الماز شارمان: ەكپە – عىلىمنىڭ جەتىستىگى ەكەنىن ۇمىتپايىق.

ادامزات تاريحىندا العاشقى ۆاكتسينا پايدا بولعانىنا ەكى عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە, انتيۆاكسەرلەردىڭ ءوز پىكىرىنەن تانباۋشىلىعى ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. ولار كەلتىرەتىن دايەكتەر تۇيسىككە سالعاندا قانشا تارتىمدى جانە قايعىلى بولسا دا, ونى تەرىسكە شىعارۋ قيىن ەمەس. بىراق ەلەمەي وتىرا بەرۋگە دە بولمايدى, ونىڭ ورنىنا جۇيەلى, ۇزدىكسىز, ءتيىمدى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك. پروفيلاكتيكالىق مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى, امەريكا دەنساۋلىق ساقتاۋ قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى, مەديتسينا پروفەسسورى الماز شارمانمەن سۇحباتتا پاندەمياعا بايلانىستى دەرتتىڭ تارالۋى, ۆاكتسينا توڭىرەگىندەگى ەكىۇداي پىكىرلەر تۋرالى ويلارىن بىلدىك.

– 3 تامىزدا قازاقستاندا 126 ادام ىندەتتەن كوز جۇمدى. بۇل, مارقۇمداردىڭ جاقىندارىنىڭ باسىنا تۇسەتىن قاسىرەتتى ايتپاعاندا, ەلىمىز ءۇشىن دە وتە ۇلكەن ادام شىعىنى. بيىلعى ءولىم-ءجىتىم ءسىزدىڭ بىلتىرعى ايتقان بولجامدارىڭىزدان دا اسىپ ءتۇستى.

– ءيا, مەن بىلتىر ەگەر ەپيدەمياعا قارسى شارالاردى دۇرىس ساقتامايتىن بولساق, بيىل وسى ۋاقىتتا تاۋلىگىنە 80 ادامنان ­ايىرىلاتىن بولامىز دەپ بولجاعان ەدىم. سوندا كوبى ماعان سەنبەي, جاماندىق شاقىردى دەپ كىنالاعان. مۇنى وتكەن جىلى مەتريكا جانە باعالاۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جۇرگىزگەن ەپيدەميولوگيالىق ەسەپكە سۇيەنىپ بولجادىم. مىنە, بيىل ەپيداحۋال كۇرت ناشارلاپ, دەرتتەن كوز جۇمعاندار قاتارى بولجاعاننان دا كوپ بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ۆيرۋستىڭ «دەلتا» شتامى دا كوبەيىپ, انتيرەكوردتار ءجيى جاڭارۋدا. بۇل جاعدايعا ءبىز قولىمىزدا ءتيىمدى ۆاكتسينا بولعاننىڭ وزىندە ءتۇسىپ وتىرمىز. قازىر قازاقستانداعى حالىقتىڭ تەك 21 پايىزى عانا تولىق ەكپە الدى. ال ۆاكتسينا سالدىرماعان قالعان 80 پايىز اداممەن بۇدان باسقا قانداي ناتيجە كۇتۋگە بولادى؟ ارينە, دەرت تەك قانا اسقىنا بەرەدى. بىلتىرعى جاعداي قايتالانىپ, ماعان جەكەمە شىعىپ كەڭەس العىسى كەلەتىندەر كوبەيدى. وزدەرى ەكپە الماعان كەي ادامدار جاقىندارى ءۇشىن كومەك سۇرايدى. بىراق سول ادامعا اۋرۋ بىلدىرتپەي, ەش بەلگىسىز ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن عوي, ال اۋرۋدىڭ سيمپتومسىز تۇرىنە شالدىعۋ ول جۇقپايدى, تارالمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. وزدەرى جەڭىل وتكەرگەنمەن, وزىنەن دەنساۋلىعى تومەن تانىسىنا جۇقتىرىپ, سول جاقىندارىنىڭ اۋىر جاعدايعا جەتۋىنە اكەلەدى.

– ادام اعزاسىن ەكپە قالاي قورعايدى؟

– ەگەر ەكپە سالدىرماعان ادام دەرتكە شالدىقسا, اعزاعا ۆيرۋس كىرسە, ءبىرىنشى كەزەكتە قان قويۋلانادى. بۇل كوروناۆيرۋسپەن اۋىراتىنداردىڭ 20 پايىزىندا, ياعني ءاربىر بەسىنشى ناۋقاستا كەزدەسەدى. مۇنىڭ قاۋىپتىلىگى ءوزىن قورعاپ ەكپە العاندارعا تونەتىن قاۋىپكە قاراعاندا مىڭ ەسە جوعارى. ارينە, ۆاكتسينا 100 پايىز قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتپەيدى, تەك ۆيرۋستان قورعانۋعا, جۇقتىرعان جاعدايدا جەڭىل وتكەرۋگە, ادام ولىمىنە اپارماۋعا سەپتەسەدى. ونىڭ جاناما اسەرى بولسا, تەك اللەرگيالىق اسەرى نەمەسە قان ۇيۋىنا اكەلەتىن جاعىمسىز تەرىس اسەرى عانا بولادى. مۇنداي تەرىس اسەر ەكپە العانداردىڭ تەك 0,002 پايىزىندا عانا, ياعني 50 مىڭ ەكپە سالدىرعان جاننىڭ بىرەۋىندە عانا بولۋى مۇمكىن.

