1942 جىلدىڭ جازىندا ۋكراينا جەرىندە «جوعالىپ» كەتكەن بۇل ديۆيزيا تۋرالى اقپار جالپى حالىققا بۇدان ونشاقتى جىل بۇرىن عانا بەلگىلى بولا باستادى. №106 اتتى اسكەرلەر ديۆيزياسى. ءتورت مىڭنان استام جاۋىنگەر. ولارعا بەرىلگەنى – بار بولعانى ءجۇز ۆينتوۆكا. قالعاندارىنىڭ قولدارىندا جالاڭداعان قىلىش. ال ديۆيزيا ساربازدارى اقمولا وبلىسىنان جينالعان جاۋىنگەرلەردەن قۇرالعان ەدى.
مىنە, وسى جالاڭ قىلىشتى جاۋىنگەرلەر العاش رەت حاركوۆتىڭ تۇبىندە ءبىرىنشى رەت ۇرىسقا كىرگەن. ات ۇستىندە قۇيعىتقان يەن دالانىڭ ەرەن ۇلدارى كراسنوگراد قالاشىعىن جاۋدان ازات ەتۋ جولىنداعى شايقاستا تانكتەر كولونناسىنا شابۋىل جاساپتى. قىننان سۋىرىلعان قايقى قىلىشپەن. كەزەكتى مىلتىقتى بوزداق وققا ۇشقاننان كەيىن عانا قارۋدى كەلەسى جاۋىنگەر ونىڭ قولىنان الىپ, جاۋعا قاراي اتىپ تۇرعان. كەڭەس اسكەري باسشىلىعى وسىلاي مىڭداعان قازاق ۇلانىن اشىق ءولىم الاڭىنا قاراي ارانداتىپ ايداپ سالعان. بىراق ەرجۇرەك ساربازداردىڭ ارتىندا داڭقى قالدى. سوعىستىڭ العاشقى جىلدارىندا وسىنداي اتتى ديۆيزيا بولعانى تۋرالى اڭىز اقىرىن اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ, قازىرگى زامانعا دەيىن جەتكەن. الايدا ولار جايلى بىردە-ءبىر ارحيۆتە ءتيىستى قۇجات, انىقتاما, بۇيرىق, شەشىم قالدىرىلماعان, وقۋلىقتار مەن كىتاپتاردا دا وعان قاتىستى بىردە-ءبىر دەرەك جوق. قازاق جاستارىنان قۇرالعان كاۆالەريانىڭ كراسنوگراد دەگەن قالانى جاۋدان ازات ەتۋگە قاتىسىپ, كوبىنىڭ جەر جاستانىپ قالعانى ەش جەردە رەسمي تۇردە قاعاز جۇزىنە تۇسىرىلمەگەن.
ءتىپتى 2007 جىلعا دەيىن قازاقستان قورعانىس مينيسترلىگىندە دە اتالمىش ديۆيزيا كەيىن تىلعا الدىرىلىپ, تاراتىلدى دەگەننەن وزگە تيتىمدەي دە مالىمەت بولماعان. تەك مينيسترلىكتىڭ مەموريالدى جوبالار جونىندەگى جاۋاپتى مامانى ماعجان قاھارمانوۆتىڭ قولىنا سول كەزدەگى جاۋىنگەرلەردىڭ «106-نشىنىڭ قۇرامىندا حاركوۆ تۇبىندە بولدىق. ساۆينتسى ستانساسىنا دەيىن جەتتىك» دەگەن جازۋى بار سارعايىپ كەتكەن حاتى جەتكەننەن كەيىن عانا سەڭ قوزعالدى. سوسىن مينيسترلىك سول «سوعىسپاعان» ساربازداردىڭ ۇرپاقتارىنان, كانىگى ءىز كەسۋشىلەردەن جانە ۆەدومستۆو وكىلدەرىنەن ىزدەستىرۋ توبىن قۇردى. توپ سول بويدا بىردەن ۋكرايناعا اتتاندى. سوعىس كەزىندەگى قازاق اتتى اسكەرلەرىنىڭ العاشقى دەرەگى سولاي تابىلدى. بىراق تولىق مالىمەت الۋ وڭايعا تۇسكەن جوق.
