بوداندىق بۇعاۋىنان بوساعان, ازاتتىق العان قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋعا, وتكەننەن ساباق الۋعا ۇمتىلىپ, تاريحتى قازبالاۋى زاڭدى ەدى. ەل تاۋەلسىزدىگى جاريالانىسىمەن-اق اۋزى دۋالى, زيالى ازاماتتاردىڭ اقىل-كەڭەسىمەن تاريحتا وتكەن ايگىلى بابالاردىڭ رۋحىنا باعىشتالىپ اس بەرىلۋى ەلدىڭ ەركىن, سانالى ومىرگە اياق باسقانىنىڭ العاشقى بەلگىسى ەدى. ودان سوڭ 1998 جىلدى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ «حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى» دەپ جاريالادى. مۇنداي يگى قادامدار قازاق وقىمىستىلارىنىڭ ۇلتتىق مادەني مۇرالاردى تۇگەندەۋى, تاريحتىڭ اشىلماعان اقتاڭداق بەتتەرىنە دەن قويۋى, تىڭ تاقىرىپتاردا زەرتتەۋ جۇرگىزۋى سەكىلدى قىرۋار شارۋالارمەن جالعاسىن تاپتى.
بۇگىنگى تاڭدا كەڭەستىك كەزەڭ, وتارلىق ءداۋىر بۇرمالاعان جاساندى دەرەكتەر تۇمانىن سەيىلتىپ, شىن تاريحتى اشۋعا ىنتىققان ازاماتتار كوپ. ال ەلباسى عالىمداردىڭ ۇسىنىسىنا وراي 2015 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل تولۋى كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلەتىندىگىن مالىمدەدى.
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا عانا ەمەس, الەۋمەتتىك جەلىلەردە, ازاماتتاردىڭ جەكە پاراقشالارىندا سۇيىنشىلەي حابارلانعان, حالىق تاراپىنان قىزۋ قولداۋ تاپقان وسىناۋ مەرەيتوي جايىندا ءبىز دە تاريحشى عالىمدارمەن وي بولىسكەن ەدىك.
نۇرلان اتىعاەۆ, تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى, ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:
قازاق حاندىعى 1465 جىلدىڭ قازانىندا قۇرىلعان
– تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعانىن بىلەمىز. كوزدەلگەن ماقسات نە؟
– 2015 جىلدىڭ كۇزىندە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قازاق حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىك بىرلەستىگىن – قازاق حاندىعىن قۇرعاندىعىنا 550 جىل تولادى. وسىعان وراي ءبىزدىڭ ينستيتۋت بۇل داتانى مەرەيتويلىق داتالار تىزىمىنە قوسۋ جانە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارالار وتكىزۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ بايلامىمىز بويىنشا, قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ءساتىن اتاپ ءوتۋ قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىكتىڭ جانە وتانشىلدىقتىڭ نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى ءتيىس.
قازاقستان – ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا داۋىرلەپ وتكەن ساق, ءۇيسىن, عۇن جانە باسقا دا ەتنيكالىق قوعامداستىقتار مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ مۇراگەرى. اتالعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبارى دە قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنىڭ باستاۋى ەكەنى داۋسىز. قازاقتار مەن وسى ۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ اراسىنداعى تاريحي بايلانىس تۋرالى ەلباسى ن.نازارباەۆ «ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىس» اتتى سىر-سۇحباتىندا جاقسى ايتىپ كەتكەن ەدى.
– قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۋاقىتى ناقتى قاي كەزگە تۋرا كەلەدى؟
– قازىرگى تاريحشىلاردىڭ باسىم بولىگى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ ۋاقىتى رەتىندە 1465 جىلدىڭ تامىزى مەن 1466 جىلدىڭ تامىزى ارالىعىن قاراستىرادى. جالپى, قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى ناقتىلى داتا جالعىز ءبىر تاريحي دەرەككوزدە ايتىلعان. ياعني, مىرزا مۇحامماد حايداردىڭ «تاريح-ي راشيدي» اتتى اتاقتى ەڭبەگىندە كەرەي مەن جانىبەك بيلىگى حيجرانىڭ 870 جىلى باستالدى دەلىنگەن. بۇل قۇندى دەرەككە سەنبەۋگە نەگىز جوق. حيجرانىڭ 870 جىلى زاماناۋي كۇنتىزبە بويىنشا 1465 جىلدىڭ 24 تامىزىندا باستالىپ, 1466 جىلدىڭ 11 تامىزىندا اياقتالادى.
اتا-بابامىزدىڭ داستۇرىنە سايكەس, حاندار سايلاناتىن ۇلى قۇرىلتايلار كۇز ورتاسىندا وتەتىن بولعان. ەندەشە, كەرەي سۇلتاننىڭ تاققا وتىرۋى, تيىسىنشە, قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى 1465 جىلدىڭ قازانىنا كەلەدى دەۋ قيسىندى كورىنەدى.
تۇرسىنحان زاكەنۇلى, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى:
قازاق مەملەكەتتىلىگى بايىرعى زامانالاردان باستاۋ الادى
– قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى دەپ جۇرگەندەر بار. بۇل قيسىنعا سيا ما؟
– قازاق حاندىعى مەن قازاق مەملەكەتتىلىگى – ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم. قازاق حاندىعى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ اياسىنا كىرەدى نەمەسە ونىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭى دەپ تۇسىنگەن ءجون. ءىس جۇزىندە قازاق جەرىندەگى مەملەكەتتىلىك ءداستۇر تىم ەرتە كەزدەن باستاۋ الادى. ارحەولوگيالىق دەرەكتەر قازاق جەرىندە بۇدان ءبىر ميلليون جىل بۇرىن ادامزات مەكەندەگەنىن دالەلدەسە, وسىنداعى مەملەكەتتىلىك ءداستۇر تەك ەكى جارىم مىڭ جىلدى قۇرايدى. ۋاقىت كەڭىستىگىنەن قاراعاندا بۇل – وتە از ۋاقىت. بىراق ءبىر نارسەنى ۇمىتپاعانىمىز ءجون, ول ءبىزدى اينالا قورشاعان وركەنيەتتەر. ولاردىڭ سەنىمدى جازبا تاريحى ارى كەتسە ءۇش مىڭ جىلدى قۇرايدى. ال قازاق جەرىندەگى العاشقى مەملەكەتتەر تۋرالى دەرەكتەر ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى VI-V عاسىرلاردان باستالادى. مەملەكەتتىلىككە بايلانىستى ەڭ العاشقى دەرەك رەتىندە ساقتاردىڭ ءۇش بولىگى, قازاقشا ايتقاندا «ءۇش ءجۇزى» تۋرالى مالىمەت بەرگەن پارسى پاتشاسى ءداريدىڭ جازبالارىن اتاۋعا بولادى.
– سوندا قازاقتاعى ءۇش ءجۇز تۋرالى اڭگىمە داري پاتشا زامانىندا-اق بولعان با؟
– سولاي دەۋگە بولادى. ەڭ باستى ماسەلە, قازاق ۇعىمىنداعى «ءجۇز» – ساندى ەمەس, جەردىڭ تەگىس بەتىن مەڭزەيدى, ياعني, «ءۇش بولىك» دەگەن ءسوز. بۇل قازاق حاندىعىنداعى تەرريتوريانى ءۇش جۇزگە ءبولۋدىڭ تەرەڭ تاريحي نەگىزگە يە ەكەنىن كورسەتەدى.
