الداعى قىركۇيەك ايىنان باستاپ ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاڭا پاندەر پايدا بولىپ, ولاردىڭ وقۋ جۇيەسى عىلىم-ءبىلىمنىڭ جاڭا جەتىستىكتەرىمەن بايىتىلماق. «قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى بويىنشا جۇمىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە اۋدارىلعان 18 وقۋلىق ەلىمىزدىڭ 110 جوعارى وقۋ ورنىنا تاراتىلدى.
وركەنيەت پەن دامۋدى بەتكە العان كەز كەلگەن ەلدە قولعا الىناتىن ءىس-شارانىڭ ءبارى ناقتى قاجەتتىلىكتەن تۋىنداۋى شارت. ەلىمىزدەگى عىلىم-ءبىلىمنىڭ, بارلىق سالا ماماندارىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ماقساتىنداعى جۇمىستارمەن اينالىسۋ ءۇشىن قۇرىلعان «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» وسى ۇستانىممەن جۇمىس ىستەيدى. ياعني, ەل ازاماتتارى, اسىرەسە, ستۋدەنتتەر مەن شاكىرتتەر وزدەرى قاجەت دەپ تاپقان كىتاپتى اۋدارما بيۋروسىنا ۇسىنا الادى. ال اۋدارىلاتىن 100 كىتاپقا ولاردىڭ قايسىسى ەنەتىنىن ساراپشىلار انىقتايدى.
كىتاپتار قالاي تاڭداپ الىنىپ جاتىر؟
بۇگىنگە دەيىنگى جۇمىس كەزەڭىندە بيۋروعا جوعارى وقۋ ورىندارى ۇستازدارى تاراپىنان 800-گە جۋىق كىتاپ تۇپنۇسقاسى ۇسىنىلىپتى. ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا مۇشەلەرى سولاردىڭ ىشىنەن 100 وقۋلىقتى ىرىكتەپ العان. اۋدارما بيۋروسىنداعى جوبا جەتەكشىسى نازگۇل قوجابەكتىڭ ايتۋىنشا, بۇل كىتاپتار بىرنەشە تالاپ بويىنشا سارالانىپتى. اتاپ ايتقاندا, كىتاپ بۇرىن-سوڭدى ورىس تىلىنە اۋدارىلماعانى, ياعني قازاق قوعامىنا ءالى جەتپەگەنى, ول زامان تالابىنا ساي, سۇرانىسقا يە بولعانى, سونداي-اق, حالىقارالىق ۇزدىك وقۋ ورىندارىندا وقىتۋعا بەكىتىلگەنى باستى كريتەريلەر قاتارىندا قاراستىرىلعان. كىتاپتىڭ قانشالىقتى سۇرانىسقا يە ەكەنىن انىقتاۋ امالى رەتىندە ونىڭ تۇپنۇسقاسى كەم دەگەندە ءۇش مارتە باسپادان شىعارىلعان بولۋىن العىشارت ەتىپ الىپتى. مىسالى, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ساماجان ىنتىقبايۇلى عىلىمي رەداكتورلىق جاساعان ريككي ۋ.گريففيننىڭ «مەنەدجمەنت» اتتى كىتابى 12 رەت باسىلعان. ءبىزدىڭ اۋدارماشىلار بۇل وقۋلىقتىڭ سوڭعى – ون ەكىنشى باسىلىمىن اۋدارىپ باسقان. وسى تۇستا ايتا كەتەر جايت, كىتاپتىڭ بىرنەشە رەت باسىلعانى دا ونىڭ ومىرشەڭ, زامان ۇنىنە جاۋاپ بەرە الاتىن ەڭبەك ەكەنىن ايقىنداي الادى. ءدال وسى «مەنەدجمەنت» كىتابى, ماسەلەن, ەكى ميلليون دانامەن الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە تارالعان. جالپى العاندا, «100 كىتاپ» جوباسىمەن الەمنىڭ 42 ەلىندە 34 تىلدە باسىلىپ, جالپى تارالىمى 47 ميلليوننان اسقان ەڭبەكتەر قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ وتىر.
