«ۇلت ۇپايىنىڭ» بۇگىنگى قوناعى – ەپيك جىرشى, قازاق فولكلورىن ىندەتە زەرتتەپ جۇرگەن عالىم بەرىك ءجۇسىپوۆ. قاي كەزدە دە ويىنداعىسىن بۇكپەي ايتاتىن بەرىك مىرزالىۇلىمەن ۇلت مادەنيەتىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى جايىندا اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– بەرىك مىرزالىۇلى, جامبىل وڭىرىنە قونىس اۋدارىپسىز. ارينە, قازاقتىڭ ءبىر بالاسى رەتىندە ەلىمىزدىڭ قاي تۇكپىرىندە ءجۇرىپ, قىزمەت ەتسەڭىز دە ارتىق ەمەس قوي. بىراق فولكلورتانۋ سالاسىنداعى بىلگىر عالىم, مۋزىكاتانۋشى مامان, ءبىراز باسشىلىق قىزمەتتە ۇيىمداستىرۋشىلىق شەبەرلىگىمەن كورىنگەن تاجىريبەلى ءسىزدىڭ ءدال تارازعا بارۋىڭىزعا نە سەبەپ؟
– مىنا قاراتاۋ سىلەمدەرىمەن جاپسارلاس جاتقان شيەلى توپىراعىنىڭ تۋماسى بۇداباي دەگەن شايىردىڭ قارلىعاش قىزبەن ءسوز قاعىتپاسىندا ايتاتىن «مەن ءوزىم كەلگەنىم جوق, ەل اكەلدى» دەپ باستالاتىن قۇيتىرقىلاۋ, بىرقاقپايى بولۋشى ەدى. سۇراعىڭ سوناۋ تۇكپىردە شوگىپ, بۇيىعى جاتقان سول سىڭار جولدىڭ اينالاسىنداعى ءبىراز جايتتى ءتۇرتىپ وياتتى. مۇنان ءارى ءسوزدى كوبەيتپەي-اق, تەك وسىنىڭ سەبەبىن كۇيتتەي بەرسە دە ءبىراز نارسەنى جەتىكتىرەر ەدىك. بۇل ءوزى ادام دەگەن شىركىننىڭ اۋەلى مامان رەتىندە ءبىر سالاعا كەرەك جەرى, سودان سوڭ بابىنا كەلگەن قوڭىر بارشىن سەكىلدى زار كۇيىندە تۇراتىن كەزەڭى بولادى. مىنە, سوندايدى تاپ باساتىن ەرەن كەرەك. اۋى ات ارقاسىنان اجىراپ بولعان الشاڭ قازاقتىڭ وي ولشەمىن قالا كەمىرىپ تاستاعان جۇقالتاڭ كەزەڭدە ونداي تاستۇلەك قايدان بولسىن؟ كىلەڭ ءبىر «كوپ ايتسا كوندى, جۇرت ايتسا بولدىنىڭ» كەزەڭىندە تۇرمىز عوي. نەگىزى, اۋەلدە كەۋىلىم ەل جاقتى قالاعان. بىراق قالاۋ قاناعاتتاندىرمادى. باياعى «كوكارال – كوكتىرناقتى» جايلاعان قالىڭ تورتقارانى قۇتتى قونىسىنان كوشىرۋگە تۇرتكى بولعان ايقارا كەمپىر سياقتى, ءبىزدى دە جىلىستاتقان, الگى ءبىر كىسى. سونىمەن, نە كەرەك, جارىم جىلعا جەتە-قابا ەل ورداسى – استانادا ايالداپ, قايتا اينالىپ, وسكەن جەرىم – الاتاۋ بوكتەرىنەن ءبىر-اق شىقتىم.
