ءتىپتى, دەرجاۆا ۇعىمىن بىلدىرەتىن ءبىر عانا «ۇلىس» ءسوزىن اپارىپ, «نارودنوست» دەگەنگە بايلاپ بەرە سالدىق. «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى جاساسىن!» دەيمىز. ناۋرىز مەيرامى «نارودنوستتاردىڭ» كۇنى ەمەس قوي ەندى. اينالىپ كەلگەندە ءوز سوزىمىزگە, ءوز ۇعىمىمىزعا ءوزىمىز قايشى كەلىپ جاتىرمىز.
«ماڭگىلىك ەل» اتاۋىنا كەلسەك, زامان دامىعان سايىن ءوز اتاۋلارىمىزدى, تەرميندەرىمىزدى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. «ماڭگى ەل» دەگەنگە «ەگەمەندى قازاقستان» سياقتى «لىك» دەگەن جالعاۋدى جالعادىق. تاحاۋي احتانوۆ كەزىندە «ەگەمەندى» سوزىنەن «ءدى» دەگەن جالعاۋدى الىپ تاستاتىپ ەدى. سارالاپ كورەيىكشى, «ىزگىلىكتى نيەت» ەمەس, «ىزگى نيەت» قوي; «تۇنگىلىك اسپان» ەمەس, «تۇنگى اسپان»; «استانالىق اقشامى» ەمەس, «استانا اقشامى». ەستەرىڭىزدە بولسا, «كوكەكتى» گورباچەۆ ءۇشىن «ساۋىرمەن» الماستىردىق. قازىر گورباچەۆتىڭ قايدا ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى, بىراق ءساۋىر سول قالپى تىلدىك قولدانىسىمىزعا ەنىپ كەتتى. مۇنى ايتىپ وتىرۋىمنىڭ سەبەبى – «ماڭگى ەل» دەگەن ۇعىمدى ايتار كەزدە كەشەگى تاريحىمىزدى قاپەردەن شىعارمايىقشى.
ءوز باسىم «ماڭگى ەل» ۇعىمىن – ارقاۋ دەپ ەسەپتەيمىن. وسىعان عالىمدار وزدەرىنىڭ پاراسات-بىلىمدەرىمەن اتسالىسىپ جاتىر. ورىستار «ك نەسچاستيۋ» دەمەكشى, ءبىزدىڭ باقىتسىزدىعىمىزعا قاراي ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ كوبىسى تاريحتان ماقۇرىم. ادەبيەتتى وقىمايدى. سىزدەردىڭ جازىپ جاتقان نارسەلەرىڭىزدى وقىمايدى. سوسىن تەلەديداردان, اقپارات قۇرالدارىنان وزدەرى ءمانىسىن ۇعىپ بولمايتىن سىلدىر ءسوزدى, جالاڭ ۇراندى ايتا بەرەدى.
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما جىلدىعى ىشىندە ءبىر ساباق الاتىنداي كەز كەلدى دەپ ويلايمىن. «قازاقستاندىق مەملەكەت, قازاقستان ۇلتى بولايىق» دەگەن وي ورتاعا تاستالدى. نەگىزى, ارعى جاعىنداعى وي دۇرىس, وسى قازاقستاندى مەكەندەگەن, 17 ميلليون حالىقتى بىرىكتىرەيىك دەگەن ىزگى نيەت جاتىر. ال, ەندى «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىنان, شىنىن ايتۋ كەرەك, جاساندىلىعى كورىنىپ تۇر عوي. قازىر «قازاق ەلى مەن ماڭگىلىك ەل ۇعىمدارىن بىرىكتىرەيىك» دەگەن پىكىرلەر شاڭ بەرىپ جاتىر. قاراساق, بۇعان باسقا ەتنوس وكىلدەرى قارسى ەمەس سياقتى.
ورازاق سماعۇل: تەرمين دەگەننەن شىعادى, وسى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن «راسانى» «ءناسىل» دەپ اۋدارىپ ءجۇرمىز. بۇل – وتە ساۋاتسىز اۋدارما. راسا – راسا بولىپ قالۋى كەرەك. بۇل – اراب ءسوزى. ونى فرانتسۋز, ورىس, اعىلشىن, نەمىستەر ءوز تىلدەرىنە اۋدارماي-اق, راسا دەپ الىپ ءجۇر. ءبىز عانا كەز كەلگەن تەرميندى تارجىمالاعىشپىز. كەزىندە مەن قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا راسانى سول كۇيى قالدىردىم. ال, كونستيتۋتسيادا ءناسىل دەپ كەتتى. الەمدە 200-دەن اسا ەل بار. سولاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ كونستيتۋتسياسى ناسىلدىك دەڭگەيدە ەشكىمنىڭ قۇقىعىن قورعامايدى. ال ءبىزدىڭ باياعى سول كوڭىلشەكتىگىمىز قالماي كەلەدى. سوندىقتان, بۇل تەرميندى قولداناردا دۇرىس-بۇرىسىن ايىرىپ الۋىمىز كەرەك.
