گازەت وقىمايتىن مۇعالىم قايدان شىقتى؟

كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان ادەت, داعدى, داستۇرلەردىڭ ءبارىن قۇردىمعا لاقتىرىپ, وي-سانامىزدى جاڭارتۋعا تىرىسىپ جاتقانىمىز راس. بىراق ءۇي تازالاعاندا ۇيىلگەن بۇيىمداردى ىرىكتەپ وتىرۋعا ەرىنىپ, قوقىسقا تاستاي سالعىسى كەپ تۇراتىن پارىقسىز ايەل سەكىلدى «ەسكىلىكتەن ارىلۋ» ماسەلەسىندە جاقسى مەن جاماندى, كەرەك پەن باسى ارتىق دۇنيەلەردى اجىراتىپ جاتپاي, ءبىر-اق ىسىرىپ تاستاۋعا بەيىل تۇراتىنىمىز قىزىق. سول كەي «كەرەكتىڭ» اراسىندا, وكىنىشكە قاراي, كىتاپ, گازەت-جۋرنال وقۋ دا «ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى» سياقتى دەۆالۆاتسياعا اينالىپ بارا جاتقانداي. وعان مۇددەلى بولىپ وتىرعاندار اراسىندا مۇعالىمدەردىڭ بارى ويلاندىرادى. تاياۋدا فەيسبۋك الەۋمەتتىك جەلىسىندە جارىق كورگەن مىنا ەكى پىكىرگە نازار اۋدارالىق.

Aينۇر سەمباەۆا,
«زاڭ» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:

– قولىندا ءمورى بار باسشىلاردىڭ كوبى باسپاسوزگە جازىلۋعا ءمان بەرمەيدى. قولداۋ كورسەتۋىن سۇراساڭ «ءبىز ەشكىمدى مىندەتتەي المايمىز» دەيدى ءبىراۋىزدان. «سايتتاردان وقي سالامىز عوي» دەيتىندەرى دە از ەمەس.
سويتكەن سوڭ تىنىش وتىرساشى. جوق! جازىلۋعا قۇلقى جوقتار شەتىنەن گازەتكە شىعۋعا قۇمار. جاقىندارىن, جاقسى ىستەرىن كورسەتىپ قالۋعا اۋەس. ويتكەنى گازەتكە باسىلعان ماقالا اتادان بالاعا, ودان نەمەرەگە جەتەدى. جارقىراتىپ كورسەتىپ ماقتانۋعا جاقسى. ال جازىلعان جامان, اقشاڭ كەتەدى. ءبىزدىڭ يدەولوگيانىڭ اقساپ جاتقانى دا سوندىقتان. قازىر بۇرىنعىداي جازىلۋدى ەسكە سالىپ وتىرماعان سوڭ گازەت-جۋرنالدان مۇلدە قول ءۇزىپ قالعان وتباسىلار كوپ. ءتىپتى «ۇلان» مەن «بالدىرعاندى» بىلمەي ءوسىپ جاتقان بالالار قانشاما؟! ءبىر توي ءۇشىن شاشىنا 5 مىڭعا پريچەسكا جاساتاتىن انالار 2 مىڭدى گازەتكە بەرۋگە قيمايدى. «نەگە كەرەك؟ وقيتىن تۇك جوق!» دەگەندەرىن ەستىگەندە كۇيىپ كەتەسىڭ عوي. گازەتتىڭ ءار ءنومىرىنىڭ جارقىراپ شىقپاسى بەلگىلى. بىراق قاجەتكە جارار ءبىر مالىمەتتىڭ بولاتىنى انىق ەمەس پە؟
«زاڭ گازەتىنە» قاتىستى دا سونى ايتۋعا بولادى. رەسپۋبليكاداعى تۇڭعىش قۇقىقتىق باسىلىم بولعان سوڭ وقىرماندارىمىز از دەپ ايتپايمىز. بىراق زاڭگەرمىن, ادۆوكاتپىن, پروكۋرورمىن, سۋديامىن, ادىلەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرىمىن, ىشكى ىستەر سالاسىنىڭ وكىلىمىن دەپ ەسىك قاعاتىنداردىڭ كوبى گازەتكە جازىلمايدى. سوعان قاراماستان باسشىلارى بەكىتكەن جوسپارعا سايكەس ايىنا, توقسانىنا ءبىر رەت ماقالاسىن شىعارىپ تۇرعىسى كەلەدى. سوندا دەيمىن, مەديا-پلاندى قاتىرىپ جاساعاندى بىلگەندەر «نە گازەتكە جازىلمايمىز, بۇلار ماقالاسىن قايدا شىعارار ەكەن؟» دەپ باس قاتىرمايتىن بولىپ تۇر عوي.
P.S: جىلدىڭ اياعىندا قۇزىرلى ورىندار اقشالارىن يگەرە الماي الەك بولىپ جاتادى عوي. سولار جاعدايى تومەن, الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسىلارعا گازەت-جۋرنالداردى جازدىرىپ بەرسە قانداي ساۋاپتى ءىس بولار ەدى. تەلەفونعا تەلمىرگەن بالا-شاعاعا دا پايدالىسى سول.