بىزگە كەۋىلى تۇسكەن داۋرەن اباەۆ ەسىمدى ازامات, ەسىتۋىڭ بار شىعار؟ الماتىدا, قالالىق اكىمدىككە قاراستى ورتاڭقول مەكەمەدە ورىنباسار بولىپ جۇرگەن جەرىمدە, «بەكە-اۋ, مىناۋ سىزگە قولايلى ەمەس ەكەن, قالاساڭىز استاناعا – مينيسترلىككە كەلىڭىز, بولماسا تارازعا, ءدال قازىر سول جەرگە ءبىر بىلىكتى مامان كەرەك بولىپ تۇر» دەپ, اتتاي قالاپ, اي-شايعا قاراتپاعان سول. ءمينيستردىڭ ۇسىنىسىن قولداپ, بىزگە سەنىم بىلدىرگەن مادەنيەت كوميتەتىنىڭ توراعاسى روزا كارىپجانوۆا. نە كەرەك, وسى ەكى ىقىلاستىنىڭ قالاۋىمەن جامبىلدان ءبىر-اق شىقتىق. ۆيتسە مينيستر كەزىندە نۇرعيساعا ازىلدەيتىنمىن, «داۋكەمە ايت, تاۋارلى پويىزدان ءتۇسىپ قالعان ۇلكەن قارا شابادان قۇساپ تارازدا قالىپ كەتىپ جۇرمەيىن, الماتىعا قام جاسار» دەپ. اقىرى ايتقانىم كەلگەن سياقتى. مەيلى عوي, ەل مەن جەردىڭ ايىرماسى از, بۇيىرمىس سولاي بولسا, تاۋەكەل.
وبالىنا نە كەرەك, كونە تاراز قۇشاعىن ايقارا اشتى. شىنىمدى ايتسام, ءسال كەشتەۋ كەلگەنىمە وكىنىپ قالدىم. نەگىزى, باسىڭدى باعالاپ, جاساعان ەڭبەگىڭنىڭ ءباسىن بىلەتىن جەردە ءجۇرۋ كەرەك ەكەن. ءبىراز ءىنى تاپتىق, ەل اعالارىمەن بىلىسە باستادىق. ءبىر ادامدىق ورىن كىم-كىمگە دە, قاي جەردەن دە تابىلادى. بىراق شىن كەرەگىرەك جەرىمدى ءوزىم تۇگىلى, وزگە سەزەدى. سىر ءوڭىرىنىڭ مۇراسىن جۇيەلەپ, عىلىمعا اينالدىرعان قازاق, ءوزىڭ ايتشى, قايدا ءجۇرۋى ءتيىس؟ ازىرگە مۇنى بىلمەي جۇرگەندەر بار, ارينە. سول ءۇشىن كەيدە اشىق ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ويتكەنى قازىرگىلەر ايتپاساڭ بىلمەيتىن, اشپاساڭ كورمەيتىن بولعان. قوش, سونىمەن…
– ءبىزدىڭ كوپتەگەن نىساندارىمىز يۋنەسكو-نىڭ «قاراۋىنا» وتتى. يۋنەسكو دەڭگەيىندە مەرەيتويلار وتكىزۋگە دە ماشىقتانىپ الدىق. بىراق ونىڭ زياندى جاعى دا بار ەكەنىن ايتىپ قالىپ ءجۇرسىز. وسى جونىندە تولىعىراق اڭگىمەلەسەڭىز؟
– ە, مۇنداي گاپتىڭ شەت-شەپىرىن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرانىڭ جايىنا قاتىستى ايتقان شىعارمىز. قالاساڭ, تاعى ايتايىن, بىراق وعان قۇلاق قويىپ, قورىتىندى شىعارىپ جاتقان كىم بار دەيسىڭ؟ بۇل قازاقتى تەك ىڭعىرشاعىن اينالدىرىپ ماقتاپ وتىرساڭ جاعادى ەكەنسىڭ. قالعان, جاناشىرلىقپەن ايتقان ءسوزدىڭ ءبارى دۇشپان جينايتىنعا ۇقسايدى. سوناۋ فرانتسيانىڭ تورىندە جايعاسقان ۇيىم بۇل قازاقتىڭ قاي جىرتىعىن جاماعانداي؟ مىسالى, ءبىر كەزدەرى «قورقىت اتا مۇراسى: داستان, اڭىز جانە مۋزىكا» دەگەن اتاۋمەن ەنگىزىلگەن ءوتىنىش يۋنەسكو-نىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ ۇكىمەتارالىق وتىرىسىندا ماقۇلدانىپ, ءتيىستى شەشىم قابىلداندى. جاقسى, ءۇيتىپ-ءبۇيتىپ ءجۇرىپ شەشىم شىعارتقان ەكەن. ال ەندى سولار قورقىت مۇراسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە تانۋ مەن تانىتۋدا قانداي يگى جۇمىستار اتقارىپ جاتىر, كىم بىلەدى؟ اتاعى دارداي, ال ناقتى ءىس-ارەكەتى قانداي؟ سوعان قاراعاندا ءبىز كەيدە اتاق, داڭقتى عانا مىسە تۇتاتىن سياقتىمىز. داڭعويلىق پا؟ مۇمكىن! ال ابىزدىڭ تۋعان توپىراعىنداعىلار نە ءبىتىرىپ وتىر؟ بار جەتكەن جەتىستىكتەرى جىل ارالاتىپ وتكىزەتىن, جاۋىر بولعان «قورقىت جانە ۇلى دالا سازى» فەستيۆالى ما؟ كەزىندە ونى تۇركسوي ۇيىمىمەن بىرىگىپ اتقارۋدى ءوزىم كوزەمەلدەپ كەتكەنمىن. سودان بەرى نە وزگەردى؟ ەشتەڭە دە وزگەرمەپتى. كەشىرىڭىز, ەندىگى جەردە بۇل جيىنعا قورقىتتىڭ ءوزى ءتىرىلىپ كەلىپ, كۇي شالىپ, ءبىر-ەكى اۋىز جىر ايتىپ بەرسە دە ودان تۇسەتىن پايدا شامالى.
قورقىتتىڭ مۋزىكالىق مۇراسى – قوبىز كۇيلەرىنە قاتىستى داۋعا اينالىپ بارا جاتقان, سويتە تۇرا مۋزىكاتانۋشى مامانداردى الاڭداتپايتىن ماڭىزدى ماسەلە جايىندا ايتپاي-اق قويايىن, بالكىم مۇنى سول توپىراقتاعى مادەنيەتتىڭ جاي-جاپسارىن «بىلەمىن» دەۋشىلەر تىنىسبەك قوڭىراتباەۆ پەن بەرىك جۇسىپوۆكە قاتىستى شاعىن اياداعى «ماسەلە» دەپ ويلايتىن شىعار. مىنە, ءۇش جىل بولدى, «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ تاپسىرىسىمەن قورقىت جايىندا ءتورت ءبولىمدى سەريال ءتۇسىرىلىپ ءبىتتى. مەن امالدىڭ جوقتىعىنان عانا كەڭەسشىلىك ەتۋگە كەلىسىم بەرگەن (ويتكەنى, تاقىرىپ وتە داۋلى) سول تۋىندىعا «الپامىس (الىپ بامسى) – بامسى-بەيرەك» بەينەسىن كىرىكتىرۋگە ۇسىنىس ەتكەنبىز. بۇعان قاتىستى ايعاق پەن مالىمەت «كيتاب-ي دادەم كورقۋت عالي ليسان تايفا وعۋزان» قاھارماندىق ەپوس ۇلگىسىندە شاش ەتەكتەن.
اقىرى ۇلتتىق ارنا بولىنگەن قاراجات اياسىندا عانا جۇمىس جاساۋدى ۇيعاردى. سودان ارزىمايتىن قارجى بولۋگە ىقپال ەتۋلەرىن سۇراپ, ايماققا سالاقۇلاش حات جازدىق. اقىرى نە بولدى دەيسىز عوي؟ ەر قورقىت تۋعان توپىراعىنان قولداۋ تاپپادى. ارينە, ءبىز ايتقان يدەيا ىسكە اسقاندا, سەريال مۇلدەم باسقاشا رەڭك العان بولار ەدى. مىنە, الگىندەي بەيتاراپ ارەكەتتەردىڭ سالدارىنان باسقانى ايتپاعاندا, ءالى كۇنگە دەيىن سول قورقىت جايىندا ءجىبى ءتۇزۋ عىلىمي ەنتسيكلوپەديا جوق. ونى كىم جاسايدى, مادەنيەتتەگى «ماماندار» ما؟ مۇنى قورقىت مۇراسىنا جاناشىر رەتىندە ايتىپ وتىرمىن-اۋ, ەرتەڭ وسىنى وقىعان بىرەۋ ءبىزدى «دۇشپان» ەتىپ كورسەتۋدىڭ قۇيتىرقى جولدارىن قاراستىرا باستايدى. ەگەر وزدەرىنىڭ ورەسى جەتپەسە, ورەلىنىڭ ءتىلىن الماسا, سوندا مۇنداي كەلەلى ءىستى كىم اتقارادى؟ مەن تەك ءبىر قورقىتتىڭ «زارىن» جيەكتەتىپ وتىرمىن, قازاقستانداعى مۇنان دا باسقا ماتەريالدىق ەمەس مۇرا مەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرگە قاتىستى كوشەلى ماسەلەلەرگە كوشپەي-اق قويايىن, ەگەر مەنى تارازدان تاپپاي قالعىڭ كەلمەسە.
– ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ءار جىلداردا جىرشىلاردان جازىلىپ الىنعان ەكى مىڭ ساعاتتىق اۋديوجازبا بار ەكەنى ايتىلدى. تۇسىنگەنگە, باعا جەتپەس قۇندىلىق ەكەنى بەلگىلى. بىراق ۇكىمەت دەڭگەيىندە سونى كەرەك ەتىپ جاتقان ادام بار ما؟ قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن, بىراق ءبىر كۇنى اياق استىنان جالعاننىڭ جارىعىنان كوشە بارساڭىز, الگى اۋديوجازبالاردىڭ «تاعدىرى» نە بولماق؟
– ەي, اينالايىن-اي, ءوزىڭ ءبىر ۇنەمى ۇڭىرەيىپ تۇراتىن جەردەگى شەشىمى تابىلمايتىن نارسەلەردىڭ شەتىن ۇگىتە بەرەدى ەكەنسىڭ. ەكى مىڭ ساعات دەگەنىڭ «شەرىمبەت جوبا» عوي, ناقتى ەسەبىن شىعارىپ, جيعان-تەرگەنىمدى رەتتەپ, وزىمە «رەۆيزيا» جاساۋدى, بۇيىرسا, كەلەسى جىلى باستايمىن. بيىل سونىڭ العىشارتتارىن جاساپ, كەرەك-جاراقتارىن جيىستىرىپ قويدىم. ناقتى ساناپ, رەتكە كەلتىرگەن كەزدە ونىڭ كولەمى اناعۇرلىم كوبىرەك بولۋى دا, ازايۋى دا مۇمكىن. جالپى, ءتول مۇرانىڭ باعاسىنا جەتكىسى كەلەتىن يەسى – سىردىڭ بويى, سول جەرگىلىكتى جەردەگى بيلىك يەلەرى الدىمەن مەنىڭ باعاما جەتسىن. ازىرگە سونى شىن كەرەك ەتىپ وتىرعان ەشكىمدى كورمەدىم. بالكىم الدە دە وي باعىپ, قام جاسار. ولگەن سوڭ ەلدىڭ تابانىنا, كۇرەڭ توپىراعىما جەتكىز دە, سونشا ىنتىق ەتكەن تۋعان جەرگە كوم دە, تاستا. ال مەن قىرىق جىل جيناعان قازىنانى كوزىمنىڭ تىرىسىندە, ءوز قولىمنان الىپ قال. ەسىڭدە مە, الدە ەلدىڭ جادىنان شىعىپ ۇلگەردى مە, ماردان بايدىلداەۆ جيناعان مۇراعاتتىڭ اقىرعى «تاعدىرى» نە بولدى, تاليعا بەكقوجينا جيىپ-تەرگەن, كوزى تايعان سوڭ كۇرەسىنگە كەتكەن كول-كوسىر بايلىق شە؟ ءبىز جيناعان قازىنانىڭ تۇبىندە دە تۇرەن تۇسپەگەن, ءوزىم رەتتەپ بەرمەسەم, بىلايعىلار تۇسىنە بەرمەيتىن نارسەلەر شاش ەتەكتەن. مەنى دۇشپان سانايتىنداردىڭ نە ويلايتىنىندا شاتاعىم شامالى. ال مەنىڭ ەل دەپ, سول ەلدىڭ مۇراسى دەپ شىرىلدايتىن سەبەبىم – وسى. قولىمداعى قازىنا «تاعدىرىنىڭ» تالقانى شىقپاۋ ءۇشىن الدىمەن سولار ويلانسىن, مەن سان ويلانىپ, مىڭ تولعانىپ بولعانمىن. جيناپ, تەرىپ, زەرتتەگەن ءبىز بولعانمەن, مۇرا سىر ەلىنە, سونداعى جەتى اۋدانعا تيەسىلى. ەلدىڭ قامىن جەگىسى كەلەتىندەر الدىمەن وسىنى ۇعىنسىن. ەندى بىزگە ويدىڭ قاي تۇرىنەن بولسىن تۇسەتىن پايدا دا, كەلەتىن زيان دا جوق. زەينەت جاسى بۇيىرعان كۇننەن باستاپ, جىل ون ەكى ايدىڭ جارىمىندا اقباستىدان تابىلارمىز دا, ءوزىمدى توپىراققا بەيىمدەپ (ولمەيتىن شايتان ەمەسپىز عوي), شارۋانىڭ جايىن كۇيتتەرمىز. قالاعا قور بولىپ, بالكوننان تەلمىرىپ ولەتىن «شالىڭ» مەن ەمەس. حالىقتا تۇرعان نە بار دەيسىڭ, قاي كەزدە دە, قاي جەرگە دە بيلىك باسىنا ۇلتتىق مۇرانىڭ جايىن تۇسىنەتىن ادام كەلمەيىنشە, ءبارى بەكەر.