– انتيۆاكسەرلەر كەلتىرەتىن ەڭ باستى دايەكتىڭ ءبىرى – ەكپەنىڭ بىرنەشە جىلداردان سوڭ بەدەۋ­لىككە اكەلەتىندىگى. مۇنى قالاي تەرىستەۋگە بولادى؟

– الەمدە بىردە-ءبىر ەكپە ادامنىڭ رەپرودۋكتيۆتى فۋنكتسيالارىنىڭ بۇزىلۋىنا اكەلمەيدى. كەرىسىنشە, كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعاندارعا بەدەۋلىك, مەرزىمىنەن بۇرىن بوسانۋ, باسقا دا سوزىلمالى اۋرۋلارعا تاپ بولۋ سياقتى قاۋىپ تونەدى. مەن ءومىر بويى عىلىممەن اينالىسىپ كەلە جاتقان اداممىن جانە ادام بالاسى تەك ەل مويىندايتىن باسىلىمداردا جاريالانعان عىلىمي نەگىزدەرگە عانا سەنۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ءالى كۇنگە دەيىن ەكپەگە قارسىلاردىڭ اۋزىنان ونىڭ زيانى تۋرالى ناقتى ءبىر دالەلدى ءسوز ەستىمەدىم, ولاردىڭ كەلتىرەتىن مىسالدارى وسەك پەن قاۋەسەتتەن تاراعان.

– ەكپەگە قارسىلىق, تۇپتەپ كەلگەندە, عىلىمعا سەنبەستىك قوي, سوندا ادامدار عىلىم جەتىستىكتەرىن ءتۇيسىنىپ, مويىندامايتىن بولعان با؟

– سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك جەلىدە ۆاكتسيناعا قارسىلاردىڭ سوزدەرىن وقىپ ويعا قالدىم. نەگە ءححى عاسىردا كوبى عىلىمي پروتسەسكە سەنۋدەن باس تارتۋدا؟ ءجۇز جىل بۇرىن ادامزات عىلىمدى ءدىني دوگماتيكادان ازات دەپ باعالادى. بۇل عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ باستالۋىنا سەرپىن بەرىپ, ادامدار ءومىرىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىنە ىقپال ەتكەن ەدى. ال بۇگىندە عىلىمي پروگرەسس جەتىستىكتەرىن مىندەتتى نارسە سياقتى قابىلداۋ بەلەڭ الدى, عىلىمنىڭ ءوزى جاڭا ءبىر دوگما رەتىندە قاراستىرىلا باستادى. قازىر ەلدىڭ كوبى «بۇل عىلىمي دەرەكتەردە كەلتىرىلەدى» نەمەسە «عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن» دەگەن سوزدەردى قابىلدامايتىن بولعان. مۇمكىن ەندى ادامداردىڭ عىلىمي شىندىق دەگەننىڭ ءبارىنىڭ سوڭىنان كوزسىز ەرە بەرۋى ازدىق ەتەتىن بولار. بالكىم, ەندى عىلىمنىڭ وزىنە قوعام مەن ادامداردىڭ الدىندا مارتەبەسىن كوتەرۋگە ۇمتىلاتىن ۋاقىت جەتكەن شىعار.