ءومىر شىنىبەكۇلى,
قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى:

– قۇرمەتتى رەداكتور!
نەگە بىرەۋ ءوزىنىڭ شاشىنا ماكياج جاسايتىن نەمەسە بالا-شاعاسىنا نان الاتىن اقشانى ءسىزدىڭ گازەتكە قيا سالۋ كەرەك؟
ادام ءوز اقشاسىن اراققا جۇمساسا دا, كوشەدەگى قايىرشىعا بەرسە دە – ءوز ەركى.
ءوز گازەتىڭىزدىڭ قاجەت ەكەنىن دالەلدەي الماساڭىز كىمگە رەنجيسىز؟
گازەت شىعارۋ – بيزنەس, گازەت – تاۋار.
ءسىز ءوز تاۋارىڭىزدى باسەكەگە قابىلەتتى ەتىڭىز.
ءسىزدىڭ گازەتىڭىزدى وقىماسا, دۇنيەنىڭ سۋالىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىنە, كاسىبي تۇرعىدا دامىماي, ومىردەن قالىپ كەتەتىنىنە وقىرماندى سەندىرىڭىز.
قالاي بولعاندا دا, وقىرماندى جوعارىدان قىسىم جاساپ نەمەسە ءسىز سەكىلدى ۇيالتىپ ماجبۇرلەۋ دۇرىس ەمەس.
وقىرمان ءوزى جازىلاتىن بولسىن!

