نۇر-سۇلتاندا ولگەن ادامنىڭ ءمايىتىن ورتەيتىن كرەماتوري سالىناتىنى جونىندە گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىنىڭ بىرىندە جازعان ەدىك (قاراڭىز: №108 , «يسلامعا جات ارەكەت قوي», 12 قىركۇيەك, 2020 جىل, «Astana aqshamy»). ارينە, بۇكىل الەمدى تارىنىڭ ءبىر قاۋىزىنا سىيعىزعان ىندەت كەزىندە مۇنداي شەشىمدى قابىلداماس بۇرىن, حالىقتىڭ, قوعامنىڭ وي-پىكىرى ەسكەرىلۋى ءتيىس ەدى. سەبەبى ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ, ءتىپتى قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى مۇنداي شەشىمدى قولدامايتىنى انىق. سول سەبەپتەن مەزگىل ماسەلەسىنە شاعىن جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, قوعامنىڭ ويىنا, الەمدىك دىندەردىڭ ۇستانىمىنا تاعى ءبىر ءۇڭىلۋدى ءجون كوردىك.
جەرلەۋ ورىندارى جەتكىلىكتى
نۇر-سۇلتان قالاسىندا 10-عا جۋىق زيراتتار بار. ادام جەرلەۋمەن اينالىساتىن ءىرىلى-ۇساقتى كومپانيالار, جەكە ۇيىمدار كوپ. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى – استراحان تاس جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان (اتباسار كوشەسى, 2 ب ءۇي) «ريتۋال ەليت» كومپانياسىنىڭ كەڭسە-دۇكەنىن ىزدەپ شىقتىم. الدىن-الا حابارلاسىپ العان ەدىم, مەكەمەنىڭ باسشىسى ليۋدميلا كۋچەروۆا جىلىشىرايمەن قارسى الدى. ءبىر قۋانعانىم, كومپانيا ديرەكتورى ەلوردادا كرەماتوري سالۋعا قاتىستى بۇكپەسىز وي-پىكىرىن ايتىپ, ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ بەردى.
«ەلوردادا كرەماتوري سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىن ەستىگەندە سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەدىم. قازاقستان – مۇسىلمان مەملەكەتى, مۇنى ءبارىمىز بىلەمىز. ەندەشە كرەماتوريدىڭ كەرەگى نە؟ ول ءبىزدىڭ سالت-داستۇرىمىزگە, دىنىمىزگە كەرەعار ەمەس پە؟ ايتپاقشى, جوبانىڭ ماقساتى – ەلورداداعى زيراتتاردىڭ اۋماعىن ازايتۋ دەپ جازىلىپتى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن, باس قالاداعى اۋدانى 760 گەكتار جاڭا قالالىق قورىم پايدالانۋعا بەرىلدى. اۋماعى اتشاپتىرىم, جان-جاعى قورشالعان جەر بوس جاتىر. ياعني, وعان دا كوپ قاراجات ءبولىندى. نۇر-سۇلتان حالقىنىڭ باسىم بولىگىن مۇسىلماندار قۇرايدى. دەمەك, كرەماتوريدىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق!».
اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ, كومپانيا باسشىسىنا توتەننەن ساۋالدار قويدىم.
