ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعى مەرەكەسىنە وراي ارقالى اقىن, دراماتۋرگ حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى سەرىك تۇرعىنبەكۇلىمەن ەگەمەندىك جايلى سۇحباتتاستىق.
– سەرىك تۇرعىنبەكۇلى, ەلىمىز ءۇشىن بۇل جىلدىڭ ماڭىزى زور ەكەنى ءسوزسىز. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ جاتىرمىز. بۇل مەيرام بارلىق مەرەكەدەن ەرەكشە كورىنۋى ءتيىس. وسى رەتتە ۇلتتىق مەيرامىمىز ءوز دەڭگەيىندە تويلانىپ ءجۇر مە؟ ۇلىق مەرەكە جاڭا جىلدىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ جاتقان جوق پا؟ وسىعان بايلانىستى پىكىرىڭىزدى بىلسەك.
– قۇدايعا شۇكىر, ەلىمىزدە توي كوپ. بىراق سول تويلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بيىگى – تاۋەلسىزدىك كۇنى بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدىڭ تىرلىگىنىڭ جانە جەتىستىگىنىڭ بارلىعى دا تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جەكە ەل بولىپ, بارشا الەمگە تانىلدىق. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جاڭا استانامىز بوي كوتەردى. ەگەر تاۋەلسىزدىك بولماسا, وسىنىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىكتى جالاڭ توي رەتىندە عانا وتكىزبەي, سانالى وي رەتىندە قابىلداۋىمىز كەرەك.
راس, كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باستى مەرەكەلەرىنىڭ بىرىنە اينالعان جاڭا جىلدى ءالى دە ءوز دەڭگەيىنەن تۇسىرمەي, الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ تويلاۋ داستۇرگە اينالعان. ءتىپتى, ءاربىر وتباسى 1 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنىن ساعاتتىڭ تىقىلىنا دەيىن تاعاتسىز كۇتىپ, شىنىاياق قاعىستىرۋ ءداستۇرى ءبىر سايابىرلاعان جوق. دۇرىس-اق. الايدا ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى مەرەكەسى – تاۋەلسىزدىك ۇمىتىلماۋى قاجەت. ولاي دەيتىنىم, جەلتوقسان ايى باستالىسىمەن-اق ءار قالانىڭ ورتالىق الاڭدارىندا جاڭا جىل شىرشاسى بوي كوتەرىپ, الىستان مەنمۇندالاپ تۇرادى. ءسويتىپ, كەلەسى جىلدىڭ باسىندا كەلەتىن جاڭا جىلعا دايىندىق باستالادى. ول ازداي مەكەمەلەر مەن مەكتەپتەر, وقۋ ورىندارى جاڭا جىل تويىنىڭ قامىنا كىرىسەدى. ال وسى مەرەكەنى 16 جەلتوقسانداعى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن تويلاپ بولعاننان كەيىن قولعا الساق, دۇرىس بولماي ما؟! سوندا ۇلى توي قولسوزىم جەردە تۇرعاندا شىرشالاتىپ شىعا كەلەتىنىمىزدى قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ جاڭا جىل مەرەكەسى ەشقايدا قاشپايدى. ەسەسىنە ەگەمەندىك تويىن كەڭ تويلاپ, تۇعىرىندا بەكىتە ءتۇسۋ – باستى مىندەتىمىز ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. سەبەبى تاۋەلسىزدىك – بۇل, ەڭ الدىمەن, رۋح بوستاندىعى.
ەگەمەندىكتى تەك كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىمەن عانا بايلانىستىرۋعا بولمايدى. بۇل – قاتە پىكىر. سەبەبى ەگەمەندىك ءوز اياعىمەن كەلگەن جوق. قازاق حالقى ەگەمەندىككە جەتۋ جولىندا قانشاما قان توگىپ, قانشاما ازاماتتارىمىز قۇربان بولدى. تاۋەلسىزدىك – ءوز جەرىندە ەركىن ءومىر سۇرەيىن دەگەن قازاق حالقىنىڭ ەڭ بيىك ارمانى. ول – ازاتتىقتى اڭساعان الاش ارىستارىنىڭ يدەياسى. ەندى وسى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ءبىز باياعىدان ۇرپاعىنا امانات ەتىپ قالدىرعان باتىرلارىمىز بەن اسىلدارىمىزدىڭ ارمانىن اياق استى ەتۋگە ەش حاقىمىز جوق. ول ەشقانداي دا مەرەكەنىڭ تاساسىندا قالماۋى ءتيىس. ولاي بولماعاندا, ارىمىزعا سىن.