مەيلى, قالاي دەسەك تە, ساقتاردىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە مەملەكەت قۇرعانى, مەملەكەت قۇرا وتىرىپ كۇشتى جاۋعا توتەپ بەرگەنى ايداي اقيقات. بىزدە بۇل جاعى ءالى تولىق زەرتتەلمەي كەلە جاتىر. ءبىر عانا ساقتاردىڭ پارسى پاتشالارى كير مەن ءداريدىڭ, ماكەدونيالىق ەسكەندىردىڭ جورىقتارىنا پارمەندى تويتارىس بەرۋى ولاردا ەرتەدەن كەلە جاتقان ەلدىك ءداستۇردىڭ وتانشىلدىق سەزىمنىڭ بولعاندىعىن كۇشتى دايەكتەيدى. ەلى, وتانى جوق حالىق ونداي بولار ما ەدى؟! يت كوزى ءتۇتىن تانىماس بولسا, ولاردى اركىم-اق قالپاقپەن قاعىپ الا بەرەر ەدى. بۇل – ويلاناتىن ماسەلە. دالامىزداعى وسىناۋ ەلدىك, ەرلىك ءداستۇردى كەيىن الىپ ەر توڭا جالعاستىرىپ, تۇركى زامانىنا جەتكىزدى. وسى ارالىقتا ەجەلگى ءۇيسىن, عۇن مەملەكەتتەرى سالتانات قۇردى.
قايسى ءبىرىن ايتامىز, جالپى العاندا, بايىرعى قازاق جەرىن شىعىسىنان قىتاي وركەنيەتى, وڭتۇستىگىنەن تارىم وركەنيەتى, تۇستىك-باتىس جاعىنان ورتاازيالىق قوسوزەن (ماۋرەنناحر) وركەنيەتتەرى قورشاپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە, «ۇلى جىبەك جولى» ارقىلى شىعىس پەن باتىس مادەنيەتىنىڭ جانە وڭتۇستىكتەگى ءۇندى-ارياندىق مادەنيەتتىڭ اسەرىندە تۇرىپ, دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ وزىق يدەيالارى مەن مەملەكەتتىلىك تاجىريبەلەرىن بويىنا ءسىڭىردى. سول ارقىلى كوشپەندى وركەنيەت پەن وتىرىقشى وركەنيەتتىڭ, باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەرىنىڭ توعىسقان تۇسىندا جاڭاشا تۇرمىس سالتى قالىپتاستى. مۇنداي جەردە مەملەكەت بولمادى دەگەنگە قالاي اۋىز بارادى؟ تاريح كوشىمەن ءوزىمىزدىڭ تالايلاعان كوشپەندى, جارتىلاي كوشپەندى مەملەكەتتەرىمىز ءوتىپ كەتتى. ولاردىڭ تاريحىن بىزدەن ەشكىم تارتىپ الا المايدى. ويتكەنى, ولاردىڭ ءبارى قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا بايىرعى قازاق دالاسىندا قۇرىلدى. ەندەشە, 1565 جىلدى ءبىزدىڭ جەرىمىزدە مەملەكەتتىلىك ءداستۇردىڭ ابدەن ءپىسىپ-جەتىلىپ, جاڭاشا دامۋ كەزەڭىنە قادام باسقان ۋاقىتى دەپ تۇسىنگەن ءجون.
ارينە, قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى كەڭبايتاق جەرىمىزدە سان عاسىرلار بويى ءارتۇرلى اتپەن اتالىپ ءارى مەملەكەت قۇرىپ كەلگەن ەتنيكالىق قۇرامداردىڭ «قازاق» دەگەن ورتاق اتاۋمەن تاريح ساحناسىنا شىعۋى ەدى. سول ءۇشىن بۇل كەزەڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. تاريحي تۇرعىدان بۇل قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ جاڭاشا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋى بولدى.
