تالدىقورعان وبلىسى تاراپ, جۇمىس ورنىمىز جابىلىپ, جۇدەپ-جاداپ ءجۇرگەن كۇرەڭقاباق كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. استانا اتانىپ, ايى وڭىنان تۋىپ تۇرعان اقمولادان بەس جىل ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان مۇراتبەك توقتاعازين تەلەفون سوعىپ, جارىم كوڭىلىمىزدى جادىراتار جاعىمدى جاڭالىعىن جەتكىزدى. «ەگەمەننىڭ» ەكپىندى ءتىلشىسى رەتىندە رەسپۋبليكاعا تانىمال تالانتتى كۋرستاسىم بار بەدەلىن سالىپ بالا-شاعاعا «باس-كوز» بوپ بەس-التى ايدان بەرى ۇيدە بوس جاتقان ماعان ءمانساپتى قىزمەت تاۋىپتى. قالالىق گازەتتىڭ باس رەداكتورى جۇماگۇل ساۋحات اپايىمەن ۋاعدالاسىپ ۇلگەرىپتى. تەگىندە, مەنى سىرتىمنان ماقتاپ-ماقتاپ «وتكىزىپ» جىبەرگەن سىڭايلى. بۇيىرسا, سول كىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قونجيا قالماقپىن. ەندى تەك جەدەلدەتىپ جەتۋگە ءتيىسپىن.
تانىسۋ مەن تابىسۋ
اساي-مۇسەيىمدى ارقالاپ ارقا جاققا اتتانارىمدا قيىرداعى قىزىلوردادان باۋىرجان (وندا وماروۆ وسى قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى-تۇعىن) حابارلاسىپ, ءسات ساپار تىلەدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا الاتاۋدىڭ باۋىرىنان سارىارقانىڭ ساۋىرىنا العاشقىلار ساپىندا قونىس اۋدارعان دەگدار زامانداسىمىز ديحان قامزابەكۇلىنا مەنى جاقسىلاپ تاپسىرعانىن, جاڭا ورتانى جاتىرقاماي ءسىڭىسىپ كەتۋىمە سەپتىگىن تيگىزەتىنىن استىن سىزا ايتىپ, قوبالجۋلى كوڭىلىمدى دەمدەپ قويدى.
سودان الىپ-ۇشىپ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۋى تىگىلگەن اقمولاعا كەلدىك. كوكتەمنىڭ توبەسى كورىنگەنمەن اق قار, كوك مۇزدىڭ كوبەسى سوگىلمەپتى.
اكادەميك الكەي مارعۇلان اسپەتتەگەن بىتىعاي قايدا؟ الدان سمايىل اعامىز جازعانداي تاريحتىڭ تالاي سىرى تاڭبالانعان تايتوبە قاي تۇستا؟ قاسيەت قونعان قاراوتكەلى قايسى؟ ءبىرىن بىلمەيمىز.
ايتەۋىر, ابىروي بولعاندا, ايناداي جالتىراپ, ەرىمەي جاتقان ەنى جالپاق ەسىل وزەنىن كوردىك. ءارتۇرلى ادەبيەتتەردەن وقىعان ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ەسكە ءتۇستى.
«ەسىل تاسىپ بارادى جاردان اسىپ,
قار جاۋادى جاڭبىرمەن ارالاسىپ.
شام ءسوندىرىپ بارايىن دەگەن باسىم,
ۇيىقتاپ ءولىپ قالىپپىن, قارا باسىپ»,
– دەمەۋشى مە ەدى ەل اۋزىنداعى ەسكى جىرلاردىڭ بىرىندە.
جادىم جاڭىلىستىرماسا, 1998 جىلدىڭ 10 ساۋىرىندە ەلوردالىق مارتەبە ەنشىلەگەن «اقمولا اقشامىنىڭ» (قازىرگى «استانا اقشامى») تۇساۋكەسەرى بولدى. وقۋشىلار سارايى سالتاناتتى جيىنعا قاتىسۋشىلارعا لىق تولدى. وي, سونداعى وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسى-اي. اعىل-تەگىل تىلەكتەرىن اقتاردى. ءبىراز بازىنالارىن دا ءبىلدىردى. جەلپىنگەن جەرلەستەرىنىڭ جۇرەكجاردى قۋانىشىنا ورتاقتاسۋ ءۇشىن ات سابىلتىپ الماتىدان جەتكەن اتاقتى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ باستاعان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ توي ۇستىندەگى تولعانىستارى القالاعان الەۋمەتتى ادەمى اسەرلەرگە بولەدى.