قانات ەڭسەنوۆ: «ماڭگىلىك ەل» بۇگىن عانا ايتىلا سالعان اتاۋ ەمەس. تاريحىمىزعا كوز جىبەرسەك, تۇركى داۋىرىندە تونىكوك ابىزدىڭ ايتقان ءسوزى بار ەكەن: «ماڭگىلىك ەل بولىپ قالىپتاسۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بەكتەرىمىز بەن قاعاندارىمىز وزگە جۇرتتىڭ الداۋىنا تۇسپەۋ كەرەك. اعا بۋىن قاتەلەسسە, ول كەيىنگى جاس ۇرپاققا دا قيىندىعىن تيگىزەدى. سوندىقتان, ءبىز شەكتەس-شەكارالاس ەلدەرمەن سارابدال ساياسات جۇرگىزۋىمىز كەرەك» دەگەن. 2003 جىلى شىققان ەلباسىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اتا تاريحى ون ەكى اسقارلى بەلەسكە بولىنگەن. سونىڭ ءبىر بەلەسىندە تۇرىك قاعاناتى تۋرالى ايتىلعان. «ماڭگىلىك ەل» قالىپتاستى دەپ ناقتى كورسەتىلگەن.
«ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ كوتەرىلۋى مەن «ماڭگىلىك ەل» قاقپاسىنىڭ اشىلۋى وتە ورىندى. سەبەبى, بۇل جاھاندىق جاعدايدا ەلدىگىمىزدى, تۇتاستىعىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن اسا قاجەت, ۇلكەن يدەيا دەپ بىلەمىن. ءتىپتى, ماڭگىلىك ۇلتتىق يدەيا دەپ ايتۋعا نەگىز بار.
«ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ءتوڭىرەگىندە ءبىزدىڭ قازاق حالقى تيتۋلدى ۇلت, ال ءبىزدىڭ جەرىمىزدە مەكەندەۋشى وزگە ەتنوستار سول ۇلتتىڭ توڭىرەگىندە توپتاسىپ, ارمەن قاراي بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ, ساياسي تۇراقتىلىقتى ساقتاۋى كەرەك. ول ءۇشىن قازاق حالقى بەكەم بولسا دەيمىز. قاي جاعىنان مىقتى بولۋى كەرەك؟ الدىمەن ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەۋ, ۇيرەتۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋى قاجەت. ودان كەيىنگىسى ءدىل ماسەلەسى. ءبىز سالت-ءداسۇرىمىزدى دارىپتەگەن حالىقپىز. سالت-ءداستۇرىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان حالىقتىڭ بولاشاعى جارقىن بولاتىنى بەلگىلى. ودان كەيىنگىسى – ءدىن ماسەلەسى. ءدىني ساۋاتتى ماماندار يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاينارلارىن دۇرىس ءتۇسىندىرىپ, جاستاردى ءتۇزۋ جولعا باعىتتاعانى ابزال. ءبىر سوزبەن ايتقاندا اتالمىش يدەيا ۋاقىتىندا كوتەرىلىپ وتىر.
شاكىر ىبىراەۆ: مەن مىنا ماسەلەنى باسا ايتقىم كەلەدى. يدەيانىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – ادام. ونىڭ ىشىندە ناقتىراق ايتقاندا, وسى ەلدىڭ يەسى – قازاق. جاقىندا تەلەديداردان انگليانىڭ حانشايىمى «ءبىز بريتاندىق بولعانىمىزدى ماقتان تۇتامىز» دەگەندە بۇكىل لوندون كوشەلەرى گۋىلدەپ كەتكەنىن كوردىم. مىسالى, ءبىر فرانتسۋزبەن وتىرساڭ, ول دا ءبىز سياقتى كوپ نارسەگە سەلقوستاۋ قارايتىن قاراپايىم ادام سىقىلدى كورىنەدى. بىراق 10 فرانتسۋز قوسىلسا, ساپا باسقا بولىپ سالادى. ارمياندار دا سولاي. كەمشىلىگى بار, بىراق 10 ارميان قوسىلىپ كەتسە, ساپا بىردەن ءوزگەرىپ كەتەدى. وسى رەتتە ايتايىن, ەرەۆاننىڭ تەڭ جارتىسى – تاستان سالىنعان ادەمى ۇيلەر. بىراق تۇندە جارىعى جوق. نەگە بۇلاي دەسەم, مۇنىڭ يەسىنىڭ ءبارى شەتەلدە جۇرگەن ارمياندار ەكەن. ولار ءوزى تۇرماسا دا, ەرەۆاندا ءبىر ءۇيىمىز بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ياعني, ءبىر تيىن بولسا دا ءوز ەلىنە بەرۋدى ويلايدى. جالپى, ارمەنيانى شەتەلدەگى دياسپوراسى اسىراپ جاتىر.
ەندى بىزگە ورالايىق. قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەۋ, بولماسا قازاقتىڭ اتىنا, نامىسىنا تيەتىن ءسوز ايتىلعاندا ۇندەمەي قالماۋ سياقتى ەلدىگىمىزگە سىن, ۇلتتىعىمىزدى ۇستاپ قالاتىن مەحانيزمدى بىزگە ەشكىم اكەپ بەرە المايدى. ماڭگى ەلدە بولاتىن ءبىر-اق تەتىك بار. ەگەر, ءار قازاق, مەيلى ول قولىندا بيلىگى جوق, قاراپايىم مامان يەسى بولسا دا ءوزىنىڭ ۇستانىمىنان اينىماسا, ءبىز ماڭگىلىك ەل بولامىز. سول سەبەپتى, قازاقتىڭ ءار ازاماتىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ – ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلە.
