مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ بيىلعى جولداۋىندا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى حالىق سانىنىڭ كوپتىگى تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەرىن تولىق قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان الاڭداۋشىلىققا نەگىز بولىپ وتىرعانىن ايتىپ, «پاۆلودار جانە پەتروپاۆل سىندى قالالاردا ادامدار مەن ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعى بار. ۇكىمەت كوشى-قون ۇدەرىسىن باسقارۋ ءۇشىن پارمەندى شارالار قابىلداۋى ءتيىس» دەگەن ەدى. جۋىردا وتكەن ەلوردانى ودان ءارى دامىتۋعا ارنالعان جيىندا دا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ىشكى كوشى-قوندى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋ قاجەتتىگىن دە ايتتى.
بۇلاي جالعاسا بەرسە نە بولماق؟
«ۇلكەن قالالار ماقتانىش ەمەس, ول – قوردالانعان پروبلەمالار. مىسالى, ءبىز ەلوردامىز ميلليونەر-قالاعا اينالدى دەپ ماقتانامىز. بىراق قالانىڭ ءاربىر جاڭا تۇرعىنىن كەرەك-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك» دەگەن مەملەكەت باسشىسى ەلوردادا حالىق سانى كوبەيگەن سايىن باسپانا, ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرىنىڭ شەشىلۋى دە وڭايعا تۇسپەيتىنىن, ەگەر دەر كەزىندە شەشىپ وتىرماسا ماسەلەلەردىڭ قوردالانا بەرەتىندىگىن ءتۇسىندىردى.
ىشكى كوشىپ-قونۋشىلار 22,7 پايىزعا وسكەن
كوشى-قون ماسەلەسى دامۋشى ەلدەردىڭ باس اۋرۋى, سىرتقى ميگراتسيامەن سالىستىرعاندا, ىشكى ميگراتسيا 2-3 ەسەگە جوعارى. «ميگراتسيا ماسەلەسى – اكىمدىك پەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسى» دەگەن پرەزيدەنت ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋ كەرەكتىگىن ايتتى. قازىرگى تاڭدا ىشكى ميگراتسيا ەسەبى قر ءىىم مالىمەتتەرىنە سۇيەنەدى, ميگراتسيا كوميتەتىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس, جىل سايىن ىشكى كوشى-قون پروتسەستەرىنە ميلليوننان استام ادام قاتىسادى ەكەن (2017 جىلى تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا 1 ملن 369,6 مىڭ, 2016 جىلى – 1 ملن 287,9 مىڭ ادام تىركەلگەن). ستاتكوم سايتىندا تامىزداعى ەسەپ بويىنشا حالىق سانى 18 ملن 534,6 ادام, ونىڭ ىشىندە قالالىقتار سانى 58,2 پايىزدى, اۋىلدىق جەردەگىلەر سانى 41,8 پايىزدى كورسەتتى. ال ىشكى كوشىپ-قونۋشىلار 22,7 پايىزعا وسكەن. كوش باسىندا نۇر-سۇلتان قالاسى تۇر, جارتى جىل ىشىندە باس قالاعا 14 104 ادام كوشىپ كەلگەن.
كوشىپ كەلگەندەردىڭ ءۇي كەزەگى قاشان كەلەدى؟
«ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىنەن كوشىپ كەلگەن تۇرمىسى تومەن وتباسىلار ءۇيدىڭ كەزەگىنە تۇرۋعا قۇقىلى. دەمەك, ولار كەزەكتە تۇرعان ادامداردىڭ سانىن كوبەيتەدى. سونىڭ سالدارىنان بالاباقشا, تۇرعىن ءۇي كەزەگى باياۋ جىلجيدى. مۇنى وسىعان دەيىن دە تالاي ايتقانمىن, – دەدى پرەزيدەنت ق.توقاەۆ.