– ءسىزدىڭ باس قالا تۇرعىنى اتانعانىڭىزعا تۋرا 23 جىل تولعان ەكەن. كوز الدىڭىزدا بوي كوتەرگەن ەلوردانى جىرلارىڭىزعا ارقاۋ قىلىپ, شابىتىڭىزعا شابىت قوستىڭىز. وسى ۋاقىت ىشىندە كوركەمدىگىنە كوز تويماستاي بولىپ وزگەرگەن شاھارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– ءيا, مەن ءوزىمدى استانامەن بىرگە جاساپ كەلە جاتىرمىن دەپ ەسەپتەيمىن. ولەڭدەرىمنىڭ دە استانامەن تىكەلەي بايلانىسى بار. 1998 جىلى كوشىپ كەلگەن العاشقى جىلدارى ەلوردا الماتىعا قاراعاندا تىم شاعىن شاھار بولىپ كورىنگەنى راس. ەسكى قالا ەركە ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورىن تەپكەن. ال وزەننىڭ سول جاعالاۋى, ءتىپتى, جازىق دالا بولعان ەدى. سول جىلدارى ساۋلەتتى قۇرىلىستار بوي كوتەرىپ, كەشەگى اقمولا ادام تانىماستاي وزگەرەدى دەپ كىم ويلاعان؟! دەگەنمەن, جاڭا استانانىڭ بولاشاعىنا ءبىر ادامداي سەندىك. بۇل سەنىم اقتالدى. بۇگىن ەل استاناسى – تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار مەملەكەتىمىزدىڭ باستى برەندىنە اينالدى. ەگەمەندىك جىلدارى قول جەتكىزگەن ءار بيىگىمىز بەن جەتىستىگىمىزدى وسى استانامەن ولشەيتىن بولدىق. اتاپ ايتقاندا, باس قالادا قانشاما فورۋمدار, جينالىستار, سەزدەر ءوتىپ, شاھاردىڭ ساۋلەتى دە, داۋلەتى دە كورىنە باستادى. بۇل بارشامىزدى قۋانتقانى ءسوزسىز. نۇر-سۇلتان – تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەرلىگى, مەگاجوباسى ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. توقسانىنشى جىلداردىڭ توقىراۋ جىلدارىندا ەلباسىنىڭ وسى ماڭىزدى باستامانى كوتەرۋى تاۋەكەلگە بەل بايلاپ, جاسالعان ۇلى ىستەردىڭ ناتيجەسى دەپ تۇسىنەمىن.
بىراق بۇگىنگى استانا ءبىر كۇندە بوي كوتەرگەن جوق. تاۋەلسىزدىك ورناپ, سونىڭ ناتيجەسىندە سالىنعانى انىق. دەگەنمەن, بۇل – ەلىمىزدى جاۋدان نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ, بولاشاق ۇرپاققا اماناتتاعان اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانى. ولار قازاق جەرىندە لايىقتى ۇلكەن استانا بولسا ەكەن دەپ ارمانداپ كەتتى. كىتاپتاردان, ماقالالاردان وي-پىكىرلەردى وقىپ وتىرساق, كوبىسى كەلىسىپ قويعانداي وسى اقمولاداعى قاراوتكەلدى ايتادى. ماسەلەن, ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزى تۋىندىلارىندا «قازاققا استانا بولارلىق جەر – ەسىلدىڭ قاراوتكەلى» دەپ انىق جازعانىن بىلەمىز. استانانى تاشكەنتكە كوشىرۋ كەرەك نەمەسە باسقا قالاعا اۋىستىرۋ قاجەت دەگەن داۋ تۋعاندا ساكەن سەيفۋللين دە ءوزىنىڭ تۋعان جەرى, تۋعان ەلى ەسەبىندە اقمولانى ۇسىنعان. قازاقتىڭ ءار ءوڭىرى دە جاقسى عوي. بىراق ەكونوميكالىق, ساياسي جاعىنان دا مول مۇمكىندىك بەرەتىن اقمولا ەكەنىن ول كىسىلەر جاقسى بىلگەن. قازاقتىڭ جەر بەدەرىن ءبىلىپ, تامىرىن سەزىپ, تابانىمەن كەزىپ, كەنىن ارشىعان اكادەميك قانىش ساتباەۆ تا بۇل تۋرالى پىكىرىن باتىل جەتكىزگەن ەكەن.
– ەگەمەندىك جىلدارى جوعالعانىمىز تابىلىپ, وشكەنىمىز جاندى. دەگەنمەن بۇگىندەرى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى ءالى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسەر ەمەس. تۋعان ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– ورىندى سۇراق. جەكە مەملەكەت بولعانىنا شيرەك عاسىر ۋاقىت بولدى. دەسە دە, ءتىل ماسەلەسى شەشىمىن تابار ەمەس. ءبىزدىڭ ءتىلدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىمىزدەن گورى, سونى قالاي دامىتامىز دەگەن داۋ-داماي, تالقى-تارتىسىمىز كوپ. قاراجات بولسا, بيۋدجەتتەن ءبولىنىپ جاتىر. بىراق, سودان ناتيجە بار ما؟ قازاق ءتىلىن كەيبىر وزگە ەتنوس وكىلدەرى ىنتالانىپ ۇيرەنىپ جاتقاندا, ءوز ارامىزدا ءتىل بىلمەيتىندەر بارشىلىق. تۋعان ءتىلىن بىلمەگەن قازاقتىڭ بولاشاعى قانداي بولماق. بۇگىنگى تاڭدا دۇڭگىرشەكتەردەن قازاق تىلىندە شىققان گازەت-جۋرنالداردى تاپپايسىز. بار بولعاننىڭ وزىندە سونى ساتىپ الىپ جاتقان قازاق كەمدە-كەم. ال رەسەيدىڭ ارزان گازەت-جۋرنالدارى كورىنگەن دۇڭگىرشەكتە تولىپ تۇر.