– قازىر ءبىزدىڭ ادەبي, مادەني مۇرامىز ابدەن بىلىقتى. بەلگىلى ءبىر تۇلعالاردىڭ سوڭىندا قالعان مۇرالارىن ەكىنشى ءبىر تۇلعاعا تەلۋ, ءبىر ءوڭىردىڭ مادەني مۇراسىن باسقا ءبىر ءوڭىردىڭ يەمدەنىپ كەتۋى قالىپتى قۇبىلىسقا اينالدى. بىراق بىزدە سونىڭ اراجىگىن اجىراتىپ, «جىلىكتەپ» بەرە الاتىن ماماندار, قۇدايعا شۇكىر, بار عوي. سونداي ماماننىڭ ءبىرى رەتىندە ءسىز نە دەيسىز؟
– نە دەيمىز, سونىڭ قىر ىزىندە جۇرگەن جوقپىز با؟ جالپى, ءبىز ماماننىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋدى قويدىق. باسقاسىن بىلاي قويعاندا, ونەردىڭ تەورياسى مەن تاريحىنان ماقۇرىم بولىپ بارا جاتىرمىز. ونىڭ ءىزى بىتپەيتىن ءارى بىتىسپەيتىن داۋ-داماي. بۇرىن دا بىلىققان, شىلىققان نارسەلەر جەتكىلىكتى ەدى, كەيىنگى جىلدارى ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. عىلىمي نەگىز, دالەل, دايەكتى سۇيەنىش ەتكەن عالىمنىڭ پىكىرىن ىسىرىپ تاستاپ, وڭشەڭ پوپۋليستەرگە مىنبەر ۇسىنىپ وتىر. قورىتىندىسى: بالاپان – باسىنا, تۇرىمتاي – تۇسىنا! الىسقا بارمايىن, وتكەندە عانا «سىردىڭ قاراتورعايى» دەگەن انگە قاتىستى شىر-پىر بولىپ, جەلى ارقىلى بىلدەي ءبىر وبلىس اكىمىنىڭ اتىنا حات جازىپ, تالايدى قالىڭ ۇيقىسىنان ءتۇرتىپ وياتىپ, قاپەلىمدە ءاپى-ءشاپى بولعانىمدى كورگەن بولارسىڭ؟ مۇنىڭ ارتىن دىتتەپ, اقىرىن ىندەتىپ وتىراتىنىمدى دا سول جازبامدا ايتقانمىن, سول ءسوزىم – ءسوز!