– وسى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ نە ءۇشىن كەرەك؟ ونىڭ ماڭىزى, ناتيجەسى, ىقپالى قانداي بولۋى مۇمكىن؟
– بۇل ءىس-شارانى وتكىزۋدىڭ قاجەتتىلىگىنە جانە ونىڭ ماڭىزىنا كەلسەك, 550 جىل, ارينە, ءبىر كىدىرىپ, الدى-ارتىمىزعا زەر سالاتىنداي ۋاقىت ەكەن. ەگەر 1822 جىلدان باستاپ ەسەپتەسەك, اتالعان 550 جىلدىڭ 170 جىلعا جاقىن ۋاقىتى ءبىز ءۇشىن بوداندىقتا وتكەن ۋاقىت ەكەن. 1465 جىلدان 1758 جىلعا دەيىنگى 290 جىلدىق كەزەڭ «قۇبا قالماق زامانىندا» ەل قورعاۋمەن ءوتىپتى. 1758-1822 جىلدار ارالىعى قايتسەك امان قالامىز دەگەن جانتالاسپەن ءوتىپتى. ەسكى جاۋدىڭ ورنىنا ودان دا ايلالى, ودان دا تەگەۋرىندى جاڭا قارسىلاستار پايدا بولىپتى. سول قارساڭدا عوي, ابىلايدىڭ ءامىرسانانى ءوز دارگەيىندە پانالاتىپ جۇرگەنى. دەمەك, بۇل كەز ەكەۋىنىڭ باسىنا دا ۋايىم تۇسكەن ەدى. قوس بۇيىردەن قىسقان ايداھار مەن ايۋدىڭ الدىندا ولار بۇرىنعى ارازدىقتى ۇمىتىپ, بىرىگىپ كەتۋگە دايىن تۇردى. بىراق سىرتتاعىلاردىڭ اياق الىسى تەز ەدى. وسى ورايدا, ءبىز قيت ەتسە, مونعولداردى جاۋ ەتىپ كورسەتۋدەن ساقتانۋىمىز كەرەك. تاريحتا ءبىزدىڭ ودان دا بەتەر جاۋلارىمىز بولعان. قازاق دالاسى نەلىكتەن وتارلىق كەپكە ءتۇستى؟ قالاي ءتۇستى؟ جانە الدىڭعى بۋىن وعان قارسى قالاي كۇرەستى؟ مۇنى جاس ۇرپاق ءبىلۋى كەرەك. تاريح الدىندا ءبىز جاس ۇرپاقتان ەشتەڭەنى جاسىرماعانىمىز ءجون. ويتپەسەك, ولار تەك مونعول تۋرالى عانا ويلايدى, قيالىندا تەك مونعولمەن عانا سوعىسادى. ياعني, مونعولدار عانا ءبىزدىڭ قارىمدى قارسىلاسىمىز دەپ ويلاۋى مۇمكىن.
ءوز باسىم, ەگەر ۇتقىر يدەيالار مەن ىسكەرلىك شەبەر ۇيلەسىم تاپقان جاعدايدا, بۇل ءىس-شارانىڭ بىلايعى جۇرتقا بەرەرى مول دەپ ويلايمىن. ول ءبىزدىڭ جاستاردىڭ پاتريوتتىق رۋحىن وياتىپ, تاريحي تانىمىن تەرەڭدەتۋگە قىزمەت ەتەدى. وسى ءىس-شارا كەزىندە حالىق ءوز تاريحىنا ۇڭىلەدى, ىزدەنەدى, ويلانادى. بىراق, ونىڭ تەك ويىن-ساۋىق دەڭگەيىندە, كادىمگى ۇيرەنشىكتى تاسىلدەرمەن وتە شىعۋىن قالامايمىن. مەملەكەت قارجىسى باستىقتار مەن ارتىستەردى كۇتۋگە جۇمسالماي, ۇرپاققا قالاتىنداي يگىلىكتى ىستەر اتقارىلسا دەيمىن. كينوفيلمدەر, اننيماتسيالىق سەريالدار ءتۇسىرىلىپ, حاندار اللەياسى قۇرىلسا نەمەسە حاندار رۋحىنا ارنالىپ بىرنەشە تىلدە ماڭگىتاستار, ەسكەرتكىشتەر ورناتىلسا, ىرگەلى زەرتتەۋلەر مەن وقۋلىقتارعا كونكۋرس جاريالانسا. قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىعى جولىندا باقي كەشكەن الاش ارىستارىنىڭ اتتارى ارداقتالىپ, مۇسىندەرى سومدالسا… ويتكەنى, عاسىر باسىندا سول ارىستارىمىز بۇرىنعىنىڭ جولىمەن جاڭعىرعان, جاڭاشا مەملەكەت قۇرساق دەگەن ۇلى مۇراتقا دەن قويدى ەمەس پە؟!