بۇل وقۋلىقتار عىلىمدى عانا ەمەس, قوعامدى دامىتۋعا ارنالعان
سونىمەن, ءساۋىر ايىندا «100 كىتاپ» جوباسىنىڭ العاشقى 18 كىتابى كوپشىلىككە تانىستىرىلسا, تاياۋدا بۇل كىتاپتار ءار وقۋ ورنىنا كەم دەگەندە 50-60-تان, ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنە 100-200 دانادان تاراتىلدى. كوممەرتسيالىق ماقساتتا شىعارىلماعاندىقتان, بۇل كىتاپتار ساتىلىمعا تۇسپەيدى. قوعامدى جاڭاشىلدىققا باستاپ, ەلدىڭ وي-ءورىسىن دامىتۋ, عىلىم كوكجيەگىن كەڭەتۋ, ءارتۇرلى سالا ماماندارىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قولعا الىنعاندىقتان, بۇلاردىڭ ءبارى قاراپايىم, مۇمكىندىگىنشە تۇسىنىكتى تىلدە اۋدارىلعان. قازىرگى كەزدە ەلەكتروندى نۇسقاسى
ازىرلەنىپ, جالپى كوپشىلىكتىڭ پايدالانۋىنا ۇسىنىلۋدا. سونىمەن بىرگە, ۆيدەولەكتسيالار دا جاسالىپ جاتىر ەكەن. جوبا جەتەكشىسى نازگۇل قوجابەكتىڭ ايتۋىنشا, ءار كىتاپ بويىنشا كەمى 20 مينۋتتان 25 ۆيدەولەكتسيا ۇيىمداستىرىلىپ, اۋدارما بيۋروسىنىڭ سايتىنا سالىنباقشى. ياعني, بۇل لەكتسيالار دا جالپىعا اشىق, قولجەتىمدى بولىپ, ەل يگىلىككە قىزمەت ەتەدى. اۋدارما جۇمىستارىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە جارىق كورگەن 18 كىتاپتىڭ 16-سى اعىلشىن تىلىنەن, بىرەۋى فرانتسۋز تىلىنەن, ەندى بىرەۋى ورىس تىلىنەن اۋدارىلعان ەكەن. ورىس تىلىندەگى كىتاپ ماڭىزدىلىعىنا قاراي تاڭدالعان. ول – سۆەتلانا تەرميناسوۆانىڭ «ءتىل جانە مادەنيەت ارالىق كوممۋنيكاتسيا» كىتابى. كىتاپتار وقۋلىق رەتىندە عانا ەمەس, ءوزىن-ءوزى دامىتقىسى كەلگەن ازاماتتار ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتتىق. ماسەلەن, ءبىز قازىرگى تاڭدا بەتپە-بەت كەلىپ, شەشىمىن تابا الماي جۇرگەن كەيبىر ماسەلەلەردىڭ جاۋابىن وسى اۋدارىلعان كىتاپتاردان تابۋعا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – پسيحولوگيا سالاسىنا قاتىستى كىتاپتار. جالپى پسيحولوگيا سالاسى XIX عاسىردان باستاپ جەكە پانگە اينالعان ەكەن. ويتكەنى ەكىنشى دۇنيە ءجۇزى لىك سوعىستان كەيىن كوپتەگەن ادامداردىڭ پسيحيكالىق اۋىتقۋعا ۇشىراۋى مۇمكىن بولعاندىقتان, عالىمدار قوعامدا پسيحولوگيالىق كومەككە قاجەتتىلىك تۋاتىنىن بولجاپ, وسى سالانى دامىتۋعا كۇش سالعان. ال ءدال قازىرگى ۋاقىتتا, ينتەرنەتتى ءجيى قولداناتىندار مەن قولدانبايتىندار, ينتەرنەتتى اقىل-ويدى, ءبىلىمدى دامىتاتىن قۇرال رەتىندە ماقساتتى پايدالا ناتىندار مەن تەك قانا كوڭىل كوتەرۋ, دەمالىس قۇرالى رەتىندە قولداناتىندار اراسىندا پسيحولوگيالىق ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي الشاقتاعان زاماندا, ادامدار اراسىنداعى كوزقاراس, رۋحاني دۇنيە, اقىلوي, ينتەللەكت دەڭگەيى «الا-قۇلا» كۇيگە ءتۇسىپ, رۋحاني ىقپالداستىق السىرەگەن كەزدە مۇنداي كىتاپتارعا قاجەتتىلىك تىپتەن ارتا تۇسەتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا, وسى سالاعا قاتىستى كىتاپتاردى تاڭداعاندا ماماندار مۇمكىندىگىنشە ءتيىمدى شەشىم قابىلداۋعا تىرىسىپتى. ناتيجەسىندە, دەرەك دجونستوننىڭ «فيلوسوفيانىڭ قىسقاشا تاريحى», ەلليوت ارونسوننىڭ «كوپكە ۇمتىلعان جالعىز», «الەۋمەتتىك پسيحولوگياعا كىرىسپە» كىتاپتارى وسى باعىتتاعى ەڭبەكتەرى قازاق تىلىندە جارىق كوردى. وسى سالاداعى كىتاپتاردى اۋدارىپ, وڭدەگەن ەسەي جەڭىسۇلى بىزدە پسيحولوگيانىڭ الەۋمەتتىك پسيحولوگيا, ينتەرنەت پسيحولوگيا دەگەن سالالارى تىم از زەرتتەلگەنىن ايتىپتى. دەمەك, ءبىز بۇگىنگە دەيىن وزىمىزگە تۇسىنىكسىز بولىپ كەلگەن كەيبىر ماسەلەلەردىڭ جاۋابىن ءدال وسى كىتاپتاردان تاباتىنىمىز انىق.