مىنا الەۋمەتتىك جەلى دەگەن جاقسى بولدى, داۋسىمىز قۇدايدان باسقاسىنا جەتىپ تۇر, شۇكىر. شىنىن ايتقاندا, ەندى كەرى شەگىنەتىن جەر جوق. ارتىمىز تۇيىق, الدىمىز جار, نە بولسا دا, ايتىپ ولۋگە بەكىنگەنبىز. ءوز باسىم ودان باسقا جولدى بىلمەيمىن. ايتپەسە, «سىردىڭ قاراتورعايى» جايىنداعى عىلىمي ماقالانى وسىدان تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل بۇرىن جازىپ, دالەلدەپ, بەلگىسىن بەكىتىپ بەرگەن ەكەنبىز. ول كەزدە دە ءانشى قايرات بايبوسىنوۆ, ونەرتانۋشى ءىليا جاقانوۆ سياقتى «ىبىرايتانۋشىلارعا» شىندىقتى باتىپ ايتۋ وڭاي بولعان جوق. تاڭعالعانىم, قازاقى تالاس-تارتىس باسىلماعان ەكەن. ۇستازى ارقىلى شاكىرتتەرىنە, ولاردان تاعى باسقالارعا «دەرت» بولىپ تاراپ كەتىپتى. اقىر اياعىندا اتالمىش ءاننىڭ «سىردىڭ قاراتورعايى» دەگەن عاجاپ اتاۋى «حالىق ءانى «قارا تورعاي» بولىپ ءجونسىز وزگەرىپ شىعا كەلىپتى. وكىنىشتى, مۇرانىڭ يەسىز بولۋى دەگەن, مىنە – وسى! بۇل قالاي, ارقاۋى دالەلدى ماقالاعا, عالىمنىڭ ءۋالى پىكىرىنە دەن قويىپ, نەگە توقتام جاسالمايدى؟ سوعان قاراعاندا, قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن, ءبىز تەك ادەبيەت پەن مادەنيەتتە عانا ەمەس, قاي سالادا بولسىن, داۋاسىز دەرتكە ۇشىراپ تىنعان سياقتىمىز عوي.
بايقايسىڭ با, ءبىزدىڭ قازاق شامادان تىس ايتاققا اۋەس بولىپ العان. باتىرىپ بىردەڭە دەسەڭ, «ءاپ, بىرەكەلدى!» دەپ قىبى قانىپ, شاپاتتان الاقانى جانىپ وتىرادى. بىراق وزدىگىنەن كىرىسىپ, ەشكىم ەش نارسە جاساعىسى كەلمەيدى. ايتپەسە, باسقانى ايتپاعاندا, سول «سىردىڭ قاراتورعايىن» عالىم ا. زاتاەۆيچ حاتقا ءتۇسىرىپ, ءان جايىندا ساۋاتتى پىكىرىن ايتقان 1924 جىلداردى ايتپاعاندا, ۇكىلى ىبىراي سودان كەيىن بەس-التى جىلدان سوڭ, ياعني 1930 جىلعا دەيىن كوزى ءتىرى كەلگەنىن, ونىڭ اندەرىنىڭ تاريحىن ءسوز ەتكەن بىردە ءبىر زەرتتەۋشى ونىڭ «سىردىڭ قاراتورعايى» دەگەن ءانى بولعانى جايىندا سىڭار اۋىز ءسوز جازباعانىن ايتتىق قوي, جەرىنە جەتكىزىپ. سىر بويىنا ءبىر تاراتسا, سول ءاندى ىبەكەڭنىڭ تۋعان جيەنى تايجان, ودان سوڭ ساباقتاستىق ارقىلى نارتاي, كەيىن «كونتسەرت بريگاداسى» قۇرامىندا ونەر كورسەتكەن جالدىباي, دوسجان, الىبەك, بالعاشباي, فاتيما, اقمىرزا, سابىت, تۇرسىنكۇل, شامشات سياقتى ءسوزىنىڭ جالعانى جوق دەرەك بەرۋشىلەر ايتۋلارى كەرەك ەدى. ءبىز سولاردىڭ ءبىرازىنىڭ كوزىن كورىپ, دەرەك الىپ قالدىق. جوق, كەۋدەمسوق توپتىڭ مۇنىڭ بىرىمەن شارۋاسى جوق. ابايشا ايتقاندا, سول باياعى «ەسىل ءسوزىم قور بولدىنىڭ» كەرى عوي. سولاي, بۇل توڭىرەكتەگى تالاي جايتتىڭ جاعداياتى وسىعان ۇقساس.
