وتكەن جىلعى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا مەملەكەت باسشىسى الاياقتىق پەن قارجى پيراميدالارىنا, اسىرەسە, ينتەرنەت-الاياقتىققا قارسى بىتىسپەس كۇرەس اشۋ جونىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ الدىنا ناقتى مىندەتتەر قويدى. قازىر تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرىن ەركىن مەڭگەرىپ العان الاقول ارامزالار قاراپايىم ادامداردى قان قاقساتۋدا. ءتىپتى ولاردىڭ الداۋ-ارباۋ تاسىلدەرى دە مىڭ قۇبىلىپ, كۇننەن كۇنگە جەتىلە تۇسۋدە. مىنە, قوعامدا ەتەك الىپ بارا جاتقان وسىنداي كەلەڭسىزدىكتى قۇرىقتاۋ ءتارتىپ ساقشىلارىنان ۇلكەن كۇش-جىگەردى تالاپ ەتىپ وتىر.
شىعاسىعا يەسى باسشى
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايشا ايمۇراتوۆانىڭ تۇسكى ءۇزىلىس كەزىندە ۇيالى تەلەفونىنا قوڭىراۋ شالىنادى. «بۇل تسەنتركرەديت بانكتەن» حابارلاسىپ تۇر. بىرەۋلەر ءسىزدىڭ اتىڭىزدان كرەديت الۋعا ارەكەتتەنگەن. بانكتىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى مەن پوليتسيا حاباردار. ساقتىق شارالارىن كۇشەيتۋىمىز كەرەك. جەكە كۋالىگىڭىز وزىڭىزدە مە؟ سونى الىپ تەز بانككە جەتىڭىز. مەنەدجەر پلەتنەۆانى سۇراڭىز دا كەزەكسىز وتە بەرىڭىز. ءبىز ءسىزدى كۇتىپ وتىرمىز» دەيدى.
ايشا مۇنداي توسىن قوڭىراۋدان قاتتى قوبالجىپ كەتەدى. «ەندى نە ىستەيمىن؟» دەپ ويىن جيناقتاپ ۇلگەرگەنشە تاعى قوڭىراۋ سوعىلادى. جاڭاعى داۋىس. «ءسىز ءالى شىققان جوقسىز با, اسىعىڭىز, ۋاقىت وتە تىعىز. ايتپاقشى, كارتوچكاڭىزدا اقشا بولسا, ونى تەز باسقا جەرگە كوشىرۋ كەرەك» دەپ ءۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتىپ, ءوزى ابىراپ, ساسقالاقتاپ تۇرعان ادامدى ودان سايىن دۇرلىكتىرەدى.
ءبىر مينۋتتان كەيىن تاعى قوڭىراۋ شالىپ ءوزىن پوليتسيا مايورىمىن دەپ تانىستىرىپ, «جسن-ءىڭىزدى جانە كارتوچكاڭىزدىڭ ارتقى ءۇش ءنومىرىن ايتىڭىز, ايتپەسە, ۇلگەرمەيسىز. الاياقتار ءسىزدىڭ كەشە دەپوزيتكە سالعان اقشاڭىزعا قاۋىپ ءتوندىرىپ جاتىر» دەپ قارا اسپاندى ودان سايىن توندىرە تۇسەدى. ايشانىڭ كۇنى كەشە عانا بانكتەگى دەپوزيتكە قوماقتى اقشا سالعانى راس ەدى. «ەندى ونى الياقتار الىپ قويسا, ماسقارا…» دەگەن ويمەن جەكەباس كۋالىگىن دە, بانكىلىك كارتوچكاسىنىڭ ارتقى ءۇش ءنومىرىن دە قالاي ايتىپ قويعانىن ءوزى بىلمەي قالادى.
جانۇشىرىپ جۇگىرىپ «تسەنتركرەديت بانكتىڭ» جاقىن ماڭداعى فيليالىنا كەلەدى. مۇنداعىلار تىم-تىرىس. مەنەدجەر پلەتنەۆانى سۇرايدى. ونداي ادام جۇمىس ىستەمەيتىن بولىپ شىعادى.
«مۇمكىن, باۋىرجان مومىشۇلى داڭعىلىنداعى ورتالىق بانكتە ىستەيتىن شىعار دەگەن ويمەن تاكسي ۇستاپ, وعان دا كەلەدى. الايدا پلەتنەۆا دەگەن مەنەدجەر مۇندا دا بولماي شىعادى. وسى كەزدە بارىپ ايشانىڭ ويىنا الاياقتاردىڭ ارەكەتى ورالادى. كەشە عانا اۆتوبۋستاردا «بانك قىزمەتكەرى ەشقاشان كليەنتتەرگە وزدەرى تەلەفون شالمايدى» دەگەن حابارلاندىرۋدى ەستىمەپ پە ەدى؟ سوعان نەگە ءمان بەرمەگەن؟»
بولعان ءمان-جايدى سول جەردە بانك قىزمەتكەرىنە باياندايدى. پوليتسياعا حابارلاسادى. الايدا ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە ەسەپشوتىنداعى ءۇش ميلليون تەڭگەنىڭ قولدى بولعانىن ءبىلىپ, سانىن ءبىر-اق سوعادى.
