استانا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ كەزەكتى القالى جيىنى وتۋدە. سەزد حاتشىلىعى باسقوسۋ بارىسىندا تالقىلاناتىن باستى تاقىرىپتاردى بەلگىلەدى. بيىلعى قۇرىلتاي تەك دىندەر مەن مادەنيەتتەر اراسىنداعى ۇنقاتىسۋ شەڭبەرىنەن شىعىپ, الەمنىڭ بارشامىزعا ورتاق قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن تالقىلاماق. بۇگىنگى داۋ-جانجالدار مەن سوعىستاردى توقتاتۋ تىعىرىققا تىرەلىپ, شيەلەنىسىپ تۇرعان جاعدايدا قاۋىپسىز جانە سوعىسسىز الەم ماسەلەسى ەڭ وزەكتى تاقىرىپ بولىپ وتىر. سەزدىڭ مۇنداي اۋقىمدى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە شىعارۋى 15 جىل ىشىندە ونىڭ نىعايىپ, سالماعى ارتا تۇسكەنىن ايعاقتايدى.
استانانىڭ وسىلايشا الەمنىڭ ەڭ بەدەلدى ءدىني ليدەرلەرىنىڭ كەزدەسۋ ورنىنا, كەلىسسوز الاڭىنا اينالۋى كەزدەيسوق ەمەس. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزدە سان الۋان ۇلت پەن ءارتۇرلى ءدىني كونفەسسيا وكىلدەرى تاتۋ-ءتاتتى تۇرا الاتىن ناعىز تولەرانتتى قوعام ورنادى. قالىپتاسىپ قانا قويماي, جاھاندىق دەڭگەيدە كەڭ تانىلىپ, «قازاقستاندىق جول» دەپ اتالاتىن جاڭا ۇلگى قالىپتاسا باستادى. بۇل رەتتە مىڭجىلدىقتار توعىسىندا الەم ساحناسىنا شىققان جاس مەملەكەتتىڭ دانا دا دارا ليدەرى بولۋىنىڭ ماڭىزى زور بولعانىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز. سوندىقتان دا استانانىڭ بۇل باستاماسى الەمدىك قاۋىمداستىقتا بىردەن جان-جاقتى قولداۋ تاۋىپ, 2003 جىلعى ەڭ تۇڭعىش باسقوسۋىنىڭ وزىندە وتە باتىل دا ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداپ ۇلگەردى. 2001 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى اقش-تا بولعان جان تۇرشىكتىرەر تەررورلىق ارەكەتتەن سوڭ ىلە-شالا «يسلام لاڭكەستەرى» دەگەن قالىپتاسا باستادى. بۇعان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بىردەن نارازىلىق بىلدىرگەنىن زامانداستارى استاناداعى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ باسقوسۋى بارىسىندا ءجيى ايتىپ ءجۇر. اتاپ ايتقاندا, كاتار مەملەكەتىنىڭ بۇرىنعى ءامىرى شەيح حاماد بين حاليفا ءال-ءتاني: «2001 جىلدىڭ قىركۇيەگىندەگى اقش-تا بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ءۇيى عيماراتتارىنا شابۋىل جاسالعاننان كەيىن «يسلام تەرروريزمى» دەگەن تەرمين الەمگە تاراتىلدى. سوندا بىزدەر, اراب جۇرتىنىڭ باسشىلارى, ءۇنسىز قالدىق. سونداي سىن ساعاتتا ءبىرىنشى بولىپ قازاق ەلىنىڭ باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «بۇل – جالا! مەن «يسلام ەكسترەميزمى», «يسلام تەرروريزمى» دەگەن تەرميندەردى قولدانۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. الەمدەگى سوعىستار ەشقاشان يسلامنان باستاۋ الماعان. بىزگە يسلامدى ءتۇرلى جالادان قورعايتىن كەز كەلدى», – دەپ مالىمدەدى. سودان كەيىن عانا باسقالارىمىز باتىلدانىپ, ءوز پىكىرىمىزدى جاريا ەتە باستادىق» دەگەن ەدى. قازىرگى كەزدە تەرروريزمدى تەك يسلام دىنىمەن ۇشتاستىرۋ دوعارىلدى. بۇعان استانا مىنبەرىنەن ايتىلعان مالىمدەمەلەردىڭ ىقپالى بولعانى انىق.