– جىراۋلىق ونەردىڭ كۇنى ەڭكەيىپ بارادى دەگەن پىكىر بار. سەبەبى بۇرىنعىداي ءسوز قادىرىن بىلەتىن تىڭدارمان از. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ادامدا ۋاقىت تاپشى. وسى ۇلى ونەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەگەن ءلازىم؟
– ەندى نە ىستەسەڭ دە جىراۋلىق ونەردىڭ ءباز باياعى تۇمسا قالىپقا كەلۋى, ەپيك جىرشىلاردىڭ قايتا ءتىرىلىپ, باياعىداي كوسىلىپ كەتۋى قيىن. نە بولعاندا دا, ەندى تەك تال قارماۋدىڭ ايلاسىن جاسايسىڭ. ويتكەنى, تەحنوگەندى ءومىرسالت جالعىز ءبىزدىڭ ۇلتتى عانا ەمەس, ءبىز سياقتى تالايلاردى تىزە بۇكتىرگەن. دەسە دە, جامان ايتپاي, جاقسى جوق! بۇل ماسەلەگە قاتىستى سان تاراۋ پىكىر ايتىپ, قاۋىپ ويلاپ جۇرگەننىڭ ءبىرى – ءبىز ەدىك. تاقىرىپتىڭ بەتىن بۇركەي سالۋعا, كەزىندە ۇيىتقىلى جىرشىلىق ورتادان شىققانىم, مۇنىڭ سىرتىندا بۇل تاقىرىپقا بار سانالى عۇمىرىمدى سارقىپ, جاستىق جىگەرىمدى جۇمساپ, ىندەتە زەرتتەپ, اقىل-ويىمنىڭ ءنارى مەن ءسولىن جۇمساعانىم مازامدى ماي ىشكەندەي ەتە بەرەدى.
دۇرىس ايتاسىڭ, «ءسوز قادىرى, ۋاقىت تاپشىلىعى» دەگەن نارسەلەر بار. الايدا, مۇنىڭ سىرتىندا كوزگە كومەس مىڭ سان ماسەلە تۇر. تەحنوگەندى وركەنيەت پەن توبىرلىق مادەنيەتتىڭ قۇشاعىنا ءسىڭىپ, القىمىنا جۇتىلىپ بارا جاتقان جىراۋلىق ءداستۇردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن, الدىمەن سول قاۋىپتەن ءداستۇر يەسى – ۇلتتىڭ ءوزىن ساقتاپ قالۋدىڭ بارلىق جولى مەن امالىن قاراستىرۋ ارقىلى تىڭداۋشى مادەنيەتىن قايتا قالىپتاستىرۋ جاعىن ويلاستىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن حالىقتىڭ «كوزى, قۇلاعى ءھام ءتىلى» اتانعان تەلەۆيدەنيە باعدارلامالارىنا تۇبىرىمەن, تۇبەگەيلى وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك. ال, ەندى, توبىردىڭ كوڭىلىنە قاراپ, اڭسارىن باعىپ, ونىڭ تالاپ, تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋ – بوس اۋرەشىلىك. «حالىق ەدىك قارا شىبىن ەسەبىندە» دەگەن ءسوزدى ايتقان مەن ەمەس, نۇرتۋعان شايىر بولاتىن. ال سول «شىبىن» شارق ۇرىپ ءجۇرىپ قايدا بارمايدى, نە نارسەگە قونبايدى, سونىڭ ءبارىن تالعاماي تاڭدايعا تاتا بەرۋ كەرەك پە؟ الگى نەمەڭ ۇنەمى شىرىن جيناۋعا داعدىلانعان بال اراسى بولسا, ءبىر ءسارى. مىنە, وسىدان دا ءبىرشاما ءتۇيىن جاساۋعا بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىن.