– سىزدەرگە ءمايىتتى ورتەۋگە تاپسىرىس بەرۋشىلەر كوپ پە؟ ول ءدىني جورالعىنىڭ قۇنى قانشاعا تۇسەدى؟
– بۇل – ءبىزدىڭ قىزمەتىمىزدى تۇتىنۋشىلاردىڭ 0,2 پايىزى. ماسەلەن, بيىل ءمايىتتى ورتەۋگە 4 ءوتىنىش ءتۇستى. ولاردى تۇگەل رەسەيدىڭ ءنوۆوسىبىر قالاسىنداعى كرەماتوريگە اپاردىق. ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن ورتەۋگە حريستيان ءدىنىنىڭ وكىلدەرى ءوتىنىش بىلدىرەدى. بۇل ءراسىمنىڭ قۇنى – 500 000 تەڭگە. كارانتين كەزىندە شەكارا جابىلعاندىقتان, ونداي وتىنىشتەردى جۇزەگە اسىرا المايمىز. نوۆوسىبىردەگى كرەماتوريدە بولىپ, ءمايىتتى قالاي ورتەيتىنىن كوزىممەن كوردىم. ەشقانداي دا جاعىمدى اسەر المادىم. ورتەگەننەن كەيىن قالعان كۇلدى قۇتىعا جينايدى. بىرەۋ كۇلدى اشىق جەردە ساقتاسا, ەكىنشى بىرەۋ كومىپ تاستايدى. كۇل ساقتايتىن پارك سالىپ قويىپتى. بايقاعانىمداي, رەسەيدە ولگەن ادامدى جەرلەيتىن ىڭعايلى جەر تابۋ وتە قيىن. ال قازاقتىڭ دالاسى كەڭ ەمەس پە؟
– ليۋدميلا يۋرەۆنا, ەلوردادا قازىر قانشا قورىم بار؟
– ۇزىن-سانى 10-عا جەتەدى. «قالالىق زيرات», «قىرقىنشى», «ۋچحوز», «قوياندى», «سوفيەۆكا» دەپ تىزبەكتەلە بەرەدى.
– بيىل ىندەت كۇشەيگەن ماۋسىم-شىلدە ايلارىندا ەلوردادا ءبىر كۇندە 30 ادامنىڭ جەرلەنگەنى راس پا؟
– ءيا, راس. ول كەزدە ءبىر كۇندە كەم دەگەندە 30-35 ادام جەرلەندى. ءبىز ىندەتكە شالدىققانداردى جەرلەگەن جوقپىز. ويتكەنى ولگەن ادامداردى جەرلەۋگە قاتىستى وتىنىشتەردى قابىلداپ, مايىتتەردى قالالىق قورىمعا جونەلتەمىز. ەسكى جانە جاڭا قورىمدا ىندەتتەن قايتىس بولعان ادامداردى جەرلەۋمەن اينالىسقان ارنايى بريگادا بولدى. كوپ ادامداردىڭ وكپەسى قابىنىپ, كوز جۇمعانىن بىلەمىز. ال قازىر جاعداي تۇراقتالدى. ءومىر بولعان سوڭ, كۇنىنە 1-2 ادام قايتىس بولادى. كەي كۇندەرى ونداي وقيعا بولمايدى. ارينە, ءبىز ءوز قىزمەتىمىزگە جۇگىنگەن جاندارعا كومەكتەسەمىز.
اڭگىمەمىز وسى جەردە اياقتالىپ, ليۋدميلا يۋرەۆنا كەڭسە-دۇكەنىنە كەلگەن ادامداردى قارسى الۋعا ورنىنان تۇردى.
قاي ءدىننىڭ سالتىندا ءمايىتتى ورتەيدى؟
پراۆوسلاۆ شىركەۋى ءمايىتتى ورتەۋدى قوشتامايدى, بىراق ەرەكشە ايىپتامايدى. پاتريارح الەكسيدىڭ ءوزى مۇنداي ءدىني ءراسىم پراۆوسلاۆ كانوندارىنا قايشى كەلمەيتىنىن ايتقان. سودان شىعار, رەسەيلىك كرەماتوريلەردە ولگەن ادامنىڭ كۇناسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءان ايتىلادى. يۋدا ءدىنى ءمايىتتى ورتەۋگە تىيىم سالادى, ياعني ادامنىڭ جانى ورتەلگەندە قاتتى ازاپتالادى دەپ سانالادى. ءۇندىستاندا ءمايىتتى جاعۋ – كونەدەن كەلە جاتقان سالت. ۇندىلەر اعاشتان جاسالعان پيراميداعا وت جاعىپ, وعان حوش ءيىستى ساندال اعاشىنىڭ مايىن تامىزادى. ءمايىتتى ورتەيتىن كەزدە دۇعا وقىپ, جاراتقاننان مارقۇمنىڭ جانىن تەزىرەك قابىلداۋدى سۇرايدى. وتقا جانباعان سۇيەكتەردى جيناپ, گانگ وزەنىنە لاقتىرادى.