بۇل وقيعا 1941 جىلدىڭ قازان ايىندا باستالىپ ەدى. سول كەزدە كسرو مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ مايدانعا اتتاندىرۋ ءۇشىن ۇلتتىق اتقىشتار جانە اتتى اسكەرلەر بولىمشەلەرىن قۇرۋ تۋرالى, البەتتە, «بارىنشا قۇپيا» دەگەن ەسكەرتپەسى بار قاۋلىسى شىعادى. ولار تاپ وسىلاي ۇلتتىق بەلگىلەر بويىنشا قۇرىلادى. سوندىقتان ءاربىر وداقتاس رەسپۋبليكاعا وزدەرىنەن قانشا جاۋىنگەر تالاپ ەتىلەتىنى جونىندەگى رازناريادكا جىبەرىلەدى. سونىڭ ىشىندە قازاق كسر ەكى اتقىشتار بريگاداسى مەن ەكى كاۆالەريا ديۆيزياسىن جاساقتاپ جىبەرۋگە ءتيىس بولادى. ءبىزدىڭ جاق تاپسىرمانى تولىعىمەن ورىندايدى…
ءسويتىپ, 1942 جىلدىڭ كوكتەمىندە اقمولادا شۇعىل تۇردە 106-كاۆالەريا ديۆيزياسى جاساقتالادى. ءساۋىر ايىندا تۇگەل دەرلىك قازاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان اتتى اسكەر قوسىنى بىرنەشە ەشەلون بولىپ حاركوۆكە قاراي باعىت تۇزەيدى. بىراق ولار دىتتەگەن جەرىنە جەتپەي, جولدا بارا جاتقان كەزىندە-اق ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنەن قازاق كسر-ىنە 106-ديۆيزيانى تاراتىپ, ونى قىزىل ارميانىڭ باسقا اسكەري بولىمدەرىنىڭ ساپىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ءبولىپ جىبەرۋ تۋرالى بۇيرىق كەلىپ تۇسەدى. بىراق مۇنداعىلار قۇجات بويىنشا ەش جەردە جوق بىرلىكتى جولدان توقتاتۋعا ەشقانداي ارەكەت جاساي قويمايدى. قاپەرلەرىندە دانەڭە جوق ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى وسىلايشا ۋكراينانىڭ حاركوۆ وبلىسىنداعى ساۆينتسى ستانساسىنا بارىپ توقتايدى. مۇندا سوڭعى ەشەلون 12 مامىر كۇنى كەلىپ جەتەدى. بۇل جەردە ولاردى وڭتۇستىك-باتىس مايداننىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن 6-كاۆالەريا كورپۋسى قۇرامىنا قوسادى. ءدال سول كۇنى حاركوۆتى جاۋدان ازات ەتۋ وپەراتسياسى باستالادى. بۇل سۇرگىننىڭ ىشىندە كىمنىڭ قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز بولدى. سول ساپتا سوعىسقان ەسەپتە جوق اتتى اسكەر ديۆيزياسى تۋراسىندا ناقتى دەرەكتەردىڭ جازىلماي قالۋىنا سەبەپ بولعان دا وسى جاي ەدى.
الايدا ارادا 65 جىل وتكەننەن كەيىن مايدان دالاسىنا بارا سالىپ ۇرىسقا كىرىسىپ كەتكەن 106-نشى قازاق ديۆيزياسى ساربازدارىنىڭ جامان سوعىسپاعانى تۋرالى دەرەكتەر ءمالىم بولا باستادى. ولار 6-كورپۋس قۇرامىندا حاركوۆكە تۇستىك جاقپەن شابۋىلداماق بولىپ تىم ىلگەرى كەتىپ, كراسنوگراد قالاسى ءۇشىن قىرعىنعا كىرەدى. سول شاپقىنشىلىقتا ادامدار دا, اتتار دا ابدەن بولدىرادى. ازىق-تۇلىك پەن وق-دارىلەر دە تاۋسىلادى. قورشاۋ ىشىندە قالعان ولارعا سوسىن جوعارىدان كومەك كورسەتىلمەك بولادى. بىراق ونىڭ ورايى كەلمەيدى. سەبەبى قالعان مايدانداردىڭ دا احۋالى وڭىپ تۇرماعان ەدى. كوماندوۆانيە سوڭىنان بۇلاردى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتكەندەي سىڭاي تانىتادى. وسىنداي جاعدايدا جاۋ ىشىندە سوعىسقان اتتى اسكەرلەر جاۋىنگەرلەرى 26 مامىرعا دەيىن شىداس بەرەدى. سودان كەيىن ءبارى تىنادى.