ەل نە دەيدى؟

بۇل پىكىرلەردىڭ قاي-قايسىسىن دا داتتاپ جاتقاندار دا, ماقۇلداپ, ماقتاپ جاتقاندار دا جەتەدى. فەيسبۋك قولدانۋشىلار Galiya Azhenova, جانسايا جۋنيسوۆا «زاڭ» گازەتىن وقىمايتىن سۋديالار بارىن جازسا, Darhan Muhan: «جازىلۋدى قيىنسىنسا, ءۇزىلىس كەزىندە كىتاپحانادان وقىسا عوي. سوعان قاراماي «ء7ا سىنىبىندا اشىق ساباق ءوتتى» دەگەن حابارىن گازەتكە باسقىسى كەلەدى. «گازەتكە جازىلمايمىن!» دەپ بايبالام سالماس بۇرىن, وزىنە «وسى مەن گازەت, جۋرنال وقىپ ءجۇرمىن بە؟» دەگەن سۇراق قويۋى كەرەك سياقتى. ينتەرنەتتىڭ يگىلىگىن بىزدەن بۇرىن پايدالانعان ەلدەردە دە گازەت شىعىپ جاتىر, دەمەك گازەتتىڭ ورنى مەن ماڭىزى جويىلا قويعان جوق. شەت ەلدەردە مۇعالىمدەر گازەتتى ساتىپ الىپ وقيدى» دەپ جازىپتى. ءوزىن مەكتەپ مۇعالىمى دەپ تانىستىرعان Aidana Batirhan: «رەنجىمەڭدەرشى! سول گازەتكە زورلاپ جازىلاتىننىڭ ءبىرىمىن. شىنىمدى ايتسام, وقىماق تۇگىل, كىتاپحانادان المايمىن دا» دەسە, ءلاززات تۇرسۇنجانوۆا: «2011-2013 جج. «باستاۋىش سىنىپ» جۋرنالىنا جازىلعان ەدىم. كۆيتانتسيامدى جىبەرىپ ماقالالارىمدى تەگىن شىعارعانىم بار. رەداكتورلار سولاي جاساسا, جازىلادى عوي ۇستازدار. كاتەگوريا كوتەرگەندە, رەيتينگكە مەديا كەرەك قوي» دەپتى. ال سۆەتا الپامىسوۆا ءومىر شىنىبەكۇلىنا «وتە ورىندى جازىپسىز» دەپ قولداۋ بىلدىرگەن.
مۇنداعى دارحان مۇقاننىڭ ءسوزىن بەلگىلى جۋرناليست سەرىك ءپىرنازاردىڭ «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ 2018 جىلعى 13 قاراشا كۇنگى نومىرىندە جارىق كورگەن «قاعاز گازەتتىڭ قاۋقارى قايت­قان جوق» اتتى ماقالاسىمەن دە راستاۋعا بولادى. وندا «گازەت ولەدى», «گازەت وقىلمايدى» دەگەن داقپىرتقا ەرمەي, ستراتەگيالىق باعىتىن وزگەرتىپ, قولىندا بار قۇرالدى ءتيىمدى پايدالانا بىلگەن ەلدەردە قايتا گازەتتەردىڭ تيراجى جەدەل قارقىنمەن ءوسىپ, باسىلىمدار شىعارماشىلىق ۇجىمعا دا, قوعامعا دا پايداسىن تيگىزىپ وتىرعانى جازىلعان ەدى. ماسەلەن, 1923 جىلدان بەرى شىعىپ كەلە جاتقان ماسكەۋ قالالىق «ۆەچەرنيايا موسكۆا» گازەتى كۇنىنە 2 رەت 85 مىڭ دانامەن, اپتاسىنا 1 رەت 1 ملن 286 مىڭ دانامەن شىعادى. 1851 جىلعى 18 قىركۇيەكتەن بەرى جارىق كورەتىن اقش-تىڭ «The New York Times» باسىلىمى ادەتتە 1 ملن 131 مىڭ دانامەن, ال دەمالىس جانە مەرەكە كۇندەرى بۇل مولشەر 1 ملن 681 مىڭ بولىپ شىعادى. 1877 جىلى نەگىزى قالانعان «The Washington Post» تا تسيفرلاندىرۋ ءدۇمپۋىنىڭ دۇرەسىنە ات قويىپ ءوتىپ, ەندى قازىر 1 ميلليوننان كوپ تيراجبەن جارىق كورەدى. ۇلىبريتانيانىڭ كۇن سايىن شىعاتىن «The Guardian», فرانتسۋزدىڭ «Le Figaro» گازەتى دە كۇن سايىن تارالىمىن ارتتىرىپ كەلەدى. تەحنيكا, تەحنولوگياسى جەدەل دامىعان جاپونيا دا ەلەكتروندى قۇرالداردان قايتادان قاعاز جۇزىندەگى ونىمدەرگە بەت بۇرا باستادى.
اتالعان ەلدەردىڭ گازەت جۋرناليستيكاسى دا, سوعان ساي وقىرماندارى دا قاتار دامىپ, ءوسىپ, جەتىلىپ كەلەدى. ول ەلدەردە ەركىنە سالسا دا «ەشكىم مىندەتتەمەۋ كەرەك», «گازەت وقىمايمىن» دەپ ازاماتتىق سانانى دامىتۋعا, قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا قارسى شىعىپ, كولدەنەڭ تۇرىپ جاتقان مۇعالىمدەر جوق سەكىلدى.

