ادەتتە زەينەتاقى جارنالارى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا, كەيبىر ازاماتتار «بۇگىنگى كۇنمەن ءومىر ءسۇرۋ كەرەك, زەينەت جاسىنىڭ اۋىلى ءالى الىس, سول ءۇشىن ناقتى تابىستى كورسەتپەسە دە بولادى» دەگەن ۇستانىمدى باسشىلىققا الادى. سونىمەن قاتار زەينەتاقى جارنالارىن ەڭ از مولشەردە اۋدارىپ, جالاقىنى «كونۆەرتپەن» بەرەتىن جۇمىس بەرۋشىنى قولداپ جاتادى. كەيىننەن زەينەتكەر اتانعاندا شوتىندا از عانا قارجىنىڭ جيناقتالعانى, الاتىن زەينەتاقىسى ماردىمسىز ەكەنى انىقتالىپ, بۇرىنعى باسشىعا دەگەن وڭ كوزقاراسى كۇرت وزگەرەدى. نەگە بۇلاي بولىپ جاتادى؟ مۇنداي تۇرمىس ءتۇيتكىلدەرىن ءتۇسىندىرىپ, كەيبىر جايتتەردىڭ سىرىن اشۋعا بىزگە «بجزق» اق باسقارۋشى ديرەكتورى – نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى فيليالىنىڭ ديرەكتورى مۇرات ءشارىپوۆ قول ۇشىن سوزدى.
– مۇرات تۇرسىنۇلى, قازىر قوعامدا جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىن رەفورمالاۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەردىڭ ايتىلىپ جاتقانى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى قوردا سالىمشىلاردىڭ سانى, جيناقتاردىڭ كولەمى قانشا بولعانىن بىلگىمىز كەلەدى. جارنالاردىڭ قورعا اۋدارىلۋ دەڭگەيى قانداي؟
– قارجىلىق ساۋاتتىلىق تۋرالى ۇنەمى ايتىپ وتىرۋ كەرەك. قازىرگى كەزدە رەسمي ورگانداردان كەلىپ تۇسكەن رەسمي اقپاراتقا كۇمانمەن قاراپ, عالامتورداعى نەمەسە تانىس ادامدار ايتقان, تەكسەرىلمەگەن, كۇمان تۋدىراتىن اقپاراتقا سەنۋ بەلەڭ الىپ بارادى. ال دەنساۋلىققا, بىلىمگە قاتىستى ماسەلەلەر تۋىنداعاندا, ءارتۇرلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك بولعاندا ادامدار كەرىسىنشە ماماندارعا جۇگىنەدى.
ءبىر قاراعاندا اقشانى ۇستاۋ, جۇمساۋ جەڭىل سياقتى كورىنەدى. بىراق بۇعان دا كاسىبيلىك, ساۋاتتىلىق كەرەك ەكەندىگىن ايتقىم كەلەدى. قارجى دەگەنىمىز بۇل – قازىرگى قولدا بار اقشا عانا ەمەس, بولاشاقتا بولاتىن اقشا, ونىڭ ىشىندە زەينەتاقى دا بار.
بۇگىندە ەلىمىزدەگى جۇمىسپەن قامتىلعان ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگىندە جەكە زەينەتاقى شوتى (جزش) بار. بىراق 50 جاستان اسسا دا زەينەتاقى شوتىن اشپاعان ازاماتتار دا كەزدەسەدى. بيىلعى جىلدىڭ 9 ايىندا سالىمشىلار اشقان 308,5 مىڭ شوتتىڭ 12,23 پايىزىن 41 جاستان 50 جاسقا دەيىنگى ازاماتتار, ال 8,7 پايىزىن 51 جاستان اسقاندار اشقان. بالكىم, بۇعان 2019 جىلدىڭ 8 قاڭتارىنان باستاپ, ازاماتتا جەكە زەينەتاقى شوتى بولماعان جاعدايدا, ونىڭ اتىنا بجزق-نىڭ اقپاراتتىق جۇيەسىنە العاشقى جارنا كەلىپ تۇسكەن ساتتە شوتتىڭ اۆتوماتتى تۇردە اشىلاتىندىعى اسەر ەتكەن بولار. بۇل رەتتە كەيىنگى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان مالىمەتتەر قوعامدىق پىكىرگە كەرى ىقپالىن تيگىزىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس.