ەڭ باستىسى, كوپىرمە كوپ سوزدىلىككە, توي تويلاۋعا ەلىكپەي, ءىزى قالار ونەگەلى ءىس اتقارساق دەيمىن. بۇل ورايدا, جەر-جەردە كونفەرەنتسيالاردىڭ كوپ بولاتىنى بەلگىلى. بىراق سول كونفەرەنتسيالاردىڭ سانىنان كورى ساپاسىنا دەن قوياتىن ۋاقىت جەتتى.
تۇرسىن جۇرتباي, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, جازۋشى:
ابىرويىمىز اساتىن, اينالانى مىسىمىز باساتىن شاق وسى
– قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتكەلى وتىر ەكەنبىز, بۇل – ۇلى مۇمكىندىك. مۇقىم كوشپەلىلەر الەمى وركەنيەتىنىڭ مىسى مەن ءباسى ەكشەلەنەتىن تۇس. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ بارى مەن جوعى, ءتىپتى, ناقتىلاپ ايتسام, مەملەكەتىمىز بولدى ما, جوق پا – سونى اسقاقتاتا كوتەرىپ, كورشىمىزدىڭ رۋحى ىشتەن تىنىپ, ءوزىمىزدىڭ مىسىمىز وزگەلەردىڭ يىعىنان جوعارى كوتەرىلەتىن شاق تا وسى. بۇگىن قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى مەن ايبىنىن قالاي ۇلىقتاي الامىز, ۇلتىمىزدىڭ بۇگىنى عانا ەمەس, ەرتەڭى دە سوعان تىكەلەي بايلانىستى. بۇل سالتاناتتان ۇلى تۇراننىڭ, كوك تۇرىك قاعاناتىنىڭ, وزان وعىزدىڭ, تىم بەرىسى: التىن وردانىڭ يمپەريالىق وكتەم قايراتى اسپان استىندا جاڭعىرىپ, قالقا مەن كۋليكوۆ شايقاسىن ءوشىرىپ تاستاۋى ءتيىس. اتالعان شارادا كەشەگى ۇلى دالانى تەبىرەنتىپ, كير مەن ءداريدى تىتىرەندىرگەن, ەۋروپاعا قۇدايدىڭ قىلىشىن سەرمەگەن يشباقاي, تۇمار, سىپىتاي, شىراق, تونىكوك, كۇلتەگىن, سۇبەدەي, كەتبۇعا ءھام ەل قامىن جەگەن ەدىگەنىڭ داۋىسى جەر ورتاسى ۇلىتاۋدىڭ بيىگىنەن جەر مەن كوككە اتوي سالىپ تۇرۋى قاجەت. سوندا عانا قازاق حاندىعى مەن مەملەكەتى كيەۆ ۇلىسىنان بولىنگەن رەسەي, ۆيزاننان بولىنگەن گرەك, ريم سياقتى التىن وردانىڭ زاڭدى ءبىر تۇتقاسى رەتىندە ەڭسەسىن تىكتەپ كوتەرەتىن بولادى. ماقساتقا دا ايقىن جەتەمىز. ەشكىم باسىنبايدى.
