2005 جىلدان باستاپ ەلىمىزگە 250 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتىلعان. سونىڭ ىشىندە 12 جىلدا سولتۇستىكتەگى كورشىمىز – رەسەي فەدەراتسياسىنان تارتىلعان تىكەلەي ينۆەستيتسيالاردىڭ كولەمى 11,7 ملرد اقش دوللارىن قۇراعان. شەتەلدىك ينۆەستيتسيا, نەگىزىنەن, نيدەرلاندى (7,7 ملرد دوللار), اقش (3,4 ملرد دوللار), شۆەيتساريا (2,6 ملرد دوللار), فرانتسيا (1,1 ملرد دوللار), قىتاي (960,9 ملن دوللار) جانە ت.ب. ەلدەردەن تارتىلدى. دەمەك, ۇلتتىق ەكونوميكامىزعا شەتەلدەن قاراجات قۇيىلىپ جاتىر. الايدا بۇل كىمنىڭ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى؟ ەلدەستىرەتىن ەلشىلەردىڭ بۇل ىسكە قوسقان ۇلەسى قانداي؟ جالپى, شەتەلدەردەگى ەلشىلەرىمىز قانشا ينۆەستور تارتتى؟ ولاردىڭ جۇمىسىنا قانداي دا ءبىر رەيتينگ جاسالا ما؟ وسىنداي ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ, وزىمىزشە تالداۋ جاسادىق.
ەلشىلەر سوندانە ىستەپ ءجۇر؟
قازىر شەتەلدەردە قازاقستاننىڭ 94 ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەرى بار. سونىڭ ىشىندە 59-ى – ەلشىلىكتەر. ولاردا كەم دەگەندە 10-12 ادام جۇمىس ىستەيدى. ال سول 59 ەلشى نەمەن اينالىسادى؟ ارينە, رەسەي, قىتاي, اقش سياقتى الپاۋىت ەلدەردەگى ەلشىلەردىڭ جۇمىسى قاۋىرت. الايدا شاعىن مەملەكەتتەردەگى ەلشىلەرىمىز نە ىستەپ ءجۇر؟ شىنىن ايتساق, ونى كوپشىلىك بىلمەيدى. سودان شىعار ديپلوماتتارىمىزدىڭ ءجيى-ءجيى شۋ شىعارىپ جۇرەتىنى. ءبىز بۇل تۋرالى گازەتىمىزدىڭ وتكەن ساندارىنىڭ بىرىندە جازعانبىز (قاراڭىز: «ديپلوماتتارىمىز نەگە جانجالعا ىلىگە بەرەدى؟», 30 قازان, 2018 جىل).
ەلشىلەر, ەڭ الدىمەن, ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا, بارىس-كەلىستى شيراتۋعا جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق ولار حالقىمىزدىڭ مادەنيەتى, ونەرى, سالت-داستۇرلەرى, ادەپ-عۇرىپتارىن شەتەلدىكتەرگە ناسيحاتتاۋعا مىندەتتى. تۋراسىن ايتساق, ءبىزدىڭ كوپتەگەن ديپلوماتتارىمىز پوليگلوت بولعانىمەن, ءوز انا ءتىلىن بىلمەيدى. بۇل ماسەلەنى قازاق ءتىلدى باق-تار بۇرىن دا كوتەرگەن. كەزىندە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان ەرلان ىدىرىسوۆقا سىن دا ايتىلعان. بىراق ودان قانداي دا ءبىر ناتيجە شىققان جوق. بۇل – باسقا اڭگىمەنىڭ وزەگى. قوش دەلىك.
ەلباسىسىنىنان قورىتىندى شىقتى ما؟
سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ كولەمىندە ءبىزدىڭ ەلشىلەر مەن ديپلوماتتارعا قاتىستى كوپ سىن ايتىلىپ ءجۇر. ءسال شەگىنىس جاساساق, وسىدان ءۇش جىل بۇرىن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ ورنىنا بوس سەندەلىپ جۇرەتىن كەيبىر ديپلوماتتاردى قاتاڭ سىنعا العانى ەسىمىزدە. «ەلشىلەرىمىز نە ىستەپ جۇرگەندەرىن وزدەرى دە بىلمەيدى. ءوزىنىڭ جۇمىسىن جەتىك بىلمەيتىن ادام ەكونوميكانى قايدان ءبىلسىن؟! سوندىقتان ولاردىڭ جۇمىسىنىڭ باعىتىن وزگەرتۋىمىز كەرەك. شىنى كەرەك, ءبىزدىڭ ەلشىلەردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. «جايىلىپ» كەتكەن ەلشىلىكتەر كوپ. ءبىز قازاقستاننىڭ مۇددەسى بار جەردە عانا ءوز وكىلدەرىمىزدى ۇستاۋىمىز كەرەك» دەپ باتىرىپ ايتتى ەلباسى.