زەينەتاقى شوتىنداعى اقشانى پاتەر الۋعا جۇمساۋعا كەلگەندە, كەيبىر سىنشىلار ورتاشا زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ 1 ملن تەڭگەدەن كەم ەكەنىن ايتىپ ءجۇر. الايدا ولار جيناقتاردى سالىمشىلاردىڭ جاس مولشەرىنە قاراي ناقتىلامادى. بۇل ورتاشا كورسەتكىش بارلىق سالىمشىلاردىڭ شوتىنان, اتاپ ايتقاندا, جۇيەگە كوپ جىلدان بەرى قاتىسىپ كەلە جاتقانداردىڭ دا, جۇيەگە جاڭادان كىرگەندەردىڭ دە, جارنالاردى تۇراقتى اۋداراتىنداردىڭ دا ءالى كۇنگە دەيىن رەسمي جالاقىسىن كورسەتپەيتىندەردىڭ دە شوتتارى بويىنشا شىعارىلدى. سالىمشىلاردىڭ 50 پايىزدان استامىنىڭ بجزق-عا مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن تۇراقتى اۋدارۋ كورسەتكىشى 5 جىلدان از, ال سالىمشىلاردىڭ 75 پايىزدان استامىندا بۇل كورسەتكىش 10 جىلدان اسپايدى. سوندىقتان ورتاشا كورسەتكىش تۋرالى ەمەس, جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسى ەنگىزىلگەننەن بەرى تۇراقتى تۇردە جارنا اۋداراتىنداردىڭ جيناقتارى تۋرالى ءسوز قوزعاعان ءجون. 1998 جىلدان بەرى زەينەتاقى قورىنا تۇراقتى تۇردە جارنا اۋدارىپ كەلگەن سالىمشىلاردىڭ ورتاشا زەينەتاقى جيناقتارى ەرلەردە – 5,1 ملن تەڭگە, ايەلدەردە – 3,9 ملن تەڭگە.
بۇگىنگى زەينەتكەرلەر – 1998 جىلعا دەيىن ەڭبەك ءوتىلى بار ادامدار. ولاردىڭ زەينەتاقىسىنىڭ كوپ بولىگى – مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن تولەنەدى. ياعني, ەڭبەك ءوتىلى مەن جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىسۋ كەزەڭى ەسەپكە الىنعان. 1980 جىلدان كەيىن تۋعاندار جيناقتاۋشى زەينەتاقى مەن مەملەكەتتىك بازالىق زەينەتاقىعا عانا ءۇمىت ارتا الادى. كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ءاربىر ادام بولاشاعىن, قارتتىعىن ءوزى ويلاستىرادى. جۇمىسشىلاردىڭ جەكە ساناتتارىنا عانا زەينەتاقى تولەيتىن ەلدەر بار, ال باسقا ادامدار زەينەتكە شىققاندا ءوزىن-ءوزى اسىرايتىن جولداردى ىزدەيدى. سوندىقتان كوپ مەملەكەتتە زەينەتاقى اۋدارىمدارى قورلاردا جيناقتالادى. سەبەبى, ءىرى سومالاردى ەسەلەندىرۋ وڭاي. بۇل – ۇجىمدىق ينۆەستيتسيالاۋ, ياعني, ءىرى سومالاردى پايدالى ىسكە جۇمساۋ بولىپ تابىلادى.