ايتپاقشى, الگى باۋىرجان ءايباتتاپ جارنامالاعان ديحان مىرزاڭىزبەن وسى جولى تانىستىم. ارىپتەستەرىممەن اجىك-كۇجىك اڭگىمە قىزىعىنا كىرىسىپ كەتسەم كەرەك, الدەكىمنىڭ ارقامنان اقىرىن قاققانىن كەشتەۋ اڭعاردىم. ارتىما بۇرىلىپ قاراسام, قارسى الدىمدا بۇرىن كورمەگەن بەيتانىس جىگىت تۇر اقسيا كۇلىپ. جايماشۋاق ءجۇزىنەن جان-دۇنيەڭدى جادىراتار جىلىلىق ەسەدى. اتى-ءجونىن ايتپاي-اق, كىم ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم. ەكەۋمىز ەسكى تانىستارداي شۇرقىراسا ءتوس قاعىستىرىپ امانداستىق. قۇدايعا شۇكىر, اپاش-قۇپاش ايقاسقان سول قۇشاعىمىز ءالى كۇنگە دەيىن اجىراعان جوق.
الاش اماناتىنا ادالدىق
ودان بەرى, مىنە, ون سەگىز جىل زۋلاپ وتە شىعىپتى. باياعىدا اكەسىنىڭ قالپاعىن كيىپ ويناعان بالانىڭ قالپىن بايقاتاتىن استاناڭىز بۇگىندە بۇكىل دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى اسەم شاھارعا اينالدى. ءبارىمىز ەلوردامەن بىرگە ەسەيدىك. ەردىڭ جاسى – ەلۋدىڭ ەسىگىن ەندى اشقالى وتىرعان ەتەنە دوسىمىز ديحان قامزابەكۇلى دا ءومىردەگى ءوز سوقپاعىمەن ورگە قاراي باتىل بەتتەپ بارادى. ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە. عىلىم جولىندا تاڭداعان ءتول تاقىرىبى – الاش ارىستارىنىڭ ادەبي مۇرالارىن اقي-تاقي زەرتتەۋدەن ەشقاشان اينىعان ەمەس. الىس-جاقىنداعى ارحيۆتەردى اقتارىپ, قانشاما قۇندى دەرەكتەردى كوزى قاراقتى كوپشىلىكتىڭ رۋحاني ولجاسى ەتتى. مايەكتى ماقالالار جاريالاپ, مازمۇندى-ماعىنالى كىتاپتار جازدى. قازاقتىڭ قامىن ويلاپ, قارەكەت قىلعاندارى ءۇشىن الدى اتىلىپ, ارتى ايدالىپ كەتكەن ۇلت قايراتكەرلەرىن ۇلىقتاۋداعى ۇلاعاتتى ىستەرىنە ءسۇيسىنىپ, قالايشا تاڭداي قاقپاسسىڭ. تۇعىرى بيىك تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمىن مەكتەپتەرگە, كوشەلەرگە بەرگىزۋگە قوماقتى ۇلەس قوستى.
ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ وتكەن ەردىڭ سويى – سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ماسكەۋدە ساقتالعان سۇيەك كۇلىن ەلگە اكەلۋىن ەكىنىڭ ءبىرى بارا بەرمەس باتىرلىققا بالاساق, ايىپقا بۇيىرماسسىز, اعايىن. سۇيەكتەرى قايدا قالعانى بەيمالىم بوزداقتار رۋحى تۋعان توپىراعىمىزعا قايتا ورالعانداي سەزىندىك. بىلدەي مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ورىنداۋى وڭايعا سوقپاس وراسان مىندەتتى جالعىز ءوزى-اق اتقارا سالعانى ەرلىك ەمەي نەمەنە؟! قوعامدا اجەپتاۋىر قوزعالىس تۋعىزعان بۇل ساۋاپتى اكتسيا قاشان اياقتالعانشا ديحاننىڭ جۇيكە جۇقارتار ۇيقىسىز تۇندەر مەن كۇلكىسىز كۇندەردى باستان كەشكەنىن بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەيدى.