بۇل وزگە وڭىردەن تۇرمىسى تومەن وتباسىلار كوشىپ كەلمەسىن, ءۇي كەزەگىن كوبەيتىپ, باسپانا سۇراپ كوشەگە شىعىپ, ماسەلەسىن ايتىپ جۇمىستى كوبەيتپەسىن دەگەن ءسوز ەمەس, تيىسىنشە سول وڭىرلەردە باسپانا بەرىلىپ, جۇمىس ورىندارى اشىلىپ, تۇرعىندارعا جاعداي جاسالسا, مۇنداي سوڭى الەۋمەتتىك قيىندىقتارعا ۇشىراتۋى مۇمكىن جوسپارسىز كوشتەر سانى ازايار ەدى. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ەلوردادا بالاباقشا كەزەگى جىلجىمايتىن بولدى, مەكتەپتەرگە بالا سىيماي جاتىر, كەلەتىن حالىقتىڭ اسا كوپتىگىنەن ەمحانالاردا دارىگەر تۇراقتامايتىن بولعان, ونىڭ ۇستىنە استانادا باسپانا ماسەلەسى قاشانعىداي وزەكتى. مىسالى, وزگە وڭىردە ءۇش بولمەلى پاتەردى جالداۋعا بولاتىن اقشاعا ەلوردادان ءبىر بولمەلى پاتەر تاپساڭ شۇكىر دەيسىڭ. باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە باعىتتالعان قانشاما باعدارلاما ىسكە قوسىلعانىنا قاراماستان ءۇيدىڭ كەزەگى ازاياتىن ەمەس. ەلوردانىڭ كوشى-قون احۋالىنا كەلسەك, ميگراتسيالىق جانە دەموگرافيالىق سالدو وڭ ناتيجەنى كورسەتىپ وتىر, قازىردىڭ وزىندە استانادا 1,1 ملن ادام تۇرادى. قالا اكىمى ا.كولگىنوۆتىڭ ايتۋىنشا, وسى جىلدىڭ جاز ايىنىڭ باسىندا 46 مىڭ استانالىق ءۇي كەزەگىندە تۇرسا, قىركۇيەكتە بۇل كورسەتكىش 47,5 مىڭعا جەتكەن. وسىعان وراي كەلەسى جىلدان باستاپ قولجەتىمدى باسپانا بويىنشا سالىناتىن تۇرعىن ۇيلەردىڭ كولەمىن 3 ەسەگە ارتتىرۋ كوزدەلگەن. اسىرەسە, از قامتىلعان جانە كوپبالالى وتباسىلاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ الدىڭعى كەزەكتە تۇر.
مەكتەپتەگى ورىن ماسەلەسى قالاي شەشىلەدى؟
پرەزيدەنت ايتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى مەكتەپتەگى ورىنعا قاتىستى. «مەكتەپتەردەگى ورىن سانى دا ءالى شەشىلگەن جوق. 14 مەكتەپتىڭ ءبىر سىنىبىندا 40 بالادان بار. ولاردىڭ 8-ءى ءۇش اۋىسىممەن وقيدى. 85 مىڭ بالا بالاباقشا كەزەگىندە تۇر. بيىل ەلوردادا 19 ءبىلىم نىسانىنىڭ قۇرىلىسىنا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 21,2 ملرد تەڭگە ءبولىندى. ەندى وسى قارجىنى دۇرىستاپ يگەرۋ كەرەك» دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت جيىندا.
بۇگىندە قالاداعى 1200 ورىندىق مەكتەپتەردىڭ ارقايسىسىندا ءۇش مىڭنان اساتىن بالا وقىپ جاتىر. بۇل ءبىلىمنىڭ ساپاسىنا دا, سانيتارلىق نورمالاردىڭ بۇزىلۋىنا دا اسەر ەتەتىنى انىق. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ بيىلعى تامىز كونفەرەنتسياسىندا نۇر-سۇلتان قالاسىندا تۋ مەن كوشىپ كەلۋ كورسەتكىشىنىڭ سانى ارتقاندىقتان, بالا سانى ءبىر جىلدا 20 مىڭعا وسەتىنىن, بۇل تەك تۋ كورسەتكىشىنە قاتىستى ەمەس, كوشى-قونعا دا بايلانىستى ماسەلە ەكەنىن, نۇر-سۇلتان قالاسىندا مەكتەپ سالۋ ءۇشىن جەر تاپشى ەكەنىن قوزعاي كەتتى.