– مۇندا دا ءازىربايجان بانكى سياقتى تاۋەكەلدەر بار عوي…
– بۇل جاعدايدان ءبىز جاقسى تابىسپەن شىقتىق. وسى تەكتەس ينۆەستيتسيالار – ادەپكى الەمدىك تاجىريبە. ءازىربايجان بانكىنىڭ وبليگاتسيالارى ساتىپ الىنعاندا, جاقسى مولشەرلەمە ۇسىنىلدى – ۆاليۋتامەن جىلىنا 8 پايىز. تارتىمدى ينۆەستيتسيالىق جوسپار بولدى. ودان ۇلكەن تابىس كۇتىلدى, بىراق كەيىننەن ەميتەنت بەلگىلى ءبىر تۇيتكىلدەرگە تاپ كەلدى. سول كەزدە مەملەكەتتىك ورگاندار ىسكە ارالاسىپ, بانك وبليگاتسيالارى جىلىنا 4 پايىزدىق مولشەرلەمەمەن مەملەكەتتىك باعالى قاعازدارعا اۋىستىرىلدى. مىسالى, اقش-تا مەملەكەتتىك باعالى قاعازدار ءۇشىن جىلىنا 1,5 پايىزدان ارتىق مولشەرلەمە بەرىلمەيدى. ال ءازىربايجاننىڭ مەملەكەتتىك باعالى قاعازدارى جاقسى باعاعا ساتىلىپ, ودان جاقسى تابىس ءتۇستى.
– قوردان زەينەتاقى تولەمدەرى تۇراقتى تولەنىپ جاتىر. مۇنى ارينە, جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتقاندىعىنىڭ ءبىر ايقىن دالەلى دەۋگە بولادى. بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
– شىنىندا دا بولاشاققا قور جيناۋداعى باستى ماقسات – قارتتىق شاقتا اي سايىن لايىقتى زەينەتاقى الىپ تۇرۋ. بجزق-دان بەرىلەتىن زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ كولەمى بىرتىندەپ ءوسىپ جاتىر. اعىمداعى جىلدىڭ 10 ايىندا زەينەتاقى تولەمدەرى 170,3 ملرد تەڭگەگە جەتتى. مىسال ءۇشىن وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىندە تولەمدەر 143,3 ملرد تەڭگەنى قۇراعان بولاتىن. ەگەر اتالعان كەزەڭ بويىنشا تولەم قۇرىلىمىن قاراستىرساق, ول تومەندەگىدەي:
– زەينەت جاسىنا تولۋعا بايلانىستى – 55,0 ملرد تەڭگە;
– 1 نەمەسە 2 توپتاردا مەرزىمسىز مۇگەدەكتىگى بار جاندارعا – 1,5 ملرد تەڭگە;
– قازاقستاننان شەتەلگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتۋگە بايلانىستى – 39,6 ملرد تەڭگە;
– مۇراگەرلىك بويىنشا – 22,9 ملرد تەڭگە;
– جەرلەۋگە بايلانىستى – 2,6 ملرد تەڭگە;
– باسقا تۇلعالارعا – 0,1 ملرد تەڭگە;
– ءومىردى ساقتاندىرۋ بويىنشا كومپانياعا (وسك) – 48,5 ملرد تەڭگە.
سونىڭ ىشىندە نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا تولەمدەر:
– زەينەت جاسىنا تولۋعا بايلانىستى – 3,74 ملرد تەڭگە;
– 1 نەمەسە 2 توپتاردا مەرزىمسىز مۇگەدەكتىگى بار جاندارعا – 0,10 ملرد تەڭگە;
– قازاقستاننان شەتەلگە تۇراقتى تۇرۋعا كەتۋگە بايلانىستى – 2,36 ملرد تەڭگە;
– مۇراگەرلىك بويىنشا – 1,62 ملرد تەڭگە;
– جەرلەۋگە بايلانىستى – 0,14 ملرد تەڭگە;
– ءومىردى ساقتاندىرۋ بويىنشا كومپانياعا (وسك) – 3,46 ملرد تەڭگە.
كەستە بويىنشا بجزق-دان اي سايىنعى زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ ورتاشا سوماسى 21 050 تەڭگەنى قۇرادى. بىراق ەسكە سالىپ وتەيىن, بۇل بۇگىنگى زەينەتكەرلەر الاتىن, بازالىق جانە ورتاق زەينەتاقىدان تۇراتىن جيىنتىق زەينەتاقىنىڭ ءبىر بولىگى عانا. سونىمەن قاتار بجزق تولەمدەرىنىڭ ەڭ جوعارى مولشەرى بويىنشا شەكتەۋ جوق. ول جيناقتالعان سوماعا تىكەلەي بايلانىستى. بجزق-دان اي سايىن 500 000 تەڭگەدەن اساتىن زەينەتاقى تولەمدەرىن الاتىندار بار. سوندىقتان قايتالاپ ايتايىن, باستىسى – زەينەتاقىعا قارجى جيناۋ.
