دارحان جۇرەكتى دارىگەر

الەمدە جىل سايىن 15 ملن ادام جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنان قايتىس بولادى. تەك استانا قالاسىندا وسى سىرقاتتىڭ اۋىر ءتۇرى بويىنشا ەسەپكە الىنعانداردىڭ قاتارى 50 مىڭعا جۋىقتاپ قالدى. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – انا مەن بالا ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعىنىڭ PHD دوكتورى, جوعارى ساناتتى كارديولوگ-دارىگەر عاليا سەرمانيزوۆا جۇرەك اقاۋى بار جۇكتى ايەلدەردىڭ دەنساۋلىعىن بارىنشا جاقسارتۋ جولىندا عىلىم مەن تاجىريبەنى ۇشتاستىرىپ كەلەدى.

باۋىرعا بەرگەن سەرت

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى, شاردارا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن عاليا قۇتتىبايقىزى ءۇش ۇلدىڭ ورتاسىندا ەركەلەپ وسكەن. جەتى جاسقا جەتكەندە وزىنەن كەيىنگى باۋىرىنىڭ جۇرەگىندە اقاۋى بارى بەلگىلى بولعان. سول كۇننەن باستاپ اكە-شەشەسىنىڭ كۇنى-ءتۇنى ءبىر اللادان بالاسىنىڭ اۋرۋىنا شيپا بەرۋىن تىلەپ, جانجاققا جۇگىرىپ جۇرگەنىن كورگەن كىشكەنتاي عاليا وتباسىنا تۇسكەن بۇل قايعىنى بالا جۇرەگىمەن سەزىنگەن. «اكەم مەنى كوپ ەركەلەتەتىن. الايدا ءىنىم اۋىرعالى انام دا, اكەم دە ىنىمە كوبىرەك كوڭىل ءبولدى. الماتىعا بىرنەشە رەت اپاردى, ودان كەيىن تاشكەنتتە ەمدەتتى. ناتيجە بولماعان سوڭ ماسكەۋگە الىپ كەتتى. سول كەزدە جۇرەگىندە وتە اۋىر اقاۋ بارى انىقتالدى. شۇعىل جاساتقان وتادان سوڭ ءىنىم كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. ارتىمنان ەرگەن قارام بولعاندىقتان, بۇل قايعى ماعان وتە اۋىر ءتيدى. ۇيگە اكەلگەننەن كەيىن كىشكەنتاي بولسام دا, ىنىممەن قوشتاسقىم كەلدى. اكەم مەن ۇلكەندەردىڭ قارسى بولعانىنا قاراماستان, انامنىڭ رۇقساتىمەن ءىنىمدى سوڭعى رەت كورۋ ءۇشىن بولمەگە كىردىم. سوندا نە ويلايدى دەيسىز؟ انام ۇيگە كوڭىل ايتۋعا كەلگەن ادامداردىڭ الدىندا ءىنىمنىڭ ولىمىنە دارىگەرلەردىڭ قاتەلىگىن ايتىپ ابدەن جىلاعانىن كورگەن ەدىم. وسى ساتتە ءىنىمنىڭ ماڭدايىن سيپاپ تۇرىپ «مەن دارىگەر بولامىن. جۇرەگى اۋىراتىن بالالارعا دۇرىس دياگنوز قوياتىن دارىگەر بولامىن» دەپ ىشتەي سەرت بەرىپ, قوشتاستىم. بولاشاقتا كىشكەنتاي بالالار مەنىڭ ءىنىم سياقتى قينالماسا ەكەن دەپ تىلەدىم» دەپ ەسكە الادى ول. باۋىرعا بەرگەن سول سەرت جۇرەگىندە جاتتالدى. بىراق ەشكىمگە ايتپادى. ورىس مەكتەبىن ءتامامداسا دا, اكەسىنىڭ قويعان تالابى بويىنشا انا تىلىندە دە ەركىن كوسىلە الاتىن دارەجەگە جەتتى. «ادامنىڭ ايتقانى بولمايدى» دەمەكشى, جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن كەزدە كوز دارىگەرى ماماندىعىن الىپ شىقتى. وسىلايشا, ىنىسىنە بەرگەن سەرتتەن ءسال اۋىتقىپ كەتكەندەي بولدى. «كەلىسىمشارت بويىنشا وقۋىمدى تۇركيا ەلىندە جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك الدىم. ول جاقتا كوز دارىگەرى ماماندىعى بويىنشا بوس ورىننىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى الدىما ەكى تاڭداۋ قويدى. كارديولوگ نەمەسە پەدياتر بولۋ. سول كەزدە كوز الدىما دارىگەرلەردىڭ قاتە دياگنوزىنان جاستاي كەتكەن ءىنىم ەسىمە ءتۇسىپ, كوڭىلىم ءبىر بوسادى. باۋىرىما بەرگەن ۋادەنى ورىندايتىن ۋاقىت جەتكەندەي بولدى. ويلانباستان كارديولوگ بولۋدى تاڭدادىم» دەيدى عاليا قۇتتىبايقىزى. كەيىننەن بارلىق ەمتيحانداردى ءساتتى تاپسىرىپ, ۇزدىك اتانعان عاليانى تۇركيانىڭ بەدەلدى جەكە كلينيكالارى جۇمىسقا شاقىرادى. بارىنەن باس تارتىپ, جولدامامەن اتتاندىرعان تۇركىستانداعى قارا شاڭىراققا مىقتى مامان بولىپ قايتادى.