ءبىر تاڭعالدىراتىنى, 102 ۆينتوۆكامەن, 1,5 مىڭ قىلىشپەن عانا قارۋلانعان 4091 ادام تۋرا ەكى اپتا بويى جاسانعان جاۋعا ەرىك بەرمەي, قارسىلاسىپ باعادى. اتتى اسكەرلەر مەزگىلدىڭ مامىر ايى بولعانىنا قاراماستان, ءالى قىستىق توندارمەن, بايپاق پيمالارمەن ءجۇر ەدى. ال ولارمەن ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي ىقشام دا ىڭعايلى اسكەري فورما كيىنىپ العان نەمىس سولداتتارى سوعىستى. سودان كەيىن فاشيستەر قازاق جاۋىنگەرلەرىنە قارسى تانك كولونناسىن ايداپ سالدى. ءبىزدىڭ ۇلانداردىڭ فاشيستەر تانكىلەرىنە قىلىشپەن قارسى ۇمتىلعانى جايلى اڭىز اڭگىمە وسىدان كەيىن شىققان-تىن.
قىزىل اسكەرلەر تاعى ءبىرشاما ۋاقىت كەسكىلەسكەن شايقاس ۇستىندە كەيىن شەگىنىپ, قورشاۋدان شىقپاقشى بولادى. بىراق وڭتۇستىك-باتىس مايداننىڭ 600 مىڭ ادامىنىڭ تەك 22 مىڭى, اتتى اسكەرلەردىڭ ءبىر جارىم مىڭى عانا سۋىرىلىپ كەتە الدى. قالعاندارى ۇرىس دالاسىندا قالدى نە جاۋ قولىنا ءتۇستى. كەيىن سوعىس جىلناماشىلارى جازاتىن «حاركوۆ قازاندىعى» وسى كەزدە ورىن الدى. كوز كورگەندەردىڭ ايتۋلارىنشا, مۇندا ناعىز قاندى قاساپ بولعانعا ۇقسايدى. قىرعىن بولعان جەردە ادامدار مەن اتتاردىڭ دەنەلەرى مىلجا-مىلجا بولىپ كوپ كۇن جاتقان. اقىرىندا بۇل ماڭنان جان توزگىسىز ءيىس تاراي باستاعان. سوسىن نەمىستەر اۋەدەن ۇشاقپەن حلور سەۋىپ وتكەن.
وسىمەن 106-ديۆيزيا تۋرالى دەرەك تۇگەسىلەدى. سەبەبى باسقا مالىمەتتەردىڭ ءبارى ارحيۆتەردەن شۇعىل جويىلىپ جىبەرىلگەن ەكەن. قۇددى مۇنداي ديۆيزيا, مۇنداي وقيعا بولماعان سياقتى. كەڭەس كوماندوۆانيەسى وسىعان مۇددەلىلىك تانىتقانعا ۇقسايدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر مىناداي سەبەبى بار كورىنەدى. تاپ وسى جىلدارى ۋكراينانى باسقارعان نيكيتا حرۋششەۆ 42-ءنىڭ كوكتەمىندە تاپ جاڭاعى وڭتۇستىك-باتىس مايدانى اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپتى. سول ستالينگە بايانات جاساپ تۇرعانىندا, ءوزىن جاقسى اتتى كورسەتۋ ءۇشىن بۇل جاق ەشقانداي كومەك كەرەك ەتپەيدى, ءوز كۇشىمەن شىعادى دەگەن مازمۇندا مالىمدەمە جاساپتى. ءسويتىپ, جاعدايعا دۇرىس باعا بەرە بىلمەگەن. ونىڭ سالدارى الاپات اپاتقا الىپ بارعان.
جوعالعان ديۆيزيانىڭ دەرەگىن تابۋعا حاركوۆ قالاسىنداعى قازاق جەرلەستىگى قاۋىمداستىعىنىڭ جەتەكشىسى ماككا قاراجانوۆا كوپ كومەكتەسىپتى.