بۋددا دىنىندە ءمايىتتى ورتەۋ – ادامدى و دۇنيەگە اتتاندىرۋدىڭ جالعىز جولى, قالىپتاسقان ءداستۇر. مىسالى, جاپونيادا ولگەن ادامداردىڭ 98 پايىزىن ورتەيدى. ءبۋدديزمنىڭ ءداستۇرى بويىنشا كرەماتسيا الدىندا ادامنىڭ ءتىستەرىن جۇلادى. بۋددانىڭ ءتىسى – وسى دىندەگى جالعىز رەليكۆيا. جاپوندىق دۇنيەتانىمعا سايكەس, كەز-كەلگەن ادام – بولماي قالعان بۋددا قۇدايى. سول سەبەپتەن, ءار ادامنىڭ ءتىسى بولاشاق بۋددانىڭ ءتىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن تۇسىنىك بار.
جاپونيادان بولەك, قازىرگى كەزدە ءمايىتتى ورتەۋ وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىندە مىندەتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل ءراسىم ەۋروپا جانە سولتۇستىك امەريكادا كەڭ تارالعان. چەحيادا ولگەن ادامداردىڭ 95 پايىزىن, ۇلىبريتانيادا – 69 پايىزىن, دانيادا – 68 پايىزىن, شۆەتسيادا – 64 پايىزىن, شۆەيتساريادا – 61 پايىزىن, اۆستراليادا – 48 پايىزىن, نيدەرلاندىدا 46 پايىزىن ورتەيدى.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
حاسان امانقۇلوۆ,
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ شاريعات جانە ءپاتۋا ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى:
يسلام شاريعاتىندا مۇسىلمانداردىڭ مۇردەلەرىن كرەماتسيا (ورتەۋ) ارقىلى جەرلەۋگە بولمايدى. بۇل – ادامزات جاراتىلىسىنىڭ ارداقتىلىعىنا قايشى كەلەتىن ءىس. جاراتقان يەمىز قۇراندا ادامزاتتى ارداقتى ەتىپ جاراتقانىن ايتادى. «ءسوز جوق. ءبىز ادام بالالارىن ارداقتادىق. قۇرلىقتا, تەڭىزدە الىپ جۇردىك, جاقسى نارسەلەردەن ريزىق بەردىك ءارى جاراتقاندارىمىزدىڭ كوبىنەن ولاردى ۇستەم ەتتىك» دەيدى. ءارى پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) قانداي دا ءبىر جاندىكتى وتپەن جازالاۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتكەن. باسقا حاديستە پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) بىلاي دەيدى: «ولگەن ادامنىڭ سۇيەگىن سىندىرۋ – ءتىرى ادامنىڭ سۇيەگىن سىندىرعانمەن تەڭ». ياعني, ادام بالاسى ءتىرى بولا ما, دۇنيەدەن وتكەن بولا ما قۇرمەتكە يە. جالپى, مۇسىلمان ۇممەتى ادام دۇنيەدەن وتكەن سوڭ, ونى جەرلەۋ كەرەكتىگىنە ءبىر اۋىزدان كەلىسكەن. ال ونى ورتەۋ ءمايىتتى, قورلاۋ, ازاپتاۋ بولىپ سانالادى. ءتىپتى اللا ەلشىسى قابىردى باسپاڭدار دەگەن. بۇل دا بولسا دۇنيەدەن وتكەن مارقۇمعا قۇرمەت رەتىندە ايتىلعان. قۇران كارىمدە جەرلەۋ ۇلگىسى ابىل مەن قابىل وقيعاسىندا باياندالعان. شاريعاتىمىز بويىنشا ادام بالاسى دۇنيەدەن وتسە, ونىڭ دەنەسىن جەر قويناۋىنا تاپسىرادى. ال ولگەن ادامدى ورتەۋ دىنىمىزگە جات».