ءتۇيىن

ارينە, كەيدە «گازەتىنە زورلاپ جازدىرىپ, وقىرماندى مەزى قىلىپ جۇرگەن كىمدەر؟» دەگەن دە ويعا قالاسىڭ. كەڭەستىك كەزدەگىدەي ءبىر ۇيدە ءۇش ادام جۇمىس ىستەسە, سولاردىڭ ۇشەۋى بىردەي رەسپۋبليكالىق, وبلىستىق, اۋداندىق اكىمشىلىكتەردىڭ نەگىزگى باسىلىمىنا زورلىقپەن جازىلىپ جاتقان جوق شىعار, بۇرىنعىداي ءبىر گازەت ءبىر ۇيگە قوس-قوستاپ كەلمەيتىن بولار دەپ ۇمىتتەنەتىنىمىز دە بار.
دەسەك تە, مۇعالىمگە «مەن گازەت وقى­مايمىن» دەپ وتىرعان جاراسا ما؟ قوعامنىڭ وزگە مۇشەلەرى سەكىلدى كوپشىلىك جاس مۇعالىمدەردىڭ قازىر كىتاپ, گازەت وقىماسا دا ينستاگرام «جۇلدىزدارىنىڭ» پاراقشالارىنا جازىلىپ, وقيتىنى انىق قوي. البەتتە, كىم نە وقىپ, نە كورەدى – ءوز ەركىندە. بىراق قوعامنىڭ جايىن, ەلدىڭ ماسەلەسىن جازىپ, بيلىك پەن قاراپايىم حالىق اراسىندا التىن كوپىر بولىپ وتىرعان باسىلىمداردى وقىمايتىن, الەۋمەتتىك جەلىلەر جەتەگىندەگى ۇستازداردان قانداي ۇلاعات كۇتۋگە بولادى؟ ولاردىڭ سويلەۋ مادەنيەتىنەن, بالالارمەن قارىم-قاتىناسىنان, ايتاتىن اڭگىمەسىنەن قالاي دا رۋحاني دەڭگەيى كورىنىپ تۇرماي ما؟ الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى «جۇلدىزداردىڭ» جەكە ومىرىندەگى جاڭالىقتارىن وقۋدان اسپايتىن مۇعالىمدەر بالالارعا نە ايتىپ, ساباعىن قالاي قىزىق ەتىپ وتكىزۋى مۇمكىن؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ ولار كوشەلى ءسوز ايتىپ, ءوزىن تۇلعا رەتىندە مويىنداتىپ, بالالاردى باۋراي الا ما؟
ءدال قازىرگى ۋاقىتتا «مۇعالىمدەر مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ جوباسى قوعام تالقىسىنا ۇسىنىلعانى بەلگىلى. بىراق گازەت وقىمايتىن مۇعالىمدەردىڭ سول جوبانى تولىعىمەن وقىپ شىققانى كۇمان تۋعىزادى. ويتكەنى ونى كەيبىر سايتتار جاريالاعان, بىراق ونى اشىپ وقۋ ءۇشىن ارنايى تىركەۋدەن ءوتۋ, كوشىرىپ الۋ, ت.ب. تالاپ ەتىلەدى – ماشاقاتى كوپ.
بۇدان شىعاتىنى, ءباسپاسوز بەتىندە, نەگىزىنەن, قاراپايىم حالىقتىڭ, مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ ماسەلەسى قوزعالىپ جاتادى. وزەكتى وي, ورنىقتى ءسوز ايتا بىلگەن وقىرماننىڭ پىكىرىن جاريالاۋدان دا ەشبىر گازەت قاشقان ەمەس. ءسويتىپ تۇرىپ مۇعالىمدەردىڭ «گازەت وقىمايمىن» دەگەنى «مەن ءوز تاعدىرىما بەيتاراپ قارايمىن, ءومىرىمدى جاقسارتۋعا, ەلىمدى وركەندەتۋگە ۇمتىلمايمىن», ياعني «ماعان ءبارىبىر» دەگەنى ەمەس پە؟
ءسىز قالاي ويلايسىز؟