قازىرگى تاڭدا قاراپايىم ادامداردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرىن جەكەلەنگەن ارام پيعىلدى توپتاردىڭ ءوز پايدالارىنا الداپ-ارباۋ ارقىلى پايدالانۋ ءۇردىسى ەتەك الا باستادى. ينتەرنەت, الەۋمەتتىك جەلى سياقتى تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىن وسى ارام ويلارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن شەبەر پايدالانعان ولار ءار ەلدەگى تۇرعىنداردىڭ ساناسىن ۋلاپ, سوقىر سەنىمگە يلاندىرا وتىرىپ ادامزاتقا قارسى سۇمدىق قىلمىستار جاساتۋىن توقتاتار ەمەس. ولاردىڭ تورىنا وڭاي تۇسۋگە كوپتەگەن مۇسىلمان ەلدەردەگى كەدەيشىلىك پەن تۇرمىستىڭ اۋىرلىعى سەبەپ بولاتىنى بەلگىلى. بۇل تۋرالى استانادا وتكەن ەۋرازيا مۇسىلماندارى عۇلامالارىنىڭ جيىنىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر سەزدى حاتشىلىعىنىڭ باسشىسى, قازاقستان رەسپۋبليكاسى سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ورىندى ايتتى: «يسلام وركەنيەتىنە ءتان الدىڭعى قاتارلى عىلىم مەن مادەنيەت داستۇرلەرىن مەيلىنشە ارتتىرۋ قاجەت. مەنىڭشە, بۇل قازىرگى زاماننىڭ ەڭ وزەكتى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سەبەبى, قازىرگى كەزدە بىرقاتار مۇسىلمان مەملەكەتتەرى كەدەيلىكپەن, حالىقتىڭ ساۋاتسىزدىعىمەن, دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ارتتا قالۋىمەن, كۇردەلى دەموگرافيالىق احۋالمەن, لاڭكەستىك سىن-قاتەرمەن, زاڭسىز ەسىرتكى اينالىمىمەن جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن بايلانىستى قيىندىقتاردى باستان وتكىزۋدە. بۇل سىن-قاتەرلەردىڭ بارلىعى دا يماندىلىق داعدارىسىنان جانە اسكەري-ساياسي تەكەتىرەستەن الىپ شىعاتىن پارمەندى تەتىكتەردى, يدەولوگيالىق جانە مورالدىق ادىستەردى ىزدەستىرۋدى تالاپ ەتەدى. قازىرگى زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە جاۋاپ ىزدەۋدە مۇسىلمان عۇلامالارى ءوز قولتاڭبالارىن قالدىرىپ, ءبىلىم مەن بەيبىتشىلىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تۋرالى قاسيەتتى قۇران ىلىمدەرىن قايتا جانداندىرۋعا ءتيىس. بۇل ىستە عۇلامالار قاسيەتتى جازبانىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىن كۇماندى ۋاعىزداۋشىلار ۇسىنىپ جۇرگەن جالعان تۇسىنىكتەرگە قارسى قويۋى كەرەك» دەپ اتاپ ءوتتى ول.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتكەن ابزال, يسلام دىنىندە ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا ەركىندىك بەرىلگەن. بۇعان ايعاق رەتىندە قۇران-كارىمدەگى: «دىندە زورلىق جوق» (باقارا, 256) دەگەن اياتتى ايتساق, ابدەن جەتكىلىكتى. حاق دىنگە وزگە ءدىني سەنىمدى تەلۋگە بولمايتىندىعى دا قۇران-كارىمدە: «سەندەردىڭ دىندەرىڭ وزدەرىڭە, مەنىڭ ءدىنىم وزىمە ءتان» دە» (كافيرۋن, 6) دەپ ەسكەرتىلگەن. ال وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن ءبىر مەملەكەتتىڭ قاراماعىندا ءومىر سۇرۋگە بولاتىندىعى قاسيەتتى قۇراندا: «ءدىن تۋراسىندا سەندەرمەن سوعىسپاعان ءارى سەندەردى ءوز وتاندارىڭنان قۋىپ شىعارماعان ادامدارعا جاقسىلىق جاساۋلارىڭا جانە ولارعا ادىلەتتى بولۋلارىڭا اللا تاعالا قارسى ەمەس. ويتكەنى, اللا ادىلەتتىلىك جاساعانداردى جاقسى كورەدى» (مۋمتاحينا, 7) دەپ باياندالعان. ياعني, ادىلەتتىلىك قاعيداسىنىڭ نەگىزىندە مۇسىلمانداردىڭ وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا عۇمىر كەشۋىنە رۇقسات ەتىلگەن.