– بۇل مەرەيتويدا قانداي ۇران ۇستانىپ, قانداي رۋحپەن وتكىزۋ كەرەك؟
– ۇران: ءبىز ەدىگەنىڭ جار سالىپ باس قوسقان, التىن وردانىڭ جىعىلعان تۋىن قايتا كوتەرىپ, قازاق ورداسىن قۇرعان مەملەكەتپىز دەگەن رۋحتا ءوتۋى كەرەك. بۇنىڭ وتەتىن ورنىن ۇلىتاۋ ما, استانا ما, شۋ ما, انا بۇلاقتىڭ باسى, مىنا بۇلاقتىڭ اياعى دەپ رۋ تاراتقانداي ءبولىپ, ۇساقتاپ جىبەرسەك, قازاق مەملەكەتىنىڭ ابىرويىن اسىرىپ ەمەس, جاسىتىپ تىنامىز. مەنىڭ ويىمشا, قازاقتىڭ ارعى-بەرگى داۋىرىندەگى بىرلىك تاڭباسى سالىنعان ۇلىتاۋعا اسپانمەن تىلدەسكەن ەدىگەنىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتىپ, تويدى قاعانات باسى, ۇلىسباسى جوشىنىڭ ماۆزولەيى تۇرعان القاپتا وتكىزۋىمىز قاجەت ەدى. سوندا كەرەي مەن جانىبەكتى كوزگە ىلمەيتىندەر, ەدىگەنى, شىڭعىسحان مەن جوشىنى جوققا شىعارا المايدى. وعان تاريحي دالەل دە, دەرەك تە جەتكىلىكتى. بۇل سوزىمىزگە جوشىنىڭ ماۆزولەيى, ەدىگە شوقىسى, تەمىرلاننىڭ جازۋى, اياققورعان شاھارى, حاندىق قۇرعانداعى جانە اقتابان شۇبىرىندى كەزىندەگى تاڭبالى تاستار زاتتاي ايعاق. وسىنداي كەڭ كەڭىستىككە قۇلاش ۇرعان اتوي عانا, كەشەگى, بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى ەلىمىزدىڭ ابىرويىن كيەلەندىرەدى. ال ۇساق-تۇيەكپەن, كاكىر-شۇكىرمەن, كۇڭكىل-شۇڭكىلمەن وتكىزسەك, قازاق رۋحىن جات پيعىلداردىڭ الدىندا تاعى دا ءبىر تىزەرلەتكەنىمىز بولادى. تۋلاقشا تارتقىلاپ, پۇشپاقتاعانشا, ىزامىز ىشىمىزدە تىنعان كۇيى اتاماي وتكەنىمىزدىڭ ءوزى جاقسى. مەنىڭ ۇستانىمىم – وسى.
بولىنەتىن ەمەس, بىرىكتىرەتىن ۇمتىلىس قاجەت. ءدۇبىرلى شارادان ءبىر رۋح, ءبىر دەم, ءبىر تىنىستى كۇتەمىز.
جامبىل ارتىقباەۆ, تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى:
استانا ماڭىندا دا تاريحي ەسكەرتكىشتەر از ەمەس
– قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەرگە يە بولدى, ەل تاريحىنىڭ از زەرتتەلگەن, شىنايى باعاسى بەرىلمەگەن نەمەسە عالىمدار نازارىنان تىس قالعان ماسەلەلەرىن تالداۋعا قادام باستى. بۇل, ءبىر جاعىنان, اۋىر, ەكىنشىدەن, ەل مۇددەسى ءۇشىن قاجەتتى شارۋا ەدى. قازىرگى كۇنى ونىڭ دا كەمشىن تۇستارى مەن جەتىستىكتەرى ايقىندالىپ قالدى.
ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەنىڭ ءبىرى – قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە, كەلەر جىلى اتاپ وتىلەتىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى ەلدىڭ ءىس باسىنداعى ازاماتتارىنا عانا ەمەس, جالپى زيالى قاۋىمعا, سونىمەن بىرگە تاريحشى عالىمدارعا ۇلكەن مىندەت جۇكتەيدى.