سول وقيعادان ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن شەتەلدەگى مەكەمەلەرگە ەلگە ينۆەستيتسيا تارتۋ مىندەتى قويىلدى. الايدا ول مىندەتتىڭ قانشالىقتى ساپالى ورىندالعانىن ەشكىم بىلمەيدى. سەبەبى اشىق اقپارات جوق. اقوردادا وتكەن القالى جيىنداردىڭ بىرىندە ەلباسى قازاقستانعا شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋدى جانداندىرۋ كەرەكتىگىن تاعى ەسكەرتتى. «شەتەلدەرگە بارعانىمىزدا ءىرى-ءىرى كاسىپكەرلەرمەن كەزدەسەمىز. ولار ەلگە قىزىعۋشىلىق تانىتادى. ءتىپتى قانداي نىساندارمەن جۇمىس ىستەۋ تۋرالى دا ۇسىنىستارىن جەتكىزەدى. بۇل – كەرەمەت مۇمكىندىكتەر. الەمدە قاراجات كوپ, تەك ونى تاۋىپ, ەلگە اكەلۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ۇكىمەتتىڭ, قۇزىرەتتى مامانداردىڭ نەگىزگى جۇمىسى وسى بولۋى ءتيىس» دەپ قاداپ ايتتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
وسى ورايدا «ەلشىلەردىڭ ينۆەستيتسيا تارتۋعا قانداي ۇلەسى بار؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ الماق بولىپ قۇزىرلى مينيسترلىكتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى ايبەك سمادياروۆقا بىرنەشە مارتە تەلەفون شالدىق. بىراق ول تەلەفون تۇتقاسىن كوتەرمەدى. مينيسترلىكتىڭ رەسمي سايتىنان دا ماردىمدى اقپارات الا المادىق. ياعني قاي ەلشىنىڭ قانشا ينۆەستيتسيا تارتقانى دا بەيمالىم.
قازىر پراگماتيزم زامانى. ولاي بولسا ءبىزدىڭ ەلشىلەر مەن ديپلوماتتارعا جۇكتەلىپ وتىرعان مىندەت وتە ورىندى. ويتكەنى 94 ەلشىلىك پەن ديپلوماتيالىق وكىلدىكتەر دەگەنىمىز – ۇلكەن اسكەرمەن تەڭ كۇش. بىراق بارلىق ەلشىلەردىڭ مۇنداي ىسكە قابىلەتى بار ما؟ ماسەلە سوندا. قازىر الەمدىك تاجىريبەگە جۇگىنسەك, اقش, ۇلىبريتانيا, فرانتسيا, تۇركيا سياقتى ەلدەردىڭ ءوزى شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋعا كۇللى كۇش-قۋاتىن جۇمىلدىرىپ وتىر. كوپتەگەن ەلدەردە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مەن ينۆەستيتسيا تارتۋ جونىندەگى مامانداندىرىلعان اگەنتتىكتەر بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيدى. شەتەلدىك ەلشىلەر كوبىنەسە اتالعان اگەنتتىكتىڭ قىزمەتىن اتقارىپ, ءوز ەلىنە قاراجات تارتۋعا جانىن سالىپ ەڭبەك ەتەدى. ولار قانداي دا ءبىر ەلگە ەلشى بولىپ باراردان بۇرىن جەرگىلىكتى ۇلكەن-كىشى كومپانيالاردىڭ ينۆەستيتسيالىق الەۋەتىن, شەتەل نارىقتارىنا شىعۋ مۇمكىندىكتەرىن تەرەڭ زەرتتەيدى.
ال بىزدە وسىنداي اگەنتتىكتەر بار ما؟ ارينە, بار. ول – «Kaznex Invest» ەكسپورت جانە ينۆەستيتسيالار بويىنشا ۇلتتىق اگەنتتىگى. بىراق ونىڭ جۇمىسى دا كوڭىل كونشىتپەيدى. سەبەبى قازاقستانعا كەلەتىن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ بارلىعى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءارتۇرلى ەلدەر باسشىلارىمەن جەكە كەزدەسۋلەرىنەن كەيىن جۇزەگە اسىرىلادى.
«ديپلوماتيالىق قىزمەتكە كىم كورىنگەن بارىپ ءجۇر»
بەلگىلى زاڭگەر مارات باشيموۆ شەتەلدەردەگى ەلشىلىكتەردە قىرۋار ادام ۇستاۋدىڭ قاجەت ەمەستىگىن ايتادى. «ەلشىلەر مەن ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانىن قىسقارتۋ كەرەكتىگىن پرەزيدەنت دۇرىس ايتتى. جۇمىس ىستەمەي بوس وتىراتىن ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەرەگى نە؟ بيۋدجەت شىعىندارىن ازايتامىز دەسەك, قاجەتسىز ديپلوماتيالىق ميسسيالارىمىزدى قىسقارتقان ابزال» دەيدى ول. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا, كاسىبي ەمەس مامانداردىڭ جيناقتالۋ ماسەلەسى جىلدار بويى ەلەۋسىز قالىپ كەلدى. «ءوز باسىم ديپلوماتيالىق قىزمەتكە كىم كورىنگەننىڭ بارىپ جۇرگەنىنە تاڭعالامىن. مىسالى, ءسىم-دە دەپارتامەنت باسشىسى بولىپ جۇرگەن تاجىريبەلى جىگىتتەر شەتەلدىك ديپميسسيانىڭ جەتەكشىلىگىنە بارا المايدى. ول جاقتا ەشكىم تانىمايتىن ادامدار قىزمەت ەتەدى. اشىقتىقتىڭ, ادىلدىكتىڭ جوقتىعىنان ەلشىلىكتەر ءتيىمدى جۇمىس ىستەمەيدى. ديپلوماتتاردى شەتەلگە جاي وتىرۋعا, ۋاقىت وتكىزۋگە جىبەرگەن جوقپىز عوي» دەپ تۇسىندىرەدى ماسەلەنى م.باشيموۆ.