استاناعا العاشقى قادام

ەلوردا تورىندە انا مەن بالا ۇلتتىق عىلىمي ورتا لىعى اشىلعان كەزدە عاليا قۇتتىبايقىزى ارنايى شاقىرتۋم ەن وسىندا كەلەدى. «تۇركيادا ءبىلىم العان كەزدەرى ونداعى پروفەسسورلار تاجىريبە مەن عىلىمدى قاتار الىپ ءجۇرۋدى ۇيرەتەدى. ونداعى وقۋدىڭ ەرەكشەلىگى دە سول. كەلگەننەن كەيىن ءوزىم دياگنوستيكالىق زەرتتەۋ جاساعان ناۋقاستاردىڭ قورىتىندىسىن ساراپتاپ, زەردەلەي باستادىم. تۋا بىتكەن جانە جۇرە كەلە اقاۋى پايدا بولعان ناۋقاستاردىڭ تاريحىنا ءۇڭىلدىم. عىلىمدى قاتار الىپ ءجۇرۋدى كوزدەدىم. وكىنىشكە قاراي, عىلىممەن اينالىسايىن دەسەم, باعىت-باعدار بەرەتىن ەشكىم جوق. ءبىر كۇنى قىزمەت بارىسىندا تانىمال پروفەسسور تەلمان سەيسەنبەكوۆپەن تانىستىم. ول كىسى ءبىزدىڭ ورتالىققا كەلىپ, ناۋقاستاردى كورىپ, قورىتىندىلارىن تەكسەرىپ, اۋرۋلاردىڭ تاريحىمەن تانىسادى. سودان كەيىن عانا ينسترۋمەنتالدىق دياگ نوستيكالىق تاسىلدەرگە كوشەدى. ول كىسى مەنىڭ قورىتىندىلارىمدى وقىعاننان كەيىن مەنىمەن تانىسقىسى كەلگەن ەكەن. سەبەبى مەن جاساعان قورىتىندىلاردىڭ ءبارى ۋزي-ءدىڭ قورىتىندىسىمەن سايكەس كەلگەن. ول كىسى كەيىننەن بۇل ۋاقىتقا دەيىن تۋرا مەن سياقتى ءدال دياگنوز قويعان دارىگ ەرل ەردىڭ كەزدەسپەگەنىن ايتىپ, قۋانتىپ قويدى. ءسويتىپ, عىلىممەن اينالىسۋىما ءوزى تۇرتكى بولدى» دەيدى انتىنا ادال دارىگەر. ءسويتىپ, كوپتەن كۇتكەن كارديولوگتاردىڭ كونفەرەنتسياسىندا اباي بايگەنجين, يۋري پيا, تەلمان سەيسەنبەكوۆتەردەن كەيىن ءتورتىنشى بولىپ عاليا سەرمانيزوۆا «جۇكتىلىك كەزىندەگى جۇرەك اقاۋلارى» تاقىرىبىنداعى زەرتتەۋ جۇمىسىن ويداعىداي تانىستىرىپ, قورعاپ شىعادى.