– قازىر قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ شارالارى بەلگىلەنىپ جاتىر. ءسىز قانداي ۇسىنىس ايتار ەدىڭىز؟
– بىرىنشىدەن, مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ءىس-جوسپارلار جوباسىندا مەملەكەتىمىزدىڭ ورتالىعى – استانا قالاسى سىرت قالعانى بىردەن كورىنەدى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ, «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» جاۋاپتى ءبىردى-ەكىلى كونفەرەنتسيا بولماسا, جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزەر شارالار بەلگىلەمەگەن. كونفەرەنتسيا دا, كورمەلەر دە قوعامعا قاجەتتى سەرپىن بەرە قويمايدى. سوندىقتان استانا تورىندە وتەتىن ءىس-شارالار اۋقىمىن ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسىن زەرتتەپ, ونى جۇرتقا تانىستىرۋمەن بايىتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسى استانا قالاسىنىڭ ىرگەسىندە, كۇيگەنجار اۋىلىنىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان. بۇل ەسكەرتكىش ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-ءنىڭ 2012 جىلعى جازعى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە تابىلدى جانە زەرتتەۋدىڭ كەيبىر ناتيجەلەرى «استانا اقشامى» گازەتىندە جارىق كوردى.
ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسىن زەرتتەۋگە كوپ قاراجات كەتپەيدى. ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسى وسى ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋگە مۇددەلى. مەرەيتوي قارساڭىندا وسى كافەدرا عالىمدارى ارنايى قولداۋ بولعان جاعدايدا «ءاز تاۋكە حان ورداسى» اتتى كەشەندى زەرتتەۋلەرىن جەكە كىتاپ تۇرىندە جاريالاپ, كوپشىلىك قاۋىمعا ۇسىنار ەدى.
ەكىنشىدەن, استانا قالاسىنىڭ ماڭىندا قازاق حاندىعى داۋىرىنە قاتىستى ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسىنان باسقا دا ەسكەرتكىشتەر از ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە ەسىل وزەنى بويىندا التىن وردا مەن اق وردانى قاتار بيلەگەن ورمامبەت (ورىس) حان ورداسى, نۇرا وزەنى بويىندا تايتوبە قاراۋىل بەكەتى سياقتى ەسكەرتكىشتەر بار. بۇل ەسكەرتكىشەر تەك ءبىزدىڭ انىقتاعانىمىز عانا, ال انىقتالماعانى قانشا؟! سوڭعى جىلدارى ءبىز بۇل تاقىرىپتاردى ءباسپاسوز بەتىندە ءبىراز كوتەردىك, استانا قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىنە دە ۇسىنىستارىمىزدى جازىپ, جەتكىزدىك. وسى مەرەيتويدىڭ الدىندا ەسكەرتكىشتەردى ارنايى زەرتتەپ, ولاردىڭ تاريحي ماڭىزى تۋرالى مالىمەت بەرەتىن تاقتايشا ورناتساق دۇرىس بولار ەدى.
ۇشىنشىدەن, قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى وڭاي بولماعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. ابىلقايىردان ءبولىنىپ شىققان قازاق رۋلارى ەڭ الدىمەن بەتپاقدالاعا قاراي جىلجىپ, سوندا تاڭبالى نۇرا دەگەن جەردە باس قوسادى. وسىنى زەرتتەۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز دەپ ەسەپتەيمىن. سونداي-اق, بەتپاقدالادا ورنالاسقان, قازاقتىڭ مەملەكەت, ەل بولۋ تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلعان, ەرتەدە ەل باسشىلارى مەن كوسەمدەرى كەلىپ ءتاۋ ەتەتىن تاڭبالى تاسقا نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. ونىڭ بەتىندە قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارى, قازاققا دەيىن ورتالىق ازيانى مەكەن ەتكەن كونە تۇركى تايپالارىنىڭ ءىزى, جازۋلارى سايراپ جاتىر. بەتپاقدالاداعى تاڭبالى تاستىڭ قادىرى سارىارقاداعى – ۇلىتاۋ, جەتىسۋداعى – قوزىباسى-شۋ, اتىراۋداعى سارايشىق سياقتى قاسيەتتى مەكەندەردەن ءبىر دە كەم ەمەس.