مۇنداي وقيعالار قازىر ەلىمىزدە بەلەڭ الىپ تۇر. اسىرەسە, ينتەرنەت-الاياقتىق ءورشىپ بارادى. تەك وتكەن جىلى عانا ەكى مىڭنان اسا قازاقستاندىق وسىنداي ينتەرنەت-الاياقتاردىڭ قۇربانى بولىپتى.
قۇيتىرقى تۇزاعى كوپ
قازىر بىرەۋدىڭ اتىنا سىرتتاي كرەديت راسىمدەپ, ونى يەلەرى تەك بىرنەشە اي وتكەندە عانا بانك قىزمەتكەرلەرىنەن ەستىپ, ءبىلىپ جاتاتىن وقيعالار جيىلەپ كەتتى. كۇندەلىكتى تىرلىگىن جاساپ, تۇرمىس قامىمەن ەڭبەكتەنىپ, تەر توگىپ جۇرگەن ادامعا «ءسىزدىڭ العان نەسيەڭىز ءۇش ايدان بەرى تولەنبەدى, ۇستەمە پايىزى دا ءوسىپ بارادى» دەپ حابارلاما كەلۋى سۇمدىق ەمەس پە؟! بۇعان جول بەرمەۋدىڭ, الدىن الۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟
«راس, ينتەرنەت-الاياقتىقتىڭ جولىن كەسۋدە ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. وتكەن جىلى ولاردىڭ ءبىرازى قولعا ءتۇسىپ, جازاسىن دا الدى. الايدا ادامداردىڭ اڭعالدىعى مەن نەمقۇرايدىلىعىنان ولاردى تۇپكىلىكتى اۋىزدىقتاۋ ازىرگە مۇمكىن بولماي تۇر. الداۋ, ارباۋ, الدىن الا دايىنداعان ارنايى قۇيتىرقى ارەكەتتەر قاراپايىم جانداردى تۇزاعىنا ىلىكتىرىپ, قىلمىستىق ويلارىن جۇزەگە اسىرىپ ءجۇر. ستاتيستيكا كورسەتىپ وتىرعانداي, كەيىنگى كەزدە وسىنداي قىلمىستىڭ تەك ءاربىر بەسىنشىسى عانا اشىلادى. نەگە دەسەڭىز, وعان جوعارىدا ايتىلعانداي, ازاماتتاردىڭ وزدەرى سەبەپشى بولادى. قانشاما اقپاراتتىق ەسكەرتەۋلەر, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن قالانىڭ قوعامدىق كولىكتەرىندەگى دىبىستىق حابارلاندىرۋلار ارقىلى قاۋىپسىزدىك شارالارى ەسكەرتىلىپ جاتسا دا, كوپشىلىك تۇرعىندار سوعان ءمان بەرمەي كەلەدى» دەيدى پوليتسيا مايورى بولات ءجانابىل.
استانا قالاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى ەرمەك الىبەكۇلىنىڭ كرەديتتىك تاريحى اياق استىنان ءبۇلىندى. ۇيىنە كوللەكتور قوڭىراۋ سوعىپ, بيىل شىلدە ايىندا بانكتەن 120 مىڭ تەڭگە قارىز اقشا العانىن مالىمدەگەن. ءارى ونىڭ جىلدىق مولشەرلەمەسى 1000 پايىز ەكەندىگىن ەستىگەندە ەرمەك مىرزا ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى.
ءىستىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋ باستالادى. «قالايشا, مەنسىز بانكتەن باسقا بىرەۋ مەنىڭ اتىما قارىزعا اقشا راسىمدەيدى؟» دەپ تاڭ قالعان جابىرلەنۋشى.
سويتسە, ءبارى مۇمكىن ەكەن. ەڭ ءبىرىنشى, جسن مەن جەكەباس كۋالىگى ءنومىرىن, تەلەفون ءنومىرىن قولعا تۇسىرگەن الاياق قاشىقتان وتىرىپ, ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتىڭ بىرىنەن سول كىسىنىڭ اتىنا ەسەپشوت اشىپتى. ال قارىز بەرۋگە ونىڭ تەلەفون نومىرىنە كەلگەن SMS ناقتىلاۋ تولىق دالەل بولعان. ال الىنعان اقشا سول بويدا باسقا ەسەپشوتقا اۋدارىلىپتى.