– سىزدەردىڭ ويلارىڭىزشا, قازاق ەلى دەپ اتاۋ دۇرىس پا, الدە قازاق رەسپۋبليكاسى دەسەك دۇرىس پا؟
الدە كەيبىرەۋلەر
ايتىپ جۇرگەندەي قازاقيا اتاۋىنا توقتايمىز با؟ تەرمينگە بايلانىستى پىكىرلەرىڭىزدى بىلدىرە كەتسەڭىزدەر.
وراق اليەۆ: قازاق ەلى اتاۋى دەگەندە ەسىمە مىنا ءجايت تۇسەدى. وسىدان توعىز جىلداي بۇرىن مەن «قازاقستانتانۋ» اتتى تەوريالىق-ادىستەمەلىك سەمينار قۇرعانىم بار. اراعا ءبىر جىل سالىپ, ونىڭ اتاۋىن «قازاق ەلىن تانۋ» دەپ جازىپ جۇردىك. سودان قانشاما جىل ءوتتى. مەنىڭشە, «قازاق ەلىنەن» ارتىق اتاۋ جوق. تەك وسى ستراتەگيالىق اتاۋدى مەملەكەتىمىزگە قاشان تەلۋىمىز كەرەك؟ ماسەلە سوندا.
– سوندا, مەملەكەتىمىز قازاق ەلى دەپ قاشان اتالۋى كەرەك؟ بۇگىن بە, ەرتەڭ بە, الدە مەجەلى 2050 جىلى ما؟
وراق اليەۆ: بۇل ماسەلەنى جان-جاقتى تارازىلاپ, ابدەن سۇزگىدەن وتكىزىپ الۋىمىز كەرەك. الدىمەن مەملەكەتىمىز نەگە قازاق ەلى بولىپ اتالۋى كەرەك؟ ونىڭ ءمان-ماڭىزى قانداي؟ ارتىقشىلىعى نەدە؟ وسىنىڭ ءبارىن حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ, ۇلتتىق تۇرعىدان, عىلىمي, يدەولوگيالىق جاعىنان ەشكىم قارسى ءۋاج ايتا المايتىنداي نەگىزدەپ الۋىمىز قاجەت. جالپى كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ ەكى جاعى بار. ءبىرىنشىسى, يدەولوگيالىق جاعى بولسا, ەكىنشىسى, ونىڭ عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلۋى. ءبىز بەلگىلى ءبىر تەرميننىڭ قانشالىقتى دۇرىس ەكەندىگىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ شىعامىز. ال, ونى قولدانىسقا ەنگىزەر ساتتە ساياسي-يدەولوگيالىق, الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ىرقىنان اسىپ كەتە المايتىنىمىز انىق. قازاق ەلى اتاۋى دا وسى تارىزدەس.
شاكىر ىبىراەۆ: پرەزيدەنت جولداۋىندا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ايتىلعاننان كەيىن, كوپ ۇزاماي «قازاق ەلى» دەگەن ۇعىمدى ورتاعا شىعاردى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن اتاۋدىڭ ورنىنا قازاق ەلى دەگەندى قولدانايىق» دەگەن ورىندى پىكىر ايتتى. مۇنىڭ استارىندا ۇلكەن يدەولوگيالىق ءمان جاتىر. بۇكىل پاتريوتتىق, يدەولوگيالىق بولمىس, اقپاراتتىق قورعانىس وسى ۇعىمعا سىيىپ كەتەدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ, «قازاقستان» دەگەننىڭ قايدان كەلگەنى بەلگىسىز. باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە مۇنى اۋعانستان, پاكىستان ەلدەرى قاتارىنداعى مەملەكەت دەپ قارايدى. «ستان» – پارسىنىڭ ءسوزى. بىزگە «قازاق ەلى» ۇعىمى الدەقايدا جاقىن.
«ەل» – ەجەلدەن كەلە جاتقان ءتۇركىنىڭ ءسوزى. ەس جيىپ, ەتەك جاپقاندا, ەل بولعاندا قولدانىلعان ءسوز. سونى قايتادان ورنىنا كەلتىرىپ, «قازاق ەلى», «ماڭگىلىك ەل» دەگەن ەگىز ۇعىمدى قاتار الىپ جۇرۋگە بولادى. مۇنىڭ استارىندا يدەولوگيالىق نەگىز جاتىر دەپ ويلايمىن.
ەكىنشىدەن, «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمىنىڭ بايلاناتىن ءبىر قازىعى – ەكونوميكا. ەكونوميكامىز ءالسىز, شارۋاشىلىعىمىز, الەۋمەتتىك جاعدايىمىز تومەن بولعاندا ءبىز بولاشاعى باياندى ەل بولا المايمىز.
شۇكىر, بۇگىندە ەل ەكونوميكاسى قوڭدى. بىراق, الدىمىزدا ۇلكەن مىندەتتەر تۇر. ءبىز شيكىزات شىعارۋدى تەجەڭكىرەپ, وندەۋشى ەلگە اينالۋىمىز كەرەك. جاپوندار سياقتى جوقتان بار جاسايتىن, نەمىستەر سەكىلدى ساپالى بۇيىم ويلاپ تاباتىن مەملەكەتكە اينالۋىمىز قاجەت. كۇندەردىڭ كۇنىندە شيكىزات قورى تاۋسىلعاندا, «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمى دا بۇلىڭعىر تارتپاس ءۇشىن ءبىز شىن مانىندە عىلىمي قامتىمدى, ينتەگراتسيالىق-يننوۆاتسيالىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكانى دامىتۋدى جولعا قوياتىن كەز كەلدى. سول ارقىلى تۇتىنۋشى ەمەس, ءوندىرۋشى ەلگە اينالعاندا عانا العا سەنىمدى قادام باسامىز.