– بجزق جارنالارىنا بىرىڭعاي جيىنتىق تولەمنىڭ ەنگىزىلۋى قالاي اسەر ەتتى؟ جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىمەن ادامداردى تولىق قامتۋ ءۇشىن قانداي جۇمىستاردى جۇرگىزىپ جاتىرسىزدار؟
– بىرىڭعاي جيىنتىق تولەمنىڭ (بجت) تولەنۋى ءوز قىزمەتىن زاڭداستىرۋعا جانە بيزنەسىن تىركەۋگە, زەينەتاقى جارنالارىن اۋدارۋعا اسىقپاعان ادامدارعا جاقسى سەرپىن بەردى.
بجزق ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىمەن جانە سالىق ورگاندارىمەن بىرلەسىپ, زەينەتاقى جارنالارىن اۋدارمايتىن ادامداردى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە تارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر. ناقتى ايتار بولساق, ولارعا تەلەفون شالىپ, ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز. جۇيەگە قاتىسۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا كوزدەرىن جەتكىزەمىز. مىسالى, جىل باسىنان بەرى نۇر-سۇلتان قالاسى بويىنشا 26 917 سالىمشىمەن بايلانىس ورناتىلدى. سونىڭ ارقاسىندا
4 238 شوتقا جارنالار ءتۇستى. سونداي-اق ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارى بويىنشا شارتتاردىڭ سانى كوبەيدى. بۇعان اسىرەسە ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە, مۇناي كومپانيالارىندا قىزىعۋشىلىق ارتا تۇسۋدە. وسىلايشا جۇمىس بەرۋشىلەر جۇمىسشىلاردى ىنتالاندىرىپ وتىر.
قازىرگى زاماندا ادامدار كومپانيا قىزمەتىنىڭ اشىق, ايقىن بولعانىن قالايدى. ءبىز ءوز جۇمىسىمىزدا بۇل قاعيدانى باسشىلىققا الامىز. جاقىندا بجزق ماماندارى ازىرلەگەن ءموبيلدى قوسىمشا جاڭارتىلدى. نەگىزى ءموبيلدى قوسىمشا ارقىلى جەكە زەينەتاقى شوتىنان ءۇزىندى كوشىرمەنى, زەينەتاقى اكتيۆتەرى بويىنشا اعىمداعى كورسەتكىشتەردى, جاڭالىقتاردى, «بجزق» اق بارلىق فيليالدارى مەن قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنىڭ مەكەنجايلارىن, بايلانىس تەلەفوندارىن كورۋگە بولادى. ەندى وسى قىزمەتتەردىڭ قاتارى جاڭا مۇمكىندىكتەرمەن تولىقتى. اتاپ ايتار بولساق ولار: بولجامدى زەينەتاقى كالكۋلياتورى, ونلاين-بوت جانە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال توپتارىنا ءوتىنىش جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قىزمەتتەر. بۇل رەتتە زەينەتاقى كالكۋلياتورى ارقىلى بولاشاق زەينەتاقىنى ەسەپتەۋگە مۇمكىندىك بەرىلسە, ونلاين-بوت ارقىلى ءجيى قويىلاتىن سۇراقتارعا جاۋاپ الۋعا بولادى.
ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن, قوردىڭ نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى فيليالى جىل باسىنان بەرى بولاشاق زەينەتاقىنى جوسپارلاۋ بويىنشا كەلۋشىلەرگە 15 460 اقىل-كەڭەس بەردى.
– وقىرماندارىمىزعا ايتار قانداي تىلەگىڭىز بار؟
– ازاماتتاردى جۇمىس بەرۋشىلەردەن ەڭبەك قاتىناسىن زاڭداستىرۋدى جانە زەينەتاقى جارنالارىنىڭ تولىق كولەمدە اۋدارىلۋىن تالاپ ەتۋگە شاقىرامىن. بۇل – بولاشاق زەينەتاقىنىڭ قوماقتى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن بولادى.