وسىلايشا الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ بيىلعى باسقوسۋى ەشقانداي شەكارا مەن قورشاۋ توقتاتا المايتىن «زاماناۋي» سىن-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋدى قاراستىرماق.
عىلىم مەن تەحنولوگيا قارىشتاپ دامىعان قازىرگى دۇنيەدە «ءدىن ىعىسىپ, عىلىم-بىلىمنەن كەيىنگى ورىنعا جىلجيدى» دەگەن بولجامدار ازىرگە ورىندالىپ وتىرعان جوق. ادامزات بالاسى مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسىپ, ساناسىنا سىڭگەن ءدىني نانىم-سەنىمنەن وڭاي باس تارتار ەمەس. دۇنيەجۇزىلىك زەرتتەۋ ۇيىمدارىنىڭ دەرەگىنە قاراعاندا, دىنگە دەگەن سەنىم كەرىسىنشە بۇرىنعىدان دا نىعايا تۇسكەن. ەۋروپالىق وداق جانىنداعى ستاتيستيكا قىزمەتىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك, مىڭجىلدىق باسىندا ءدىني نانىم-سەنىمنەن باس تارتىپ, عىلىم مەن بىلىمگە عانا سەنىم بىلدىرەتىندەردىڭ ۇلەسى 26 پايىزدى عانا قۇراعان. ال 1980 جىلدارى بۇل كورسەتكىش ءبىرشاما جوعارىراق بولاتىن. ساراپشىلار دىنگە سەنە بەرمەيتىندەردىڭ ازايىپ, ءدىندى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇستاناتىنداردىڭ كوبەيۋ ءۇردىسىن اتەيستىك قاعيداتتارعا نەگىزدەلگەن كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قۇلاۋى سەبەبىنەن بولعانىن ايتىپ وتىر.
وسىدان كەلىپ ءدىننىڭ ىقپالى, ياعني ونىمەن بىرگە ءدىنباسىلاردىڭ بەدەلى ەداۋىر اتتى. سوندىقتان دا استاناداعى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ جيىنىنان باتىل قادامدار كۇتۋگە ابدەن بولادى.
ونىڭ ۇستىنە استانا 2015 جىلى وتكەن 15-ءشى سەزدەن بەرى ەكسپو-2017 حالىقارالىق كورمەسىن وتكىزىپ, سيريا داعدارىسى بويىنشا بىرنەشە كەزەڭدىك اسا اۋقىمدى كەلىسسوزدەر وتكىزىپ ءبىرشاما تاجىريبە جيناقتادى. سونىمەن قاتار, بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە تۇراقتى ەمەس مۇشە بولا وتىرىپ, ءوز توراعالىعى بارىسىندا بىرقاتار يگى باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋدا. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «الەم. ءححى عاسىر» دەپ اتالاتىن مانيفەسى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە رەسمي قۇجات رەتىندە بەكىتىلىپ, ونداعى قاۋىپسىز ءارى سوعىسسىز الەم, يادرولىق قارۋلاردان اس تارتۋ ماسەلەلەرى سياقتى قۇندى يدەيالارى بويىنشا ناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى. وسىلايشا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ قازاقستانعا دەگەن سەنىمى نىعايا ءتۇستى. وزگەلەرگە ۇلگى ەتىپ كورسەتە الاتىن جەتىستىگىمىز دە جوق ەمەس. اتاپ ايتقاندا, مەملەكەت باسشىسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى جاھاندانۋ جاعدايىندا سانانى جاڭعىرتۋ, ۇلتتىق بولمىستان ايىرىلىپ قالماۋعا باعىتتالعان.