تاڭبالى تاس ەسكەرتكىشىنىڭ كونە زامان مۇراعاتى ەكەنى ايرىقشا سەزىلەتىن اڭىز م.كوپەيۇلى شەجىرەسىندە بار: «بەتپاقدالادا «تاڭبالى شۇبار» دەگەن جەر بار. سوندا تاسقا باسىلعان تاڭبالار بار. قازاقتىڭ تاڭبالارى تالاس بولسا, سول تاستان بارىپ قاراسادى. الاشا حاننىڭ تۇسىندا باسىلعان تاڭبا دەسەدى». ءا.مارعۇلان جازۋىنا قاراعاندا, تاڭبالى تاستا «قازاقتاردىڭ قاريا سوزدەرى بويىنشا يسلام ءداۋىرى باستالاتىن كەزدە كوپ تايپالار وسى ارادا باس قوسىپ, ۇلى مەرەكە جاساعان. بارلىق تايپالاردىڭ ۇلىس باسقاراتىن ادامدارى, اتاقتى بيلەرى, اسقان ەرلەرى جينالىپ, كەڭەس قۇرىپ, قاي تايپا قاي جەردى قونىس ەتۋ ماسەلەسىن شەشكەن. ءاربىر تايپانىڭ وزىنە ارناپ تاڭبا بەرىپ, ول تاڭبانىڭ سۋرەتىن وسى تاسقا جازىپ تۇسىرگەن. تاڭبالى تاستىڭ ۇلى اتاققا يە بولۋىنىڭ سەبەبى بۇل جەردە قازاقتار ۇلى مەرەكە جاساپ, ۇران شاقىرىپ, ءبىر ەل بولىپ قوسىلعان ەكەن».
اسىرەسە, اكادەميك ق.ساتپاەۆ اڭىزدارعا سۇيەنىپ, قازاقتىڭ قازاق بولعان, تۋ تىككەن جەرى وسى تاڭبالى تاس ءوڭىرى ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى: «نارودنوە پرەدانيە گلاسيت, چتو يمەننو زدەس, ۋ كليۋچا تاسبۋلاك, پرويسحوديلو پەرۆوە يستوريچەسكوە سوۆەششانيە رودوۆ وب ورگانيزاتسي نوۆوي نارودنوستي «كازاح», رەشەنيە كوتوروگو بۋدتو بى زافيكسيروۆانو نا ۋتەسە رودوۆىمي زناكامي ۆسەح پلەمەن, ۋچاستۆوۆاۆشيح ۆ سوۆەششاني. توت فاكت, چتو وسنوۆنوي كوستياك نوۆىح وبيتاتەلەي كازاحسكوي ستەپي پرويسحوديل س يۋگا, ت.ە. يز پرەدەلوۆ ۆەليكوگو موگولا, سۆيدەتەلستۆۋەت و نەكوتوروي يستوريچەسكوي دوستوۆەرنوستي ەتوگو پرەدانيا».
كونەكوز, كارىقۇلاق اقساقالدار ءالى كۇنگە دەيىن تاڭبالى تاستى وسى ق.ساتپاەۆ جازعان مازمۇندا ايتىپ كەلەدى. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, التىن وردا ىدىراپ, ونىڭ قۇرامىنداعى ەلدەر سەرگەلدەڭ جاعدايدا جۇرگەندە التى الاش توبىنا كىرەتىن ەلدەر وسى تاڭبالى نۇرادا باس قوسىپ, وزدەرىنىڭ جەكە مەملەكەت قۇراتىنىن جاريا ەتكەن.
وسىعان وراي, قىركۇيەك ايىندا تاراز جەرىندە وتەتىن نەگىزگى مەرەكەلىك ءىس-شارالاردىڭ الدىندا استانا-ۇلىتاۋ-تاڭبالى تاس-تۇركىستان-تاراز مارشرۋتىمەن ارناۋلى «حان جولى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىن شىعارۋدى ءجون دەپ سانايمىز. بۇل شارۋانى ۇيىمداستىرىپ, ناتيجەلى بولۋىنا قولىمىزدان كەلگەنشە جاردەم بەرۋگە تىرىسامىز.
دايىنداعان: ءنازيرا بايىربەك, باعلان ورازالى