ءۇشىنشىسى, مەملەكەتتىڭ قورعانىس مەحانيزمى. ءبىز «ماڭگىلىك ەل» دەپ شاۋىپ جۇرگەندە كەز كەلگەن ساياسي شيەلەنىسكە قورعانىس قابىلەتىمىز ءالسىز بولاتىن بولسا, الىپ كۇشتىڭ تاقىمىندا كەتە بارۋىمىز مۇمكىن. سوندىقتان, قورعانىس قابىلەتىمىزدى ارتتىرۋ كەرەك. بۇل الگى قارۋ ۇستاپ, اڭعال باتىر سەكىلدى وڭدى-سولدى قىلىش سەرمەۋ ەمەس. ءبىز قورعانىس قابىلەتىمىزدى ەنتيكالىق, گەوگرافيالىق, ساياسي شارتتاردى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاپ, رەتتەپ وتىرعاندا نىعايتامىز. مۇنىڭ ەتنيكالىق سيپاتىن جوعالتىپ الساق, تاعى قاۋىپ بار. گەوگرافيالىق شارتىمىزدى ۇمىتىپ كەتسەك, تاعى دا تىعىرىققا تىرەلۋىمىز مۇمكىن. اينالامىزداعى ساياسي شارالاردى ۇمىتىپ كەتسەك, ونىڭ دا سالقىنى تيەدى. سوندىقتان, ەتنو, گەوساياسي شارتتاردى ۇنەمى تارازىعا سالىپ, وڭ مەن سولدى اڭداپ وتىرعانىمىز ابزال.
ەلباسى ايتقانداي, «قازاق ەلى» – كونەدەن كەلە جاتقان ۇعىم. ءبىز كەيدە قىزىقپىز, «اناۋ نە دەيدى, مىناۋ نە دەيدى» دەپ جۇرتتىڭ پىكىرىنە الاڭداپ تۇرامىز. ەگەر وسى جالتاقتىقتان, جەرشىلدىكتەن, ەنجارلىقتان ارىلماساق, كەسەك ماسەلەنى شەشە المايمىز.
ءبىر نارسەنى ەسكەرەيىك. ەلىمىزدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى ساياسي تۇلعا – پرەزيدەنت. ول كىسى جان – جاعىن ولشەپ, ويلانىپ بارىپ ايتاتىنى انىق. «ماڭگىلىك ەل» دە, «قازاق ەلى» دە سول كىسىنىڭ اۋزىنان شىققان كوشەلى ءسوز. مۇنى بۇكىل قوعام, كوپشىلىك بولىپ ۇدەتىپ الىپ كەتۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ رۋحىمىزعا, ىشتەگى وي-مۇددەمىزگە تولىق سايكەس كەلىپ وتىر. ەندى قوعام سونى كادىمگى ءوز بالاسىنداي ماپەلەپ, ءارى قاراي جەتىلدىرۋى ءتيىس.
ناۋبەت قاليەۆ: الەمدە دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردىڭ ەكى-اق فورماسى بار. مونارحيا جانە رەسپۋبليكا. ەگەر ءبىز وركەنيەتتى, قازىرگى زامانعى دەموكراتيالىق ەل بولعىمىز كەلسە, اسىرەسە, ءدال قازىرگى جاعدايدا, تمد ەلدەرىندەگى احۋال, ساياسي دۇربەلەڭ باسىلمايىنشا قازاق رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋ قالا بەرگەنى دۇرىس. رەسپۋبليكا دەگەن ءسوز – دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ ايقىنداۋشىسى. ءدال قازىرگى ساتتە وسى قولايلى. ءبىز نە كورمەدىك؟ وسىعان دا تاۋبە دەيىك. بىردەن قازاق ەلى دەپ جالاۋلاتپاي-اق, قازاق رەسپۋبليكاسى دەگەن وركەنيەتكە جاقىن, قالىپتاسقان, ەتنوس وكىلدەرى دە مويىندايتىن اتاۋعا اسىعىستىقپەن نۇقسان كەلتىرمەگەنىمىز دۇرىس.
ديحان قامزابەكۇلى: ۇمىتپاسام, سوڭعى كونستيتۋتسيامىزدى قابىلدار كەزدە ەلباسىمىزدىڭ ءوزى سۇحبات بەرىپ, «ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ اتى–قازاق رەسپۋبليكاسى بولادى. اۋىزەكى تىلدە قازاقستان بولىپ قاتار اتالىپ جۇرە بەرسىن» دەپ ايتقان. وعان باسقا ەمەس, ءوزىمىزدىڭ پارلامەنتىمىزدەگى سىيلى دەگەن ازاماتتار قارسى شىعىپ, «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» بولسىن دەدى. مۇرات اۋەزوۆ كەيىنگى سۇحباتىندا «ءبىز «رەسپۋبليكا» دەگەن سوزگە اكتسەنت بەردىك. «رەسپۋبليكا كازاحستان زۆۋچيت» دەپ سول كەزدەگى جىبەرىلگەن ەسەمىزدى اقتاعانداي سىڭاي تانىتادى.