مىنە, قازاقستان ءداستۇرلى تۇردە تۇراقتى ءوتىپ كەلە جاتقان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزىنىڭ 15-ءشى جىلىنا وسىنداي كەمەل دايىندىقپەن كەلىپ وتىر.
VI سەزدەن كۇتىلەتىن وزىندىك جاڭالىقتار دا جوق ەمەس. سەزد حاتشىلىعىنىڭ حV وتىرىسىندا دىنارالىق ۇنقاتىسۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ارنايى استانا سىيلىعىن تاعايىنداۋ, سەزدىڭ قۇرمەتتى مەدالىمەن ماراپاتتاۋ سونىمەن قاتار بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم مۋزەيىن اشۋ قاتارلى باستامالار قاراستىرىلعان بولاتىن. ءوز كەزەگىندە مۇنداي باستامالار القالى جيىننىڭ ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەتىنى ءسوزسىز.
«وسى سەزد بىزگە كەرەك پە؟ قانداي شەشىم شىعارىپ, ناقتى نە بەرەدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندايتىنى بەلگىلى. وسى رەتتە ەسكەرەتىن جايت, سەزد ەكى-ءۇش كۇندىك باسقوسۋمەن بىتە سالمايدى. ونىڭ جۇمىسى جيىننان كەيىن دە جالعاسىن تابادى. كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى جۇزەگە اسىرۋ, دىنارالىق ديالوگتى نىعايتا ءتۇسۋ سەكىلدى جۇمىستار توقتامايدى. ونىڭ جۇمىسىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن تۇراقتى حاتشىلىق بار. سونىمەن قاتار, الەمنىڭ الىس ءبىر ەلىندە تۇتانعان ءورت ءبىزدىڭ ەلگە جەتپەيدى دەپ قامسىز وتىراتىن زامان ەمەس قازىر. قازىرگى سىن-قاتەرلەردەن وسىنداي جيىندار ارقىلى الدىن الا وتىرىپ قورعانۋعا بولادى. بۇل سۇراققا ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ الداعى دىندەر قۇرىلتايىندا تالقىلاناتىن «الەم. ءححى عاسىر» اتتى مانيفەسىندەگى مىنا جولدار ءدال جاۋاپ: «ادامداردىڭ وتكەن عاسىرداعى جاساعانى سەكىلدى, ءححى عاسىردا دا بەيبىتشىلىك ءۇشىن بايىپتىلىقپەن جانە تاباندىلىقپەن كۇرەسۋ كەرەك. ءبىز بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزدىڭ بولاشاعى تۋرالى ويلاۋعا ءتيىسپىز. وتكەن عاسىرلاردىڭ قاسىرەتتى قاتەلىكتەرىن قايتالاۋعا جول بەرمەي, الەمدى سوعىس قاتەرىنەن تۇپكىلىكتى ارىلتۋ ءۇشىن بۇكىل الەم ۇكىمەتتەرىنىڭ, ساياساتكەرلەرىنىڭ, عالىمدارىنىڭ, بيزنەسمەندەرىنىڭ, ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ جانە ميلليونداعان ادامدارىنىڭ كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋ قاجەت. ءىس-ارەكەتسىز وتىرۋ نەمەسە بىتىمگەرشىلىك قىزمەتپەن اينالىسقان كەيىپ كورسەتۋ الەمدىك اپاتپەن بارابار».
باۋىرجان ەسماحان,
قمدب نايب-ءمۇفتي