ول الەم وزگەرگەن سايىن ءار مەملەكەت ديپلوماتتارىنا قاتاڭ تالاپتار قويۋ قاجەت دەپ سانايدى. «ءبىزدىڭ ديپلوماتتارىمىز رەسەي, ۋكراينا ەلشىلىكتەرىندەگى ارىپتەستەرىنەن ۇلگى الۋى ءتيىس. ۋكراينانىڭ كىشكەنتاي عانا ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قىرۋار ءىس تىندىرعانىن كورىپ ءجۇرمىز. ەلشىلىكتەرگە كاسىبي ماماندار مەن وتانشىل ازاماتتاردى تارتۋ كەرەك» دەيدى ساراپشى.
شەتەلدەردەن نە ۇيرەنۋ كەرەك؟
شىندىعىنا كەلسەك, ءبىزدىڭ ديپلوماتتار شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تابۋ مەن ەلگە اكەلۋدىڭ ناقتى ادىستەمەسىن بىلمەيدى. بالكىم, كەيبىرەۋلەرى وعان باسىن قاتىرمايتىن دا شىعار. بۇل سالاعا قاتاڭ باقىلاۋ قاجەت. وتكەن جىلى وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆ شەتەلدەردە جايباراقات جۇرگەن وزبەك ەلشىلەرىن قاتتى سىنادى. ول جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيتىن ديپلوماتتاردى ەلگە قايتارىپ, ەلشىلىكتەردىڭ بارلىعىن جاۋىپ تاستايمىن دەپ قورقىتتى. ارينە, مۇنداي مالىمدەمەنىڭ جۇمىس ىستەمەيتىن ديپلوماتتاردى توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي قىلعانى راس. وزبەكستان پرەزيدەنتى ءار ەلشىگە اپتا سايىن كەم دەگەندە 10 ءتۋريستى وزبەك ەلىنە جىبەرۋدى مىندەتتەدى. بۇل مىندەتتىڭ قالاي ورىندالاتىنىن سىرتقى ىستەر مينيسترىنە تاپسىردى. مۇنداي تاپسىرمادان كەيىن وزبەك ديپلوماتتارىنىڭ «ۇيقىسىنان ويانعانى» ايدان انىق نارسە.
ءبىز شەتەلدەردىڭ تاجىريبەسىن ۇلگى ەتۋگە قۇمارمىز عوي. ماسەلەن, ۋكراينادا «شەتەلدەردەگى ۋكراين ەلشىلەرىنىڭ وندىعى» دەگەن رەيتينگ بار. ءار جىلدىڭ سوڭىندا وسى رەيتينگ ارقىلى ەلشىلەردىڭ جۇمىسىنا ءادىل باعا بەرىلەدى. مۇنداي رەيتينگ ۋكرايندىق جانە شەتەلدىك ساراپشى-ماماندارعا سۇراۋ سالۋ ناتيجەسىندە جاسالادى. ۋكراينداردان ۇيرەنەتىن ءۇردىستىڭ ءبىرى – ەلشىلەردىڭ ەڭبەكاقىسىن اشىق جاريالاۋ. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ۋكراين ديپلوماتتارىنىڭ جالاقىسى تۋرالى رەسمي اقپاراتتى باق-تاردان جاسىرمايدى. وتكەن جىلى «112.ua» سايتىندا جۋرناليست يۋري گودوۆاننىڭ «ۋكراينا ءوز ەلشىلەرىنە قانداي جالاقى تولەيدى؟» دەگەن ۇلكەن زەرتتەۋ ماقالاسى جارىق كوردى. ارىپتەسىمىز بۇل ماقالادا مەملەكەت ءوز ديپلوماتتارىنا تۇراتىن ەل ازاماتتارىنىڭ تابىسىنان كوپ تومەن ەڭبەكاقى تولەيتىنىن ماسەلە ەتىپ كوتەرىپتى. ۋكراينانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى پاۆەل كليمكيننىڭ جالاقىسى 54 مىڭ 928,19 گر-نى قۇرايدى. ال شەتەلدەردەگى ۋكراين ەلشىلەرى مەن ديپلوماتتارى 14-17 مىڭ گر كولەمىندە جالاقى الاتىن كورىنەدى. مۇنداي اشىق, جاريا ساياسات بىزگە دە كەرەك.