دميتري بايدەك, نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى سۆياتو-ۋسپەن كافەدرالدى سوبورىنىڭ پروتەريى:
«حريستيان ءدىنى ادامنىڭ ءمايىتىن ورتەۋگە تىيىم سالمايدى, ايىپتامايدى جانە قۇپتامايدى, بارىنشا بەيتاراپ قارايدى. ويتكەنى حريستيان دىنىندەگى ادامعا ولگەننەن كەيىن دەنەسىن قايدا جىبەرەتىنى ەمەس, ونىڭ رۋحىنا وقىلعان دۇعا, جانىن تازالاۋ جانە ولگەننەن كەيىنگى ادامداردىڭ جۇرەگىندە قالعانى بارىنەن ماڭىزدى. ادامنىڭ تانىنەن جان كەتكەنىمەن, رۋحى ولمەيدى. كرەماتسياعا قاتىستى ونى جاساۋعا نەمەسە جاساماۋعا ءبىزدىڭ دىنىمىزدە قانداي دا ءبىر دوگمالىق, كانوندىق نورمالار مەن ۇيعارىمدار جوق. كرەماتسيا ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە, بۇگىنگى قالىپتى ومىرىمىزدە جوق. سول سەبەپتەن جۇرتتىڭ ۇركە قاراۋى تۇسىنىكتى جايت. ەگەر ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىمدى ايتسام, ادامنىڭ ءمايىتىن ورتەۋدە تۇرعان سونشالىق قورقىنىشتى نارسە جوق. ورتەلگەن ءمايىتتىڭ كۇلىن ساقتاپ قويادى. ءبىز ولگەندەردىڭ جانى ءومىر سۇرە بەرەتىنىن بىلەمىز. كىمنىڭ جانىن تىرىلتەتىنىن قۇدىرەتتى قۇداي ءوزى بىلەدى. ەلوردادا كرەماتوري سالىنادى دەگەن ماسەلە ءالى دە تالقىلانۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
سۇلتان ىبىراي, ابايتانۋشى عالىم:
«ادام ولگەن سوڭ ءتانىن ورتەۋ دەگەن قانشاما مىڭ جىلدىق داستۇرىمىزدە جوق نارسە. ءتىپتى بۇگىنگى مۇسىلماندىق كەزىمىزدى ايتپاي-اق قويالىق. ارحەولوگيالىق قازبالاردى قاراساق, سوناۋ تۇركى داۋىرىنەن باستاپ ادام جەرلەنگەن. يسلامدا, حريستياندا جانە جويتتەردىڭ دىنىندە دە ورتەۋ دەگەن جوق. سول سەبەپتەن مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى, مۇسىلمان رەتىندە ەلوردادا كرەماتوري سالۋعا قارسىمىن. ءبىر كۇمانداناتىن نارسە, ادام ولگەن سوڭ دەنە مۇشەلەرىن پايدالانۋ دەگەن ۇلكەن سۇراق بار. ادام قاپەلىمدە ءولىپ قالسا, ونىڭ كەلىسىمىنسىز ىشكى اعزاسىنىڭ ءبىر بولشەگىن ساتىپ, ءتانىن ورتەپ جىبەرۋ وپ-وڭاي. مەنىڭشە, بۇل دا سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىس تۋدىراتىن فاكتور. تاعى ءبىر قيسىنسىزداۋ جاعى, الماتى مەن نۇر-سۇلتاندا ولگەن ادامدى جەرلەۋگە جەر جەتپەيدى دەگەن سىلتاۋ ايتىلادى. قۇدايعا شۇكىر, قازاقتىڭ جەرى جەتەدى. تەك ادامدى جەرلەۋگە قاتىستى بەلگىلى ءبىر ستاندارتتار ەنگىزۋ كەرەك. مىسالى, ولگەن كىسىلەردىڭ بارىنە ءبىر-ءبىر ۇلكەن كەشەن, ماۆزولەي سالسىن دەگەن اڭگىمە جوق. ادامنىڭ بەيىتىن دە كىشىرەيتىپ, ادەپ-عۇرىپتان اسپايتىن قىلىپ, سالۋعا بولادى.