ال, ەندى مۇنىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇرپاقتارىمەن ارالاس-قۇرالاستىعى – ايتىپ تاۋىسا المايتىن اڭگىمە. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىن ۇلىقتاعان كوشەلى ۇلدى قالىڭ كوپشىلىكپەن بىرگە ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بالالارى مەن نەمەرە-شوبەرەلەرى دە توبەلەرىنە كوتەرىپ, تورەدەي قۇرمەتتەيتىنىنە تالاي كۋا بولدىق. سولاردىڭ توي-تومالاقتارىندا تومپيىپ توردەگى جاقسى-جايساڭداردىڭ ورتاسىندا جامباس ءمۇجىپ وتىرعان جامپوزىمىزدى كورگەندە جانىنداعى ءبىزدىڭ دە جالىمىز كۇدىرەيىپ, مەرەيىمىزدىڭ ءوسىپ قالاتىنىن قايتەرسىڭ.
قاعاز كەمىرگەن قامزابەكۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ تاريحىنداعى ويىپ الار ورنى تۋرالى جەتى ىقىلىمنىڭ ءبىلىمىن تاۋىسقان جەتەلى وقىمىستىلار ورايلى وي تولعاسا جاراسار. ال, عالىم جولداستارىمنىڭ قولپاشىمەن قوقيلانىپ ءبىر ەمەس, ەكى رەت كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا تاقىرىبىن بەكىتكەنمەن بەل بۋىپ قورعاماي كەتكەن مەن «قۋدىڭ» قولىنان ونداي شارۋا كەلە قويماس. سوندىقتان سوقتالى جەرگە سوقتىقپاي, ءجونىمە كوشەيىن.
قازاعىن ۇلىقتاعان قايراتكەر
قازىرگى قازاق قوعامىنداعى بەدەلى بەس باتپان («دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى, قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى جانە ت.ت.) ابىرويلى, اق ءجۇزدى ازاماتتىڭ ايرىقشا اتاپ وتۋگە تۇرارلىق تاعى ءبىر ەڭبەگى – ونىڭ جاڭا ەلوردامىزدىڭ مادەني-رۋحاني كەلبەتىن قالىپتاستىرۋعا ايانباي اتسالىسقاندىعى. الاش اماناتىنا ادالدىق تانىتىپ, انا ءتىلىمىزدىڭ ايبىنىن اسىرۋعا كۇش سالدى. قازاقشا مەكتەپتەر اشۋعا تالپىنعان باستاماشىل توپتاردىڭ بەل ورتاسىنان تابىلدى. قالالىق ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە وتارشىلدىقتىڭ وڭايشىلىقپەن كەتپەس بەلگىسىندەي ابدەن ورىستانعان كوشە اتاۋلارىن قازاقشالاۋدىڭ كونتسەپتسياسىن جاساۋعا قاتىستى. سونىڭ ارقاسىندا اقمەشىت, جەتىسۋ, سىعاناق, ساۋران, تۇركىستان, باياناۋىل, ورداباسى, وقجەتپەس سەكىلدى اياۋلى اتامەكەنىمىزدىڭ اسا قادىرلى جەر-سۋ اتتارى استانا تورىنەن ورىن الدى. وسى جولدار اۆتورىنىڭ كىندىك كەسىپ, كىر جۋعان ويتوعان اۋىلى دا قۇتتى وردامىزدىڭ ءبىر ورامى بولىپ ورناي قالعانىن ساتىمەن جۇزەگە اسقان سول جوبانىڭ جەمىسى سانايمىن. اقىلدى باستاردان شىققان يگى يدەيانىڭ ارقاسىندا اقوردالى استاناعا كەڭ-بايتاق قازاقستان كوتەرىلە كوشىپ كەلگەندەي كەرەمەت كۇي كەشۋدەمىز.