– ادەپكى ىزدەستىرۋ جۇمىستارى بۇل ديۆيزيا تۋرالى ەشكىمنىڭ ەشتەڭە بىلمەيتىنىن كورسەتتى, – دەيدى ول. – مەنىڭ ءبىر تاتيانا كرۋپا دەگەن كەرەمەت قۇربىم بار ەدى. سول بىزبەن بىرگە ىزدەستىرۋ جۇمىستارىنا قوسىلىپ كەتتى. ونىڭ ءوزى ارحەولوگ, تاريحشى, ءوز ورتاسىندا ايتارلىقتاي بەلگىلى ادام. قۇربىم دا ءوز اينالاسىنان ديۆيزيا جايىندا سۇراستىرا باستايدى. بىراق وعان بىلەتىندەر 106-كاۆالەريا ديۆيزياسى دەگەننىڭ جوق ەكەنىن, بارلىق مايداندا 106-ديۆيزيانىڭ اتقىشتار ەسەبىندە كورسەتىلگەنىن ايتادى. ءبىز سوعان قاراماستان ىزدەستىرۋىمىزدى توقتاتپادىق. ءبىر جولى, تۇنگى ساعات ەكىدە مەنىڭ ەلەكتروندى پوشتاما حات كەلىپ ءتۇستى. ونى شايىق قالقىنباەۆ دەگەن اتتى اسكەردىڭ قىز نەمەرەسى جازىپتى. حاتىندا ول كوپشىلىكتەن اتاسىنىڭ جەرلەنگەن جەرىن تاۋىپ بەرۋگە كومەكتەسۋدى سۇرايدى. ىزدەۋ سالۋشى سونىمەن بىرگە اتاسىنىڭ سوڭعى حاتىن حاركوۆ تۇبىنەن جىبەرگەنىن اتاپ كورسەتىپتى. حات جولدانعان دەرەۆنيانىڭ اتى الەكسەەۆكا دەپ تۇر. ال مۇنداي دەرەۆنيا حاركوۆ تۇبىندەگى پەرۆوماي دەگەن اۋداندا بار ەدى. سوندىقتان ءبىز ىزدەستىرۋدى تۋرا وسى اۋداننان باستادىق. ءسويتىپ, كراسنوگراد قالاسىنا باردىق. ءبىرىنشى كەزەكتە قالالىق مۋزەيگە سوعىپ, اتالعان ديۆيزيا جايىندا سۇراستىرىپ كوردىك. ەشقانداي اقپار جوق بولىپ شىقتى. ءبىز كەتەيىن دەپ جاتقاندا, مۋزەيدە ىستەيتىن قارتاڭ ايەل كەلىپ: «قىزدار, ۇلى وتان سوعىسىنىڭ كراسنوگراد قالاسىنا قاتىستى ماتەريالدارىن باياعىدان بەرى جيناستىرىپ جۇرگەن ءبىر كىسى بار. بالكىم, ىزدەگەندەرىڭىز سودان تابىلىپ قالار» دەگەندى ايتتى.
– ەڭ باستىسى, ءبىز ديۆيزيانىڭ كورپۋس قۇرامىنا بەرىلگەنى تۋرالى اكتىنى تاۋىپ الدىق, – دەيدى ماككا قاراجانوۆا. – بۇل اقمولا اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ مايدان شەبىنە دەيىن جەتكەنى عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىسقانىن بىلدىرەدى. بۇدان ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءبىز تاعى ءبىر قۇجات تاۋىپ الدىق. ول بۇعان دەيىن ەش جەردە جاريالانباعان ەكەن, مەن ونى «ناسلەدنيكي سلاۆى» دەگەن سايتتان جاقىندا عانا اشقان پاراقشاما ورنالاستىردىم. ول – 1942 جىلعى 9 مامىرداعى ءبىر بايانات. وندا 6-كاۆالەريا كورپۋسىندا وتكەن جينالىس تۋرالى ءسوز قوزعالادى. سودان الىنعان ءبىر دايەكتەمە بىزگە: «…بۇگىن بىزگە تولىقتىرۋ كەلدى. كورپۋسقا قۇرامىندا 4175 ادامى, سونىڭ ىشىندە 356 باسشى كومانديرلىك قۇرامى, 528 كىشى باستىقتار قۇرامى, 3291 قاتارداعى جاۋىنگەرلەرى بار ديۆيزيا قوسىلدى. ديۆيزيانىڭ باسشىلىق ەتۋ بولىگى 200 كوماندالىق قۇرامنان, 59 ساياسي قۇرامنان, 31 اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق قۇرامنان, 27 مەديتسينالىق پەرسونالدان, 21 ۆەتەرينارلىق قۇرامنان, 7 تەحنيكالىق قۇرامنان تۇرادى. ۇلتتىق جاعىنان جالپى قۇرامنىڭ 90 پايىزىن قازاقتار قۇرايدى…».