«بۇل زاڭعا سايكەس پە؟» دەگەن ساۋالعا بانك قىزمەتكەرلەرى «شوت اشۋعا كەلىسىم كليەنتتەردى ديناميكالىق سايكەستەندىرۋ, اتاپ ايتقاندا, كارتانى اشۋعا ءوتىنىمدى تولتىرۋ نىسانىنا ەنگىزۋ كليەنتتىڭ كەلىسىمىن راستاۋدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەلەفون نومىرىنە SMS-پارول جىبەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ونلاين-ءوتىنىش بەرگەن كەزدە كليەنتتىڭ اتى-ءجونى, جسن-ءى سياقتى ناقتى دەرەكتەردى ەنگىزەدى. وسىنىڭ ءبارى سايكەس كەلىپ تۇرسا, شوت اۆتوماتتى تۇردە اشىلادى» دەيدى بانكتەگىلەر.
بۇل جەردە ءبىر بايقاعانىمىز, «ەكى شۇقىپ, ءبىر قاراپ», وتە ساق بولىپ, ءوزىڭىز قىراعىلىق تانىتپاساڭىز, الاياقتار ءالى تالاي بارماق تىستەتەرى مۇمكىن ەكەندىگى انىق بولدى.
ەڭ باستىسى – ساقتىق پەن قىراعىلىق
كەيىنگى كەزدە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان جايدىڭ ءبىرى – كيبەرالاياقتىق. جىل باسىنان بەرى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارداعى رەسۋرستارعا 163 ميلليون كيبەر-شابۋىل جاسالىپتى. وسى ءبىر سۇمدىق تسيفردىڭ استارىندا قانشاما قىلمىستىق ارەكەت جاتىر؟ ارينە, مەملەكەتتىك تەحنيكالىق قىزمەت قارسى قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتىپ-اق كەلەدى. 2008 جىلى قازاقستاننىڭ كيبەرقورعانىس ورتالىعى قۇرىلعان بولاتىن. دەگەنمەن, عالامتور ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە ەتەنە دەندەپ ەنگەن سايىن الاياقتاردى ءتۇرلى تاسىلدەرى مەن ايلا-شارعىلارىن جەتىلدىرىپ كەلەدى. سوندىقتان اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە اسا ءمان بەرەتىن كەز كەلگەنىن ماماندار مەن ساراپشىلار باسا ايتۋدا.
قازىر استانا قالاسىندا الاياقتىقتىڭ كەڭىنەن تاراعان ءتۇرى – بەلگىلى ءبىر زاتتى نەمەسە مۇلىكتى گازەت نە بولماسا, سايت ارقىلى حابارلاندىرۋ بەرىپ ساتۋ بولىپ تۇر. تەك 2023 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا عانا وسىنداي قىلمىستان ون جەتى ادام زارداپ شەككەن. «ساتىپ الۋشى» سىزگە «بانك كارتاڭىزعا اقشا اۋدارامىن» دەپ تولەمنىڭ ەڭ وڭتايلى جولىن ۇسىنادى. سويتەدى دە, سىزدەن كارتا ءنومىرىڭىز بەن تەكسەرۋ كودىن, سونداي-اق ۇيالى تەلەفونىڭىزعا بانك جىبەرگەن قۇپيا SMS كودىن دا ايتۋىڭىزدى وتىنەدى. «قازىر ەكى-ءۇش مينۋتتا اقشا ءسىزدىڭ كارتاڭىزعا تۇسەدى» دەپ سەندىرەدى. ناتيجەسىندە ءسىز ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن كارتا جەلىڭىزدەگى اقشا قاراجاتىنىڭ جويىلىپ كەتكەنىن ءبىر-اق بىلەسىز.
ساراپشىلار حاكەرلەردىڭ جەلىسىنە ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن مىناداي قاراپايىم كەڭەستەردى ۇسىنادى:
ەلەكتروندى حات جىبەرەردە سىلتەمەلەرگە اسا مۇقيات بولىڭىز. جەكە ءپارولىڭىزدى ءجيى اۋىستىرىپ تۇرىڭىز. ينتەرنەتتە دەبەتتىك كارتانى پايدالانباڭىز. ەش ۋاقىتتا تولەم تۋرالى اقپاراتتى ساقتاماڭىز. ارقاشان ءوزىڭىزدىڭ جەلىلىك جۇيەڭىزدى قالىپتى جاعدايدا ۇستاڭىز. اسا ساق بولىپ, قىراعىلىق تانىڭىز.
قازىر ينتەرنەت قاۋىپسىزدىگى وتە ماڭىزدى. ونى پايدالانۋشىلار سايتقا كىرەتىن, ونى جۇكتەيتىن كەز كەلگەن باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ سىلتەمەسىن باسپاس بۇرىن وسى قاعيدالاردى ۇنەمى ەستە ۇستاعاندارى ءجون.