«استانا جۇرتىن اينالسام»
قارىمدى قالامگەر ديحان قامزابەكۇلىنىڭ «استانا اقشامى» گازەتىندە (اسىرەسە, ساناتكەر-رەداكتور امانتاي ءشارىپ باسقارعان تۇستا) جارىق كورگەن كوسەمسوزدەرى, ۇلت, ۇجدان, ۇرپاق جايلى كوزقاراسى, ويتۇمارلارى باسپادان جەكە جيناق بولىپ شىقتى. وقىرمان وڭ باعالاعان ول كىتاپتىڭ اتى – «جۇرت». اۆتور بۇرىنعى-سوڭعىنىڭ ءبارى قاستەرلەگەن بۇل كيەلى ۇعىمدى قالاۋىن تاۋىپ قولدانعان. «قونىس» ەسەبىندە قولدانسا دا كوكەيگە قونىمدى, تەرەڭىرەك تەبىرەنىپ «حالىق», «ەل», «مەملەكەت», «وتان» ماعىناسىندا قاراستىرسا دا جانىمىزعا جاقىن. «جاكەڭنىڭ اڭگىمەلەرى» ايدارى اياسىندا توپتاستىرىلعان مينياتيۋرالىق دۇنيەلەردە تولعاۋى توقسان تىرشىلىكتىڭ تولىپ جاتقان تولعاقتى پروبلەمالارى كوتەرىلەدى. قاۋزالماعان تاقىرىپ قالماعانداي. سان الۋان سيتۋاتسيالار ساراپتالىپ, تۇشىمدى پىكىرلەر تۇيىندەلگەن. كەيبىرىن كەلتىرە كەتەيىك. وقىپ وتىرساق, «ءيتتىڭ دە ءوز ءتىلى بار» ەكەن. ال, ءبىزدىڭ قايسىبىر قانداستارىمىز ءوزىنىڭ انا تىلىنە استامسي قارايدى. «مۇستافا شوقايدىڭ سۇيەگى» گەرمانيادا جەرلەنگەنمەن, رۋحى ءوزىمىزدىڭ ولكەدە قالىقتاپ جۇرگەن سياقتى. تاعدىردىڭ ءتالكەگىمەن تارىداي شاشىراعان قىرىق ميلليون «كۇردىنىڭ ارمانى» دەربەس مەملەكەت اتانۋ كورىنەدى. ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتىپ, ارعى-بەرگىسىن تاني باستاعان حالقىمىزدى شاتىپ-بۇتىپ ءار نارسەنىڭ باسىن شالعان «اۋەسقوي تاريحشىلار» اداستىرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ولاي بولسا ونداي «بىلگىشتەردىڭ» وڭدى-سولدى «وتتاۋبايىنا» نەگە توسقاۋىل قويماسقا؟!
انە, كوردىڭىز بە, الەۋمەتشىل, الاششىل ءھام قازاقشىل قامزابەكتىڭ ديحانى قالامىن قالاي-قالاي سىلتەيدى؟!
«استانا جۇرتىن اينالسام». كىتاپتىڭ ەكىنشى بولىمىندەگى وسىنداي ورتاق «قالپاق» استىنداعى جازبالارىندا ول اعىنان جارىلىپ, اياعىن اپىل-تاپىل باسقان جاس ەلوردامىزدىڭ ەڭسەلەنە تۇسۋىنە قانداي قادامدار جاساۋ قاجەتتىگى توڭىرەگىندەگى ۇتىمدى وي-ۇسىنىستارىن العا تارتادى. كەيبىر كەلەڭسىز ءجايتتارعا بايلانىستى وزەگىن ورتەگەن وكىنىشتەرىن دە جاسىرمايدى. ءبىز بىردەڭە بىلسەك, بۇل – ۇلى مۇراتتارعا ۇمتىلعان ۇلىسىن, اتا-بابالارىمىز اڭساعان, اللا جارىلقاپ ەندى عانا قول جەتكىزگەن ازاتتىعىمىزدىڭ ايعاعىنداي استاناسىن سۇيەتىن, اسىل ماقساتتارىنان اينىماس اياۋلى ازاماتتىڭ جانايقايى.
اماندىق بولسا, ونىڭ ەرتەڭگى نۇرلى ەلوردانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ەڭبەك سىڭىرە بەرەرىنە سەنىمىمىز مول.