ال اتتى اسكەرلەر قۇرىلىمى رەسمي تۇردە «اقمولا كاۆالەريالىق ديۆيزياسى» دەپ اتالعان ەكەن. بىراق ديۆيزيانىڭ نەگىزىن اقمولالىقتار قۇراعانىمەن, وعان قازاقستاننىڭ تاعى 9 وبلىسىنان جاۋىنگەرلەر الىنىپتى. بۇدان بولەك, قىرعىزداردىڭ 107-اتتى اسكەر ديۆيزياسىنان اۋىسىپ كەلگەندەر دە بولعان.
قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ وكىلى ماعجان قاھارمانوۆ ىزدەستىرۋ جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ءبىر قاعازدىڭ ناعىز سەنساتسيا بولعانىن اڭگىمەلەيدى. ول جوعارىدا ماككا قاراجانوۆا ايتقان اكتى ەدى. شىنىندا دا, 106-كاۆالەريالىق ديۆيزيانىڭ 6-كورپۋستىڭ قۇرامىنا قابىلدانىپ الۋى جونىندە اكتى دەپ اتالاتىن قۇجاتتا قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ اتى-جوندەرى, ولاردىڭ ساياسي-مورالدىق احۋالدارى جانە جازبا ۋاقىتى تولىق كورسەتىلگەن. كەيىن حاركوۆكە بارىپ قايتقان ءبىزدىڭ ىزدەستىرۋ توبىنىڭ مۇشەلەرى اتالمىش قاندى قاساپتى ءوز كوزدەرىمەن كورگەن ۋكراين قاريالارىمەن كەزدەسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. ولار اتتى اسكەرلەر قۇرامىنداعى جاۋىنگەرلەردىڭ قازاقتار بولعانىن بىردەن ايتقان. دەلەگاتسيا سول ساپاردا ەكى باۋىرلاستار زيراتىندا بولۋدىڭ دا ورايىن كەلتىرەدى. سولاردىڭ ءبىرى 30 جىلدان بەرى جان بالاسى تۇرمايتىن «كازاچي مايدان» دەگەن سەلونىڭ جانىندا ورنالاسىپتى. مەموريالدا 25 جاۋىنگەردىڭ اتى-ءجونى جازىلىپتى. بۇلاردىڭ اراسىندا قازاق فاميليالارى از كەزدەسپەيدى. ال تومەندە بۇل جەردە 752 ادامنىڭ ءمايىتى جاتقانى جازىلىپتى. كىم ءبىلسىن, وسىلاردىڭ اراسىندا اقمولا ديۆيزياسىنىڭ بوزداقتارى دا از ەمەس شىعار…
حاركوۆ وبلىسىنىڭ باسشىلىعى وسى دۇمپۋدەن كەيىن ۇمىت بولعان قازاق ديۆيزياسى قۇرمەتىنە ەكى مەموريال ورناتپاققا ۋادە بەرگەن ەكەن. بۇلاي بولاتىنى, 42-ءنىڭ كوكتەمىندە اقمولالىق اتتى اسكەرلەر جاساي الماعان تىرلىكتى 43-ءتىڭ باسىندا ولاردىڭ باسقا جەرلەستەرى ورىنداپتى. اتاپ ايتقاندا, 106-ديۆيزيانىڭ بىتپەي قالعان ءىسىن تۋرا ءبىر جىلدان كەيىن اقمولالىقتاردان قۇرالعان 310-اتقىشتار ديۆيزياسى تابىستى اياقتاپ, كراسنوگرادتان نەمىستەردى قۋىپ شىعىپتى. وسى ءۇشىن وعان «كراسنوگراد ديۆيزياسى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلىپتى.
مىنە, «جوعالعان اقمولالىق ديۆيزيانىڭ» ءبىر دەرەگى وسىلاي ەلگە ءمالىم بولدى.
راسۋل ايتقوجا