– انتيۆاكسەرلەر مەن ەكپەگە كۇمانمەن قارايتىنداردىڭ
ايىرماسى بار ما؟

– شىندىعىندا, زەرتتەۋلەر بەلسەندى انتيۆاكسەرلەردىڭ كولەمى حالىقتىڭ 5 پايىزىنان اسپايتىنىن كورسەتەدى. ولار بار بولعانى وتە ايعايشىل جانە اگرەسسياشىل بولىپ كەلەدى. سونىڭ كۇشىمەن قوعام نازارىن وزدەرىنە اۋدارىپ, اق-قارانى ءالى اجىراتا الماي جۇرگەن, اقپاراتتىڭ قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەي دال بولاتىن ادامداردى وزدەرىنە تارتادى. ال ەشنارسەگە سەنبەيتىن سكەپتيكتەردىڭ كوبى – شىن مانىندە كۇمانى بارلار. بۇلار ەكپە الۋعا شەشىم قابىلداي الماي, قابىلداۋ ءۇشىن ناقتى عىلىمي نەگىزدەلگەن اقپارات ىزدەپ جۇرەدى. سوندىقتان ەكپە سالعىزىپ جاتقان كەز كەلگەن كومپانيا پىكىر الۋاندىعى بولاتىنىن ەسكەرىپ, ولاردىڭ كۇماندانۋ سەبەپتەرىنە باسا نازار اۋدارۋى قاجەت. بۇل رەتتە نەگە باسىمدىق بەرۋ كەرەكتىگىن دۇرىس تاۋىپ, بەلسەندى تۇردە ولاردى كوندىرۋگە تالپىنعان دۇرىس. قورعانۋعا كوشىپ, اڭىزداردى تەرىسكە شىعارۋمەن اينالىسۋدىڭ كەرەگى جوق.

– ۆاكتسينا – عىلىم جەتىستىگى بولسا دا, كوپ ادامدى ەكپەنىڭ ۇزاق مەرزىمدى جاناما اسەرى بولاتىنى الاڭداتادى. كەيبىرەۋلەر قازىرگى ەكپە تولىق تەكسەرىلمەي, تىم قىسقا ۋاقىت ىشىندە جاسالدى دەپ سەنبەيدى.

– بۇل سوزدەردىڭ ءبارىنىڭ ەشقانداي دايەكتى نەگىزدەمەسى جوق. بۇگىندە الەمدە كوروناۆيرۋسقا قارسى ءتۇرلى ۆاكتسينالاردىڭ 4 ملرد دوزاسى ەگىلدى. بۇل 100 ادامعا شاققاندا 50 دوزادان كەلەدى. ياعني جيناقتالعان تاجىريبە شىن مانىندە وتە مول. سودان بولىپ جاتقان زياندى سالدارى دا بولماشى. عالىمدار كوروناۆيرۋسقا قارسى ەكپەنىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن تەحنولوگيانى جاساۋعا ونداعان جىلىن ارناعان. بۇل تەحنولوگيالار ەبولا ەپيدەمياسى كەزىندە دە, ونكولوگيالىق اۋرۋلاردى ەمدەۋدە دە قولدانىلدى. دامىعان ەلدەردىڭ وراسان زور ينۆەستيتسيا قۇيۋىنىڭ ارقاسىندا 100 مىڭداعان ەرىكتىلەردى قاتىستىرا وتىرىپ, ەكپەنىڭ كلينيكالىق سىناعىن وتكىزۋ مۇمكىن بولدى.

– ەكپەگە دەگەن سەنىمنىڭ جوقتىعىن تاعى نەمەن بايلانىستىراسىز؟

– ۆاكتسيناتسياعا قارسىلاردى نە ىنتالاندىراتىنى ماعان دا اسا تۇسىنىكتى ەمەس. مۇمكىن كەيبىرىندە بيلىككە, دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا نارازىلىق بار شىعار. بىراق ارالارىندا وسىنداي جولمەن ارزان بەدەلگە يە بولعىسى كەلەتىندەر, حايپ قۋاتىندار دا بار. سونىڭ كەسىرىنەن ولار قانشاما ادامنىڭ وبالىنا قالىپ جاتىر. بۇگىندە جالعان ەكپە تولقۇجات جاساۋ جاعىنان دا الەمگە اتىمىز شىعىپ, ۇياتتى بولدىق. The Economist دەگەن بريتاندىق باسىلىم جاقىندا «قازاقستان جالعان ەكپە قۇجاتىنا تولدى» (Kazakhstan is awash in fake vaccination passports) دەگەن ماقالا جاريالاپتى. امەريكا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگى ارىپتەستەرىم بۇل قالاي دەپ ماعان حابارلاسىپ جاتىر.

– «ەكپە الساڭ بولدى, ماسكا تاقپاۋعا بولادى» دەگەن تۇسىنىك قازىر جوق. كارانتين شەكتەۋلەرى قاشانعا دەيىن ساقتالادى؟

– ەكپە ناۋقانى كەزىندە كارانتين شارالارىن جۇمسارتۋ ۆيرۋس­تىڭ جۇقپالىلىعى جوعارى جاڭا تۇرلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوعادى. سەبەبى ۆيرۋس وسىلايشا تابيعي جولمەن كوبەيۋگە تىرىسادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ازاماتتاردىڭ 80 پايىزى, ياعني كوپ بولىگى ەكپە سالدىرىپ بولمايىنشا, كارانتين شارالارىن جەڭىلدەتپەۋ كەرەك. ۆاكتسيناتسياسىز ءبىز ۇنەمى قاتاڭ كارانتين جاعدايىندا جۇرە بەرەتىنىمىزدى تۇسىنەيىك.

سۇحباتتاسقان
رايحان راحمەتوۆا