مەن اتاۋمەن, تەرمينولوگيامەن ويناعاندى اسا دۇرىس كورمەيمىن. قازاق ەلى – ماڭگىلىك ەلدى قازىرگى كەزەڭدە بىرىكتىرۋ ءۇشىن شىعىپ جاتقان وي, يدەيا دەپ ەسەپتەيمىن. ال, ەندى مەملەكەتتىڭ اتاۋىنا كەلسەك, قازاق رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋدى قولدايمىن. جاقشانىڭ ىشىندە قازاق ەلى دەپ جازىلسىن. الەمدىك تاجىريبەدە ونداي بار.
بارىڭىزگە تۇسىنىكتى كلاسسيكا دەگەن دۇنيە بار. ونىڭ قازاقشا ۇعىمى ۇلگى دەگەنگە كەلەدى. سول سياقتى ءبىزدىڭ تاريحي ءداۋىرلەرىمىزدەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قاراساق, ناعىز كلاسسيكاسى – الاش اۆتونومياسى, الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەگى. ءبىزدىڭ قازىرگى يممۋنيتەتىمىزدىڭ السىرەپ قالعانى – الاشتىڭ رۋحى جوقتىعىنان. مەملەكەتتىك بيلىكتە دە, ساپادا دا, ەلدى باسقارۋدا دا. بىزدە الاش قايراتكەرلەرىن بىرىڭعاي ۇلتشىل قىلىپ كورسەتتى. قازىر الاش دەسە, ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتشىلدار دەپ ويلايدى. الاش ۇكىمەتىندەگى 25 پورتفەلدىڭ 10-ى باسقا ۇلتتارعا بەرىلگەن. قىرعىزدى قازاق ەمەس, باسقا ۇلت رەتىندە ەسەپتەپ وتىر. سوندا, ءتىپتى, تەڭ جارتىسىنا, 11 ۇلتقا ساياسي ەرىك بەرىپ وتىر. مۇنىڭ قاي جەرى ۇلتشىلدىق؟
ال, ەندى ءبىر ايتاتىنىم, ءدال قازىرگى تاڭدا استانادا الاش رۋحى, الاشتىڭ پاراساتى قالاي كورىنەدى؟ ءبىز وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك سياقتى. مەنىڭشە وتە ءالسىز, وتە كومەسكى.
ورازاق سماعۇل: وسى سىزدەر قانداي انىقتامالىقتارعا سۇيەنەسىزدەر؟
مەنىڭشە, قازىرگى عالىمدار 19-شى عاسىردىڭ اياعى مەن 20-شى عاسىردىڭ باسىنداعى ك.كاۋتسكيدىڭ ەتنومادەني تەرميندەرگە بەرگەن انىقتامالارىنان ارىلا الماي ءجۇر. وتارشىلدىق داۋىردەگى بارلىق باتىس ەلدەرىنىڭ كونەرگەن انىقتامالىعى بۇگىنگى زاماناۋي كوزقاراسقا مۇلدە سايكەس كەلمەيتىنىن كوپ ازاماتتار ەستەن شىعارعان. ال, شىعىس ەلىنىڭ انىقتامالارى تۋرالى ءالى ەشقايسىمىز اۋزىمىزعا العان جوقپىز. ەسكى ۇستانىمنان ارىلاتىن كەز جەتكەلى قاشان. تاۋەلسىزدىك تۋىن جەلبىرەتكەلى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن جالتاقتاۋمەن كەلەمىز. ءبىز كىمنەن قورقامىز؟! وسى ەلدىڭ و باستاعى يەسى – ءوزىمىز, قازاقتار ەمەسپىز بە؟! بۇل – ءوز جەرىمىز, ءوز ەلىمىز. سوندىقتان, قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قاتىستى كەز كەلگەن ماسەلەنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ورىنداۋعا مىندەتتىمىز. ول ءۇشىن وزگە ەتنوستار نە دەيدى ەكەن دەپ جالتاقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. كىرمە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماسەلەمىزگە قارسى شىعۋعا تىپتەن حاقىسى جوق. قازاق ەلى دەپ اتالۋى كەرەك بولسا, ول تۋرالى وزگەدەن رۇقسات سۇراۋدىڭ قاجەتى شامالى. ەشكىمنەن قورقىپ-ۇرىكپەي, مەملەكەتىمىزدى قازاق ەلى دەپ اتاعانىمىز دۇرىس.
وراق اليەۆ: وزگەلەر «بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرماسىن» دەيسىز عوي…
ورازاق سماعۇل: يا. تاعى ءبىر قوسارىم, «ماڭگىلىك ەل» اتاۋىمەن استانادا ۇلكەن سيمۆوليكالىق اركا جاساپ قويدىق. بۇل تۇركى الەمىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ايرىقشا تارتۋ دەر ەدىم. ەندى سول اركا ورنالاسقان كوشەگە «ماڭگىلىك ەل» دەگەن اتاۋ بەرىلسە… الىس-جاقىننان ات تەرلەتكەن ادامدارعا ەلىمىزدى تانىتۋدىڭ تاماشا جولى بولار ەدى.
قانات ەڭسەنوۆ: «قازاق ەلى» اتاۋىنا كەلسەك, ۇلتتىق مۇراعاتتا جۇمىس ىستەگەنىمدە قازىرگى زامان تاريحىن قايتادان قاراپ شىقتىم. شىنىندا, ءبىر كەزدەرى ەلدەگى جاعداي قيىن ەدى. حالقىمىزدىڭ ۇلەس سالماعى ەلۋ پايىزعا دا جەتپەيتىن.