وسى تامىز كونفەرەنتسياسىندا «اۋىلداعى ءبىلىم ساپاسى مەن مەكتەپتەردىڭ جاعدايى جاقساراتىن بولسا, ىشكى ميگراتسيا ازايادى. ءبارى بىردەي قازىرگىدەي قالاعا اعىلمايدى. ويتكەنى قالادا بارىنە بىردەي مۇمكىندىك جوق. اۋىلدارعا جاعداي جاسالۋ قاجەت» دەگەن قالا اكىمى التاي كولگىنوۆ 17 مىڭ ورىن تاپشىلىعى تەك قالانىڭ ءبىر ايماعىندا عانا ەمەستىگىن ايتتى. اكىمنىڭ ايتۋىنشا, قاراوتكەلدە مەكتەپ سالىنۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە قالانىڭ 16 شەتكى ايماقتارى دا نازاردا. بەس جىلدىق كەشەندى جوسپارعا سايكەس 37 مەكتەپ سالىنادى دەگەن جوسپار بار. «جۇمىس كۇنى باستالعانعا دەيىن ەكى مەكتەپتىڭ قۇرىلىس بارىسىمەن تانىستىم. ارقايسىسى 1200 ورىنعا ەسەپتەلگەن. جاڭا ءبىلىم بەرۋ نىساندارى ءۇش اۋىسىمدا وقىتۋ ماسەلەسىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قۇرىلىس كەلەسى جىلى اياقتالادى. 2020 جىلى بارلىعى 9,5 مىڭ وقۋشىنى قامتيتىن 12 مەكتەپ اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز» دەپ جازدى جۋىردا ا.كولگىنوۆ ءوزىنىڭ جەكە پاراقشاسىنا.
«تiركەۋسiز تۇرۋ» بويىنشا 1046 ادام جاۋاپقا تارتىلعان
نۇر-سۇلتانعا اعىلىپ كەلۋشىلەردە تولاس جوق, بۇل – نۇر-سۇلتان, الماتى قالالارىنان باسقا جەرلەردە الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ تولىققاندى جۇزەگە اسپاي وتىرعانىنىڭ كورىنىسى. نۇر-سۇلتانعا شالعايدان كەلۋشىلەردىڭ دەنى – جاستار, دەگەنمەن, بىزدە دامىعان ەلدەردەگىدەي ءىرى قالالارعا جاڭا كوشىپ كەلگەن ىشكى ميگرانتتاردىڭ الەۋمەتتىك-مادەني, پسيحولوگيالىق بەيىمدەلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى ينستيتۋتتار ءالى جوق. كوبىنە كوپ شالعايدان كەلگەن جاستاردىڭ جۇمىس تاپپاي قينالىپ, كەيبىرەۋلەرىنىڭ قىلمىسقا ۇرىنىپ جاتاتىن جاعدايلار دا كەزدەسەدى. ادەتتە الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردىڭ رەتتەۋسىز ىشكى كوشى-قون مەن قىلمىس دەڭگەيىن ءوزارا بايلانىستىراتىنى سودان بولسا كەرەك. نۇر-سۇلتان قالاسى پوليتسيا دەپارتامەنتى وزدەرىنىڭ ەسەپتىك باياندامالارىندا ەلورداداعى قىلمىستىق ىستەردىڭ كوبەيۋى باس قالاعا كەلۋشىلەر قاتارىنىڭ كۇن ساناپ ارتۋىمەن بايلانىستى بولىپ وتىرعانىن العا تارتادى. نۇر-سۇلتان قالاسى پد جەرگىلىكتى پوليتسيا قىزمەتى باسقارماسىنىڭ باستىعى, پوليتسيا پودپولكوۆنيگى گوسمان جاكين بىزبەن سۇحباتىندا جەدەل-الدىن الۋ ءىس-شاراسى ارقىلى 3,5 مىڭنان استام ادامنىڭ, ونىڭ ىشىندە: قراقبتك-ءنىڭ 492-بابى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تiركەۋسiز تۇرۋ» بويىنشا – 1046, قراقبتك-ءنىڭ 434-بابى «ۇساق بۇزاقىلىق» بويىنشا – 256-دان استام, قراقبتك-ءنىڭ 440-بابى «قوعامدىق ورىندارعا ماساڭ كۇيدە كەلۋ» – 676-عا جۋىق ادامنىڭ اكىمشىلىك جاۋاپتىلىققا تارتىلعانىن ايتقان ەدى. سوندىقتان شالعايدان كەلگەن جاستار تەرىس جولعا تۇسپەۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن جۇمىس تابۋى كەرەك. سول ءۇشىن ەلوردادا سۇرانىسقا يە ماماندىقتارعا دايىنداۋ قولعا الىنعان.