تەكتىلىك توركىنى
اقساقال اكادەميكتەرىمىزبەن ەرتەرەك ارالاسقاننان با ەكەن, بىتە قايناسقان وسى دوسىمىزدىڭ كەيدە ودان بىرەر يتكويلەكتى بۇرىن توزدىرعان بىزدەن ەرەسەكتەۋ كورىنەتىنى بار. ويتكەنى ءوزىمىزدىڭ ارامىزدا وربىگەن پىكىرتالاستاردا جاسى كىشى بولسا دا ءباتۋالى ءسوزدى ءبارىمىز وسى «بالادان» كۇتەمىز. «قوي اسىعى دەمەڭىز, قولىڭا جاقسا ساقا عوي!» اقىلدى افوريزمگە الىپ-قوسارىمىز جوق.
سىيلاسا, سىرلاسا ءجۇرىپ اڭعارعانىم, ديحاننىڭ بويىنداعى بەكزاتتىق قاسيەت قارشاداي كەزىنەن قالىپتاسقان. وعان «ون بەس ءۇي» اۋلەتناماسىن وقۋ بارىسىندا كوز جەتكىزدىك. تەكتىلىك تەزيستەرىندەي تاربيەلىك ءمانى زور ەستەلىكتەردى ءسىزدىڭ دە ەت جۇرەگىڭىز ەلجىرەي وتىرىپ وقىرىڭىزعا كەپىلمىز. اتاعى اڭىزبەن استاسقان ءتاڭىرتاۋدىڭ ەتەگىن, تابيعاتى تاماشا اقسۋ-جاباعىلى اياسىنداعى, تۇكتى كىلەمدەي تۇرلەنگەن تۇلكىباستىڭ شۇرايلى پۇشپاعىن اتاجۇرت قىلعان قامزابەك اقساقالدىڭ اقارلى-شاقارلى شاڭىراعى حاقىندا سىر شەرتەتىن شەجىرەلى جيناقتى جاڭادان ۇيلەنگەن جاستار ۇلگى-ونەگە الار وتباسىلىق وقۋلىققا تەڭەسەك بولار ەدى. باسە دەيمىن-اۋ, ءجۇرىس-تۇرىسىنان كىرشىكسىز كىسىلىك قونعان اۋىلدىڭ بالاسى ەكەنى كورىنىپ تۇراتىن ديحاننىڭ تۇبىندە تارتپاي قويماس نەگىزى مىقتى ەكەن عوي.
اناۋ جىلى مەن ونىڭ اناسىن كوردىم. ۇمىتپاسام, قاراعاندى جاققا ۇزاتىلعان قىزدارىنىڭ قۇدالىعىنا كەلدى بىلەم. قۋانىشقا جايىلعان داستارحان باسىندا جاقسى-جاقسى ءسوزدەر ايتتى جارىقتىعىم. ەلدەگى تۋىستارمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ جاتقان كەلىنى گۇلبايراعا داۋىستاپ «پويىزدىڭ بارار-قايتار بيلەتتەرىن الدىن الا الىپ قويسىن. ءوزىم ءسويتتىم. كەرەك ۋاقىتىندا تاپپاي قينالاسىڭدار» دەگەنى ەسىمدە قالىپ قويىپتى. سەبەبى, باياعى كەڭەس داۋىرىندە ءۇش بالاسىن ماسكەۋدە وقىتقان اپامنىڭ ءبىر ۇلى ول كەزدە وبلىستا ۇلكە-ە-ەن قىزمەت ىستەيتىن. ءبىز بىلەتىن بۇگىنگىنىڭ ونداي بولىپ-تولىپ وتىرعان قولى ۇزىن كەمپىرلەرى (اسىرەسە وڭتۇستىكتە) كەسىردى سالىپ بيلەتتى ۇيگە الدىرتار ەدى…
اسىپ-تاسۋدان اۋلاق ديحاننىڭ «ديشەسى» (اتا-اجەنىڭ باۋىرىندا وسكەن ول شەشەسىن وسىلاي اتايدى) ءويتىپ وڭمەڭدەمەيدى. قاشاندا قاراپايىمدىلىق قاعيدالارىن ۇستانادى. ادامگەرشىلىكتىڭ الا ءجىبىن اتتامايدى.
وسىنداي ونەگە كورگەن ورەننىڭ ءوز بيىگىنەن تومەندەمەسى انىق.
تالعات باتىرحان,