بۇۇ شارتى بويىنشا تۇرعىلىقتى جەرىندە ۇلەس سالماعى 50 پايىزدان اسپايتىن حالىق تاۋەلسىزدىك الۋعا تولىقتاي قۇقىلى ەمەس. بىراق, سوعان قاراماستان ءبىز وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن قويىن-قولتىق ارالاسىپ, ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالادىق.
جالپى, جيىرما جىلدىقتى ەكى نەگىزگى كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – سىندارلى 10 جىل. ەكىنشىسى – جاڭا الەمدەگى قازاقستان.
مەنىڭ ويىمشا, «قازاق ەلى» مەملەكەتىمىزدىڭ ناقتى اتاۋى. ءدال قازىر وسى اتاۋدى بەرەمىز بە, بەرمەيمىز بە؟ ول جاعىن ويلانۋىمىز كەرەك. نەگە؟ ويتكەنى, بۇل توڭىرەكتە ءبىراز قاۋىپتەر دە جوق ەمەس. مىسالى, ەلىمىزدە 17 ملن حالىق بار. ونىڭ 10 ميلليونى – قازاق. ال, شەتتە جۇرگەن قازاقتىڭ سانى – 5 ملن شاماسىندا. قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى شەتتە ءجۇر. ال, ىشتە قازاقپەن بىرگە تۇراتىن 7 ملن ەتنوس وكىلدەرى تارازى باسىن تەڭشەيتىندەي حالدە. سوندىقتان, «ەرتەڭ قازاق ەلى اتانعاندا باسقا ۇلتتار نارازىلىق ءبىلدىرىپ, وسى تاتۋلىعىمىزدان ايرىلىپ قالمايمىز با؟» دەگەن قاۋىپ قىر استىنان قىلتيادى. عالىمدارىمىز, قوعام قايراتكەرلەرىمىز جاقسىلاپ ويلانعانى ءجون. اسىعىس شەشىم قابىلداپ جىبەرسەك, ەرتەڭ ونىڭ سوڭى قالاي بولاتىنى بەلگىسىز.
كونستيتۋتسيادا «مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى – حالىق» دەپ كورسەتىلگەن. سول حالىق سانى جاعىنان ازدىعىمىز – ءبىزدىڭ ءالسىز تۇسىمىز. قازاقتى ءوز جەرىندە ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتايتىن تيتۋلدى ۇلتقا اينالدىرۋ, دەموگرافيالىق جاعىنان ساپالى ءوركەندەتۋگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاعداي جاساۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ەگەر 50 ميلليونعا جەتسەك, ماڭدايىمىز جارقىراپ, ايدارىمىزدان جەل ەسەتىن حالىققا اينالىپ, ءسوزىمىز دە نىق, ايقايلاساق تا داۋسىمىز تالايعا جەتەر ەدى.
ءتىلىپ تۇسەر تىركەستەر
ورازاق سماعۇل: «قازاقتاردىڭ تەك وزىنە عانا ءتان مورفولوگيالىق , فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى بار. گەنەتيكالىق جاعىنان دا قازاق جەكە-دارا ۇلت ەكەنى دالەلدەندى. وسىدان 4-5 مىڭ جىل بۇرىن قازاق جەرىندە ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ گەندىك ەرەكشەلىگىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى قازىرگى قازاقتاردىڭ بويىندا ساقتالىپ قالعان. دەمەك, بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كىندىك قانى تامعان ءوز جەرىندە, ءوز ەلىندە تۇرىپ جاتقانىنا 40 عاسىردان استام ۋاقىت بولدى».
وراق اليەۆ: «ناۋرىز دەگەنىمىز – ءوز الدىنا ۇلكەن ۇعىم. سوندىقتان بۇل مەيرام ءبىلىمنىڭ جەتى ءتۇرى تۇرعىسىنان زەرتتەلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ شىعۋ تاريحى, ميفولوگيالىق جاعى, ءدىني جانە كوركەمدىك تۇرعىسىنان جان-جاقتى ساراپتالۋى قاجەت. ناۋرىزدى ۇلىقتاۋدا كەمشىلىكتەر كوپ. سول كەم-كەتىكتى تۇزەتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ, ۇلىق مەيرامنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە جەتكىزەتىندەي شارالاردى قابىلداۋ كەرەك».
شاكىر ىبىراەۆ: «ءبىز ءوز تاريحىمىزبەن ماقتاناتىن ەلمىز. ءبىزدىڭ تاريح ۇيالاتىنداي, ەشكىمدىكىنەن كەم ەمەس, قاجەت بولاتىن بولسا, ءتىپتى, الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارلى وركەنيەتتەردىڭ ساپىندا بولعان, كەشەگى ۇلى تۇرىكتىڭ ۇرپاعى, ارعى داۋىرلەردە ۇلى مادەنيەت جاساعان ەتنوستىڭ قازىرگى جالعاسى دەيتىن تاريحي سانانى ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس, وسى ەلدە تۇراتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە ساناسىنا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك».
ناۋبەت قاليەۆ: «قازاق ەلىنىڭ تىرەگى – قازاق ۇلتىنىڭ ساپاسى, ونىڭ مەملەكەتتە الاتىن ورنى. قازاق ەلىنىڭ بەرىكتىگى, ماڭگىلىكتىگى وسى ەلدەگى جۇيە قۇراۋشى, مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعىمەن ولشەنەدى.