نۇر-سۇلتاننان – ەكىباستۇزعا
ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋشى مەحانيزمنىڭ ءبىرى «نۇرلى ەرتىس» جوباسىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا 2019 جىلدىڭ مامىرىنان باستاپ نۇر-سۇلتاننان ەكىباستۇزعا 203 وتباسى نەمەسە 1169 ادام كوشكەن. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءبىرىنشى ۆيتسە-ءمينيسترى جىلقىباەۆ ەلوردادان ەكىباستۇزعا كوشكەن 203 وتباسىنىڭ 122-ءسى 3 بولمەلى پاتەرگە, 69 وتباسى 2 بولمەلى پاتەرگە جانە 12 وتباسى 1 بولمەلى پاتەرگە ورنالاستىرىلعانىن ايتا كەلىپ, «وتباسىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنە 88 مىڭ تەڭگە كولەمىندە بىرجولعى تولەم قاراستىرىلعان. ەكىنشىدەن, تۇرعىن ءۇيدى جالعا الۋ جانە كوممۋنالدىق قىزمەتتەردى تولەۋ ءۇشىن 12 اي ىشىندە وتباسىعا اي سايىن 30 اەك نەمەسە 77 مىڭ تەڭگە قاراستىرىلعان. سونداي-اق وسى باعدارلاماعا بەلسەنە قاتىسىپ, بەس ادامنان كەم ەمەس جۇمىس بەرۋشى ءۇشىن سۋبسيديا قاراستىرىلعان, ارقايسىسىنا 450 اەك نەمەسە ميلليوننان استام تەڭگە بولىنەدى» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
نەگىزى, ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋدە «نۇرلى ەرتىس» قاناتقاقتى جوباسى سياقتى جوبالاردىڭ تيىمدىلىگى جوعارى. بۇل, ءبىر جاعىنان, استانا حالقىنىڭ سانىن مەجەدەن اسىرماۋعا ىقپال ەتسە, ەكىنشى جاعىنان جىل وتكەن سايىن حالقىنىڭ سانى ازايا تۇسكەن سولتۇستىك وبلىستارىن بۇرىنعى استانالىقتار ەسەبىنەن تولتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ مۇنىڭ گەوساياسي جاعىنان دا ماڭىزى جوعارى. ويتكەنى ساراپشىلار 2050 جىلى سولتۇستىك وبلىستاردا ميلليون ادام قالماۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعۋدا. مالىمەتتەرگە قاراعاندا, تەك 2019 جىلدىڭ جارتى جىلىندا ەلدىڭ ىشىندە جارتى ميلليوننان استام ادام كوشكەن. جانە ولاردىڭ كوپشىلىگى نۇر-سۇلتان مەن الماتىعا قونىس اۋدارىپتى. ول جەرلەردەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالدىڭ ناشارلاۋى; قالادان قاشىقتىعى; جۇمىس ورنى مەن ءتيىستى ينفراقۇرىلىمنىڭ بولماۋى – كوشى-قوننىڭ نەگىزگى سەبەبى بولىپ وتىر. مىسالى, پاۆلوداردىڭ كەي اۋداندارىندا ادام سانى 12 مىڭعا ارەڭ جەتەدى, ال رەسەيمەن شەكارالاس اۋىلدار بوساپ قالعان. وسى سەبەپتى دە «جۇمىسپەن قامتۋ – 2020» باعدارلاماسى اياسىندا سولتۇستىك وڭىرلەرگە قونىس اۋدارۋعا نيەت بىلدىرگەن ادامدارعا ارنالعان ارنايى الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. باعدارلاما وڭ ناتيجە بەرۋدە, جىل باسىنان بەرى سولتۇستىك قازاقستانعا 1,5 مىڭ ادام قونىس اۋدارىپ, 8 717 جاڭا جۇمىس ورنى قۇرىلىپ, 17 951 ادام جۇمىسقا ورنالاستىرىلعان.
جادىرا شامۇراتوۆا