«جيىن بىتكەننەن كەيىن ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى مەنىڭ جاس ەكەندىگىمدى تۇرىمنەن بايقاپ, ەشقانداي اتاعىمنىڭ جوقتىعىنا قاراپ, قانداي ساناتقا جاتقىزاتىنىن بىلمەدى. جالپى, ءبىزدىڭ قوعامدا قاعاز جۇزىندەگى اتاقتىڭ قۇندىلىعىنا قايران قالامىن. قاراپايىم ادامداردىڭ ءوزى دارىگەرلەردىڭ قابىلداۋىنا كەلگەندە اتاق پەن دارەجەسىنە قارايدى. ال ونىڭ اتاعى اسپانداي بولعانمەن, تاجىريبە جاعىنان اقساۋى مۇمكىن. وسى كوزقاراس قايدا بارسام دا, الدىمنان شىقتى. مەنىڭ ويىمشا, دارىگەر اتاق ارقىلى ەمەس, كوپ جىلدىق تاجىريبەسى ارقىلى شىندالادى» دەيدى ول.

جۇرەك نەگە اۋىرادى؟

عاليا سەرمانيزوۆانىڭ ايتۋىنشا, جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنىڭ جيىلەپ كەتۋى عالامدىق ماسەلەگە اينالدى. سوندىقتان, ءار ايەل قان قىسىمىن, قان قۇرامىنداعى حولەستەرين مەن قانت دەڭگەيىن انىقتاۋعا ءمان بەرگەنى ءجون. ويتكەنى كۇيگەلەكتىك, دۇرىس تاماقتانباۋ, اراق پەن تەمەكىگە ۇيىرسەكتىك, قوزعالىستىڭ ازدىعى جۇرەكتىڭ وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا اكەلەدى. بۇل اۋرۋدىڭ العاشقى بەلگىلەرى – جۇرەك پەن كەۋدە تۇسىنىڭ اۋىرسىنۋى مەن شانشۋى, تامىر سوعىسىنىڭ ءجيى سوعۋى. الايدا ادامداردىڭ كوبى وعان ۋاقىتشا جاعداي دەپ قارايدى دا, ءمان بەرە بەرمەيدى. «كۇللى الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنان كوز جۇمۋ كورسەتكىشى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ءبىرىنشى ورىندا تۇر. جالپى, قازاقستاندا 1978-1979 جىلدارى بۇل سالادا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن جالعىز ادام بولعان. ول – ماقان تولەنوۆ. ول كىسىدەن كەيىن بۇل ماسەلەنى ەشكىم تەرەڭ زەرتتەمەگەن. ەلىمىزدە 1970 جىلداردان 2000 جىلدارعا دەيىن جۇرە پايدا بولعان جۇرەك اقاۋلارى كوپ بولسا, قازىر كەرىسىنشە تۋا بىتكەن اۋرۋلار كوپ. سەبەبى ول جىلدارى پروفيلاكتيكا وتە بەلسەندى جۇرگىزىلگەن» دەيدى دارىگەر. ونىڭ ايتۋىنشا, قازىر تەحنولوگيانىڭ دامىعان زامانىندا جۇرەگىندە تۋا بىتكەن اقاۋى بار كىشكەنتاي قىزدارعا وتا جاسالادى. ال وتادان كەيىن جۇرەك كادىمگى قالپىنا كەلەدى. بۇرىنعى كەز بولسا, مۇنداي جاعدايدا ەسەيگەندە جۇكتى بولۋىنا تىيىم سالىناتىن. شۇكىر, قازىر ءبارى ەمدەلىپ, جاقسى بولىپ كەتەدى. دەگەنمەن, دارىگەر كەلتىرگەن ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك, قازىرگى كەزدە تۋا بىتكەن جۇرەك اقاۋى بارلار جۇرە كەلە پايدا بولاتىندارعا قاراعاندا ءۇش ەسە ارتىق. مۇنىڭ سەبەبى جۇرەك اقاۋلارى تۇقىم قۋالايدى. جۇرەگىنە وتا جاسالعان ايەلدەر بوسانعان كەزدە بۇل اۋرۋ بالاسىنا بەرىلەدى. ونىڭ سابيلەرىنە دە سول دياگنوز قويىلىپ, كىشكەنتاي كەزىندە وتا جاسالادى. وسىلايشا پروتسەسس قايتالانادى ەكەن. عاليا قۇتتىبايقىزى بۇل تەك بىزدەگى ماسەلە ەمەس, الەمدە دە وسىنداي جاعداي ەكەنىن بارىنشا ءتۇسىندىردى. جالپى, قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋىنىڭ 27 پايىزى كورونارلىق ارتەريالاردىڭ يشەميالىق اۋرۋلارىنا, 42 پايىزى ينسۋلتقا اكەلەدى ەكەن. جوعارى ساناتتى دارىگەردىڭ ايتۋىنشا, سوڭعى بەس-التى جىل ىشىندە ارتەريالدى گيپەرتونيا, ياعني جۇكتىلىك كەزىندەگى قان قىسىمىنىڭ كوتەرىلۋى اسقىنىپ تۇر. «بۇرىن بۇل اۋرۋ ءتۇرى قىرىقتان اسقان كىسىلەردە كەزدەسسە, قازىر جيىرما جاستاعى ايەلدەردىڭ وزىندە قان قىسىمى 200-گە دەيىن كوتەرىلەدى. مەنىڭ ويىمشا, بۇل – گادجەت تەحنولوگيالاردىڭ كەرى اسەرى. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ جۇيك ە جۇيەمىز گيپپەراكتيۆتى, دەمالىسسىز جۇمىس ىستەيدى. جۇيكەمىزدىڭ قۇرىلىمى وزگەرىپ, اۋرۋلار كەڭ تارالىپ كەلەدى. تاعى ءبىر بايقاعانىم, وڭىرلەردەن تەكسەرىلۋگە كەلەتىن ناۋقاستاردى تەكسەرۋ كەزىندە قان قىسىمى بايقالعانمەن, جۇرەك قۇرىلىمىندا وزگەرىس بولمايدى. ال استانا قالاسىنىڭ تۇرعىندارىندا قان قىسىمى دا جوعارى, سونىمەن قاتار جۇرەك قۇرىلىمىندا دا وزگەرىستەر كەزدەسەدى. ويتكەنى مەگاپوليستەردە پسيحوەموتسيونالدىق فاكتور جوعارى. سول ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. قورىتا ايتسام, جۇرەكقان تامىرلارى اۋرۋىن ەمدەۋ ەكى باعىتتا جۇزەگە اسادى. ءبىرىنشىسى – العاشقى كومەك كورسەتۋ بولسا, ەكىنشىسى – اۋرۋدىڭ الدىن الۋ. ول بويىنشا حالىق اراسىندا جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋىنا سەبەپ بولاتىن فاكتورلاردىڭ دەڭگەيىن تومەندەتۋ جانە اۋرۋعا شالدىققان ناۋقاستاردىڭ جاعدايىن تۇراقتى باقىلاۋدا ۇستاۋ. ياعني, اۋرۋدىڭ ودان ءارى دەندەپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ ماڭىزدى» دەيدى جيىرما جىلعا جۋىق ءوتىلى بار جوعارى ساناتتى دارىگەر عاليا سەرمانيزوۆا.

گۇلميرا ايماعانبەت