ديحان قامزابەكۇلى: «دەرجاۆا ۇعىمىن بىلدىرەتىن ءبىر عانا ۇلىس ءسوزىن اپارىپ, «نارودنوست» دەگەنگە بايلاپ بەرە سالدىق. «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى جاساسىن!» دەيمىز. ناۋرىز مەيرامى «نارودنوستتاردىڭ» كۇنى ەمەس قوي ەندى. اينالىپ كەلگەندە ءوز سوزىمىزگە, ءوز ۇعىمىمىزعا ءوزىمىز قارسى شىعىپ جاتىرمىز».
«ءبىزدىڭ تاريحي داۋىرلەرىمىزدەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى قاراساق, ناعىز كلاسسيكاسى – الاش اۆتونومياسى, الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەگى. ءبىزدىڭ قازىرگى يممۋنيتەتىمىزدىڭ السىرەپ قالعانى – الاشتىڭ رۋحى جوقتىعىنان. مەملەكەتتىك بيلىكتە دە, ساپادا دا, ەلدى باسقارۋدا دا.
قانات ەڭسەنوۆ: «مەنىڭ ويىمشا, «قازاق ەلى» مەملەكەتىمىزدىڭ ناقتى اتاۋى. ءدال قازىر وسى اتاۋدى بەرەمىز بە, بەرمەيمىز بە؟ ول جاعىن ويلانۋىمىز كەرەك. نەگە؟ ويتكەنى, بۇل توڭىرەكتە ءبىراز قاۋىپتەر دە جوق ەمەس. مىسالى, ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 17 ملن حالىق بار. ونىڭ 10 ميلليونى قازاق. ال, شەتتە جۇرگەن قازاقتىڭ سانى – 5 ملن شاماسىندا. جالپى, قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى شەتتە ءجۇر.
– استاناعا ماڭگىلىك ەلدىڭ باس قالاسى بولۋى ءۇشىن نە جەتپەي جاتىر دەپ ويلايسىزدار؟
ديحان قامزابەكۇلى: استانا سولتۇستىككە كوشكەندە ونوماستيكالىق كوميسسيا قۇرامىندا بولعان ەدىم. سوندا سول جاعالاۋداعى كوشەلەرگە ساق, عۇن دەگەن اتاۋلاردى بەرەمىز دەگەن باستاما كوتەرىلدى. بىراق, قالالاردىڭ اتتارىن, ەلدىك قۇرىلىمدارىنىڭ اتتارىن قويايىق دەگەن ۇسىنىس قولداۋ تاۋىپ كەتتى. ال, استانا «ماڭگى ەل» يدەياسىنىڭ, مۇراتىنىڭ ۇلكەن تەمىرقازىعى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. استانادا مادەنيەتىمىزدىڭ بارلىق بولىگى, قاتپارلارى كورىنىس تابۋى كەرەك. «ماڭگى ەل» ەسكەرتكىشىمىز, قاقپامىز دا سياقتى. بىراق, ارعى تاريحىمىزدى ۇمىتپايىقشى. استانا دەگەندە كەنەسارى ەسكە تۇسەدى. وسى ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە كەنەسارى ساربازدارىنىڭ سۇيەگى ەسكى قورىمدا جاتقاندىعى انىقتالدى. سونى جاستارىمىزدى تاربيەلەۋ ءۇشىن اسپەتتەۋىمىز كەرەك.
– باسقوسۋىمىز ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ قارساڭىندا ءوتىپ جاتقاننان كەيىن مىنانداي سۇراق تۋىنداپ وتىر: بۇل مەرەكەنى ءبىز قانشالىقتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلاپ ءجۇرمىز؟
ورازاق سماعۇل: جىل باسى ناۋرىز – كۇن جىلىنىپ, جازدىڭ جاقىنداعانىن سەزىنىپ كوڭىلدەنەتىن ادەمى ءبىر كەزگە سايكەس كەلەدى. كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ, تابيعات پەن جان-جانۋار تۇلەگەن شاق – كىم-كىمگە دە ۇلىق مەرەكە. بۇگىندە وسى ۇلتتىق مەرەكەمىز مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلىقتالىپ كەلەدى. ءدال ناۋرىز كەزىندە باسقا مەرەكەدەن كوبىرەك دەمالىس جاريالانۋدىڭ ءوزى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە دەگەن قۇرمەت بولسا كەرەك. ارينە, قازاق ەلىندەگى ناۋرىزدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ونى تويلاۋ دەڭگەيى كۇننەن-كۇنگە جوعارىلاپ كەلە جاتقانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. ارينە, كەمشىلىكتەر جوق ەمەس. بىراق «كوش جۇرە تۇزەلەدى». بولاشاقتا ناۋرىز مەرەكەسى سالت-سانامىزعا تەرەڭ ءسىڭىپ, ناعىز جاڭا جىل مەيرامىنا اينالادى دەگەن ۇمىتتەمىن.