مەنىڭ ويىمشا, ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن «قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ, ساعان بارلىق جەردە ەسىك جابىق» دەگەندى پايدالانعان ءجون بولار ەدى. ءسويتىپ, مەملەكەتتىك ءتىلدى ەسكەرمەگەن, ونىڭ قولدانىس اياسىن شەكتەگەن مەكەمەلەرگە ايىپ سالسا, تۋعان ءتىلىن بىلمەگەن نەبىر باسشىعا شارا قولداناتىن بولسا, وزگەلەرى بىردەن تارتىپكە كەلەر ەدى. قازىر كوشەگە شىعا قالساڭىز, جارىمجان حالدەگى قازاقشا جارنامالاردى كورەسىز. ستيلدىك جانە گرامماتيكالىق قاتەلەرى ءورىپ جۇرگەن بۇل جارنامالار بۇكىل وبلىس ورتالىقتارىندا بار. ال سول قاتە جارنامالارعا, ۇران سوزدەرگە, ەسىك ماڭدايشاسىنداعى اتاۋلارعا جىبەرگەن قاتەسى ءۇشىن ايىپپۇل سالىنسا, شەنەۋنىكتەر تەز ەسىن جيار ەدى. وسىنىڭ ءبارى تالاپتىڭ جوقتىعىنان بولىپ وتىر. ءتىل ماسەلەسىن تەك قانا سونىمەن اينالىساتىن مەكەمەلەردىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ قويۋ دۇرىس ەمەس. ءتىل الدىمەن بارلىق قازاق ءۇشىن كەرەك. ويتكەنى بۇل مەملەكەتتىڭ يەسى دە, كيەسى دە – قازاق.
– سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە ەلوردادا الاش ارىستارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ورناتىلماعانىنا قىنجىلعان ەدىڭىز. ارمانىڭىز ورىندالىپ, بيىل استانادا الاش ارداگەرلەرىنە بىرنەشە ەسكەرتكىش بوي كوتەردى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, ءبىز الاش ارىستارىنىڭ قادىرىنە جەتە الدىق پا؟
– قۇدايعا شۇكىر, نۇر-سۇلتاندا ەسكەرتكىشتەر بار. ەلوردا تاۋەلسىزدىكتىڭ قالاسى عوي. الايدا بيىلعا دەيىن سول تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان بولعان الاش ارىستارىنىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ ەسكەرتكىشى بولعان جوق ەدى. ولاردىڭ ەسكەرتكىشتەرى باسقا قالادا بولماسا دا, ەلوردادا بولىپ, حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ تۇرۋى قاجەت. ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى ءوتتى. كەلەسى جىلى الاش قوزعالىسىنىڭ رۋحاني كوسەمى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى, اقىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ دا تۋعانىنا 150 جىل تولادى. «ەشتەن كەش جاقسى دەگەندەي», 2021 جىلى سەڭ بۇزىلدى. جاز ايلارىندا باس قالادا ءاليحان بوكەيحان, احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سىندى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى. سوعان قاتتى قۋانىپ قالدىق.
جۇمابەك تاشەنەۆكە دە ەسكەرتكىش ورناتۋ كەرەك دەگەن اڭگىمە كوپتەن بەرى ايتىلىپ جۇرگەن ەدى. سوندا ەرلىگىمىز, ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى تاس مۇسىندەردەن-اق كورىنىپ تۇرار ەدى. بۇل ۇرپاق پەن ۇلت ءۇشىن كەرەك. وسىعان دەيىن نۇر-سۇلتاندا ۇلى تۇلعامىزعا كوشە اتى بەرىلگەن بولسا, جۋىردا مەكتەپكە ەسىمى قويىلدى. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا اسكەري-تاريحي مۋزەي جانىنداعى الاڭدا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى, ەلىمىزدىڭ گۇلدەنۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان جۇمابەك تاشەنەۆكە ەسكەرتكىش اشىلدى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ 155 جىلدىعى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى اياسىندا ءوتىپ جاتىر. الايدا سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قاراعاندىدا ءاليحان بوكەيحانعا ءبىر اۋدان دا بەرە الماي كەلدىك. ابىروي بولعاندا, جۋىردا وكتيابر اۋدانى ەسكى اتاۋدان ارىلىپ, الاش كوسەمىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. ەل-جۇرت ءۇشىن قۇربان بولعان وعلاندارىمىزدى قاشان دا ۇلىقتاۋىمىز قاجەت. وتكەندى ەسكە الىپ, سونىڭ سىرىنا قانىقتىراتىن, مۇڭىنا مويىنۇسىندىراتىن قاستەرلى توي بولۋى كەرەك.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
قانات اتامانوۆ