عىلىمي كىتاپتار تەرمينسىز بولمايدى
ەلباسى ءوز سوزىندە «100 كىتاپ» باستاماسى قازاق تەرمينولوگياسىنا وزىندىك ۇلەسىن قوساتىنىن ايتىپ وتكەن. بۇل ءسوزدىڭ دۇرىستىعىن قازىرگە دەيىنگى جۇمىس تاجىريبەسى دالەلدەپ وتىر. بۇل جۇمىستارمەن قازىرگى كەزدە ەلىمىزدەگى الەۋەتى جوعارى, مىقتى ماماندار اينالىسىپ جاتقانىنا كۇمان جوق. كىتاپتىڭ تۇپنۇسقادان اۋدارىلىپ, قازاق تىلىندە وقىرمانعا جەتكەنگە دەيىنگى جۇمىسى دا وتە ءتيىمدى جۇيەلەنگەن. الدىمەن اۋدارما جۇمىسىمەن اۋدارماشىلار ەمەس, سالا ماماندارى اينالىسادى ەكەن. ودان سوڭ كىتاپ عىلىمي رەداكتوردىڭ, كوركەمدىك رەداكتوردىڭ, شىعارۋشى رەداكتوردىڭ – جالپى وسىنداي ءۇش-ءتورت تۇلعانىڭ قولىنان وتەدى. سونداي-اق, kitap.kz سايتىندا جاريالانىپ, قوعام نازارىنا ۇسىنىلادى. وسى وقىلىمنان كەيىن سىن-ەسكەرتپەلەر بويىنشا ءماتىن تاعى دا پىسىقتالىپ, باسپاعا جىبەرىلەدى. عىلىمي كىتاپتاردىڭ تەرمينگە باي بولىپ كەلەتىنى تۇسىنىكتى. بۇل تۇرعىدا, جوبا جەتەكشىسى نازگۇل قوجابەك: «اعىلشىن تىلىندەگى تەرميندەر ورىس ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق دىبىستالۋىنا سايكەستەندىرىلىپ قازاق تىلىنە ەندى. قازىر كوبىنەسە ول تەرميندەرگە جۇرناق جالعاۋ ارقىلى قازاقىلاندىردىق. مىسالى, وبەكتيۆتى, ەكسكليۋزيۆتى, ءابسوليۋتتى دەگەن تەرميندەر. مەنىڭ ۇستانىمىم, مىسالى, «ابسوليۋت» ءسوزىن قالدىرۋ, مىسالى, «ابسوليۋت شاما», «ابسوليۋت ولشەم». ەشقانداي جالعاۋ, جۇرناق قوسپاساق. ورىسشادان ءوتىپ كەلگەن جاساندى قازاقشا ءسوز ەمەس, حالىقارالىق ءسوز رەتىندە قالادى. مىسالى, «وبەكتيۆتى پىكىر» دەيدى, مەن ونى وبەكتيۆ پىكىر دەپ حالىقارالىق نۇسقاسىندا قالدىرامىن» دەپتى ءبىر سۇحباتىندا. سونىمەن قاتار, نازگۇل كەيبىر سوزدەردى قازاقشالاعاندا جۇرناقتى ورىنسىز جالعاي بەرەتىنىمىزدى سىنعا الىپ, قازاق تىلىنە قاتە كۇيىندە ءسىڭىپ كەتكەن كەيبىر سوزدەردى جونگە كەلتىرۋگە تىرىسىپ جاتقانىن ايتىپتى. «مەنىڭ ءبىر ماقساتىم, ءجونسىز سوزدەردى تىلىمىزدەن اقىرىنداپ ىعىستىرىپ, تازالاپ الۋ» دەپتى. ايتا كەتەر ءبىر جايت, العاشقى 18 وقۋلىقتى اۋدارۋ بارىسىندا 3000-عا جۋىق تەرمين پايدالانىلعان ەكەن. ونىڭ ىشىندە قولدانىستا جۇرگەن تەرميندەر دە بار. ال جاڭادان ەنگەن تەرمين سوزدەر – جان-جاقتى تالداۋ مەن تالقىلاۋدان كەيىن ىرىكتەلىپ الىنعان سوزدەر. ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى الدا وسى جاڭا تەرميندەردى جيناستىرىپ, بولەك سوزدىك قۇراستىرىپ شىعارۋدى ماقسات ەتىپ وتىر ەكەن. ول, ارينە, قازاق ءتىلىنىڭ رەداكتورلارىنا, ءتىل ماماندارىنا تاپتىرماس كومەكشى قۇرال بولار ەدى. بەلگىلى عالىم شەرۋباي قۇرمانبايۇلى كىتاپتاردى اۋدارۋ كەزىندەگى تەرمينولوگيا ماسەلەسى تۋرالى: «كىتاپتاردى اۋدارعاندا ءبىرىنشى رەت قولدانىسقا ەنگەن تەرميندەردىڭ اۋدارماسىن ءدال بەرۋ باستى قيىندىق بولدى. قولدانىستا بار, ورنىققان تەرميندەردى جانە حالىقارالىق تەرميندەردى سول قالپىندا قالدىردىق. ال جاڭا تەرميندەردى ءبىز كەڭ تالقىعا سالىپ, قولدانىسقا تەز ەنۋ جاعىن دا ويلاستىردىق. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت, تۇپنۇسقاداعى حالىقارالىق جەر-سۋ اتاۋلارى, فيلوسوفتار مەن عالىمداردىڭ ەسىمدەرى بىزدە وزگەشە اتالىپ كەلدى. مىسالى ءۇشىن سوكرات, دەكارت دەپ ءبىر عاسىرعا جۋىق ورىسشا اۋدارماسىنا ۇيرەنگەنبىز. بۇل ماسەلەنى تالقىلاي كەلە, ۇيرەنشىكتى اتاۋلار مەن ەسىمدەردى سول قالپىندا قالدىرۋدى ءجون كوردىك. بولاشاقتا لاتىن ارپىنە كوشكەن كەزدە وزىندىك ءبىر عىلىمي نەگىزدە تۇپنۇسقادا كورسەتىلگەن اتاۋعا جاقىنداتىپ بەرۋدى شەشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن» دەيدى.
ءسوز سوڭى
ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى شىعارعان 18 وقۋلىقتى دايىنداۋعا 200-دەن استام مامان قاتىسقان. ولاي بولاتىنى وتە كولەمدى, ءتىلى اۋىر كىتاپتار ءۇش-ءتورت اۋدارما شىعا ءبولىنىپ بەرىلگەن ەكەن. قازىرگى كەزدە جۇمىستىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە كوشكەن اۋدارماشىلار مەن رەداكتورلار 30 كىتاپ بويىنشا جۇمىس جاساۋدا. ول كىتاپتار دا قوعامنىڭ, عىلىمنىڭ ءارتۇرلى سالاسىن قامتيدى. جالپى ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى 30 كىتاپتى بيىلعى جىلى اۋدارىپ, باسىپ شىعاراتىن بولسا, 100 كىتاپتىڭ تەڭ جارتىسى وسى ءبىر جىلدا دايىن بولادى دەگەن ءسوز. قۇداي ءساتىن سالسا, كەلەسى جىلى قالعان 52 كىتاپ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلىپ, ەكى جىلدا قازاق تىلىندەگى كىتاپتار قورى مول قازىنامەن تولىعاتىن بولىپ وتىر.
ءنازيرا بايىربەك