وراق اليەۆ: ناۋرىز مەرەكەسى ماعان بالا كۇنىمنەن تانىس. ءوزىم 1945 جىلى دۇنيەگە كەلدىم. مەن تۋىپ-وسكەن سىر ءوڭىرى ەسىمدى بىلگەلى ناۋرىزدى تويلاپ كەلەدى. ولارعا كومپارتيانىڭ ادۋىندى ءامىرى دە اسەر ەتە الماعان. اۋىلدىق دەڭگەيدە بولسا دا ءبىزدىڭ جاقتىڭ ناۋرىزى كەرەمەت وتەتىن ەدى. بالالىق شاقتان ساناما ءسىڭىپ قالعان ناۋرىز مەيرامى كەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتكىزىلە باستاعانىنا ەرەكشە قۋاندىم. بۇگىندە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تۋرالى, ونىڭ شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەر بار. الايدا, ءبىز زەرتتەۋگە كوبىنە ءداستۇرلى ءبىلىم مەن عىلىمي ءبىلىم تۇرعىسىنان كەلەمىز. ناۋرىز دەگەنىمىز – ءوز الدىنا ۇلكەن ۇعىم. سوندىقتان, بۇل مەيرام ءبىلىمنىڭ جەتى ءتۇرى تۇرعىسىنان زەرتتەلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ شىعۋ تاريحى, ميفولوگيالىق جاعى, ءدىني جانە كوركەمدىك تۇرعىسىنان جان-جاقتى ساراپتالۋى قاجەت. بۇگىندە ناۋرىزدى ۇلىقتاۋدا كەمشىلىكتەر كوپ. سول كەم-كەتىكتى تۇزەتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ, ۇلىق مەيرامنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءار ادامنىڭ جۇرەگىنە جەتكىزەتىندەي شارالاردى قابىلداۋ كەرەك. ايتپەسە, ءبىزدىڭ ناۋرىز بىرنەشە كيىز ءۇي تىگۋ مەن كوجە تاراتۋدان ءارى اسپاي كەلەدى.
ناۋبەت قاليەۆ: سىر ەلى سەكىلدى جىلى جاقتاردا ناۋرىزدى وسى مەزگىلدە اتاپ وتۋگە بولادى, ال, سولتۇستىكتە, اق قار, كوك مۇزدا تويلاعان مەرەكەنىڭ ءسانى قالاي؟ مەنىڭشە عيماراتتا وتكىزگەن ءتيىمدى. سوسىن ءار ۇجىم دا بۇل مەرەكەنى ءوز دەڭگەيىندە تويلاسا ەكەن. كەيبىرەۋلەر ويلايدى: ناۋرىز – كيىز ءۇي تىگىپ, كوجە ىشەتىن مەرەكە دەپ. ولاي ەمەس, ونىڭ يدەولوگيالىق, تاربيەلىك جاعىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ناۋرىزعا كەلگەندە ءار ادام ءبىر ءان اكەلىپ, ولەڭ ايتىپ ۇلتتىق ءداستۇردى دارىپتەپ, كورىنىس رەتىندە قويىلسا كوپ كوڭىلىنە قونار ەدى.
شاكىر ىبىراەۆ: بەس جىل بويى تۇركيادا ناۋرىزدىڭ كونفەرەنتسياسىن وتكىزدىم. تۇركى دۇنيەسىنەن ءتۇرلى عالىمدار كەلىپ, ولاردىڭ زەرتتەۋلەرىمەن كەڭىنەن تانىستىم. وسىنى ءبىز قالاي تويلايمىز؟ مەنىڭ قازىرگى تويلاۋعا كوڭىلىم تولمايدى. كيىز ءۇي تىگىلەدى. ونىڭ ىشىنە تاڭداۋلى كىسىلەر عانا ءدام تاتىپ, قالعانى سىلەكەيىن شۇبىرتىپ قايتادى. جالپى, مۇندايدى قويۋ كەرەك. كوپشىلىك مەرەكەگە اينالدىرۋ ءۇشىن ەڭ قولجەتىمدى تاماق – كوجەنى ءۇيىپ-توگىپ ءپىسىرىپ, سول كوجەدەن ىشپەگەن ادام قالماۋى كەرەك. تۇگەل تويىپ ءىشۋ كەرەك. ەكىنشى شارتى, قىستان بەرى كورمەگەن كىسىلەر ءبىر – بىرىمەن كورىسىپ, جاقسى تىلەكتەرىن ايتۋ كەرەك. رەنجىپ, وكپەلەپ جۇرگەن ادامدار تاتۋلاسقانى ابزال. وسى كۇنى باسقا دا ۇلتتىڭ وكىلدەرى ادەمى تىلەك ايتىپ, بىرىگەتىن, ءىش كىرنەسىن اقتارا سىرلاساتىن كۇن. بىزدە وسى جاعى ەسكەرىلمەي جاتادى.
مەرەكەنى اسىرە ساياسيلاندىرىپ, كۇردەلەندىرىپ, بەسىگىمىزگە دەيىن كوشەگە الىپ شىعۋدى قوياتىن كەز كەلدى. ەڭ باستىسى, مازمۇنىن جوعالتپاي, نەگىزگە الۋىمىز كەرەك
ديحان قامزابەكۇلى: ناۋرىزدى ەسكىشە تويلاپ ءجۇرمىز جانە ەتنوگرافيانى ايتا بەرەمىز. كيىز ءۇي مىناۋ, شاڭىراق مىناۋ دەپ. جاڭا نارسەنى ايتۋىمىز كەرەك قوي. بابالارىمىز «و زامان دا بۇ زامان» دەگەندە جاڭا نارسەنى ايتقان شىعار دەپ ويلايمىن. ماسەلەن, ءوز ۇجىمىمىزدا ناۋرىزدى «استانا كوكتەمى» دەگەن اتپەن ناعىز كوكتەم شىققان ءساۋىر ايىندا تويلايمىز.
دايىنداعاندار:
امانعالي قالجانوۆ, قىمبات توقتامۇرات, گۇلميرا ايماعانبەت