جالپى, ۋاقىت ىڭعايى مەن ءسوز ورايى كەلگەنىن سەزىنىپ, جىرشى عانا ەمەس, ءداستۇرلى ءانشى, كۇيشىلەرگە دە ەرەكشە مارتەبە (ستاتۋس) بەرۋ كەرەك دەگەندى ايتا باستادىق. ويتكەنى, بولاشاقتا بۇل ساناتقا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىن ۇلتتىق مۇرا يەلەرىن مەملەكەت ەرەكشە قامقورلىققا الىپ, ءداستۇردى ءتىرى كۇيدە جەتكىزۋشىلەرگە مارتەبە بەرىپ, الدىمەن تۇلعانىڭ قارا باسىن ساقتاپ قالۋعا ناقتى شارا قابىلدانۋى ءتيىس. ال ۇلتتىق مۇرا تۇرلەرىنە تۇپكىلىكتى كوڭىل بولىنبەيدى ەكەن, ولاي بولسا ءان, كۇي, جىر ونەرىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. نەگە؟ قۇر دالاعا, ماقساتسىز شاشىلىپ جاتقان بيۋدجەت قاراجاتىنىڭ باسقا, تيىمدىرەك سالاعا باعىتتالعانى ءجون. مەنىڭ بىلەتىنىم, كولگىر نارسەمەن كوز الداۋعا بولمايدى. وبىرعا دۋشار بولعان بەيباقتىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ, ءۇمىت وتىن سوندىرمەۋ ءۇشىن عانا «جاقسى بولىپ كەتەسىڭ!» دەپ قانشا جەردەن دەم بەرە سويلەگەنمەن, ول ءتۇبى ولەدى. ايتىپ وتىرعان ماسەلەڭىز دە تاپ وسىعان ۇقساس جايت. جىلىنا بىرنەشە ستۋدەنت حاتيرشات الىپ, ءبىرشاما جۇرت جوعارى وقۋ ورنىندا ءدارىس بەرۋ ارقىلى ناپاقاسىن مۇعالىمدىكتەن تاۋىپ, جەپ ءجۇر ەكەن دەپ نەسىنە كوز بوياۋشىلىقپەن اينالىسامىز. شىندىقتى مويىنداۋدىڭ ءوزى – ەرلىك! مەن باسقانى بىلمەدىم, بىلگەنى بارلار بولسا, ايتا جاتار.
– «مادەنيەت تۋرالى» زاڭدا ۇلتتىق مادەنيەت, ونى قورعاۋ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. مىنا تۇرىمىزبەن ءبىز سان عاسىرلاردان بىزگە جەتكەن جاۋھارلارىمىزدى ساقتاپ قالا الامىز با؟
– دۇرىس ايتاسىڭ, ۇلتتىق مادەنيەت وكىلدەرىن قورعاۋ جانە ولاردىڭ قورعالۋى دەگەن ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە كوتەرەتىن ۋاقىت جەتتى. جاقسى, ءتۇرلى سەبەپتەرمەن بۇرىن كوتەرىلمەسە دە, بۇگىن كوتەرىپ, داۋسىمىز جەتكەن جەرگە دەيىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى, ۇلتتىق ونەر شىنىمەن دە جويىلۋ قاۋپىنىڭ از-اق الدىندا تۇر. بالەت ءارتىسى سياقتى بيلەمەدى دەمەسەڭ, ءداستۇرلى ءانشى, كۇيشى, جىرشىلارعا دا ەرەكشە مارتەبە بەرىلۋ كەرەك. مەنىڭ نە جايىندا ايتىپ وتىرعانىمدى قازىرگى قولدانىستاعى «مادەنيەت تۋرالى» زاڭنىڭ 15-1 بابىنداعى «كاسىبىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار مادەنيەت ۇيىمدارى ارتىستەرىن مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك قولداۋ – گوسۋدارستۆەننايا سوتسيالنايا پوددەرجكا ارتيستوۆ ورگانيزاتسي كۋلتۋرى سو سپەتسيفيچەسكوي وسوبەننوستيۋ پروفەسسي» دەگەندى وقىعاندار بىلەدى. زاڭدا ورىنداۋشىلىق ونەر ء(تىپتى جىرشىلىق, انشىلىك, كۇيشىلىك ونەر دەپ تە كورسەتىلمەگەن. – اۆت.) مادەني قۇندىلىقتار قاتارىندا اتالعانىمەن, بالەت ارتىسىنە بەرىلگەن ەرەكشە مارتەبە مەن كومەكتىڭ تۇرلەرى ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان جىرشىعا بەرىلمەگەن. بەرىلگەنىڭ نە, جىرشى جايىندا, جىرشىلىق ءداستۇر تۋرالى, ونىڭ ۇلتتىق, الەۋمەتتىك ماڭىزى حاقىندا سىنىق سويلەم جوق. سوعان قاراعاندا, ەگەر ءبىز ابزال قۇسپان سياقتى ساۋاتتى زاڭگەردىڭ توڭىرەگىنە بىرىگىپ, ەرەكشە زاڭ قابىلداۋ (نەمەسە قولدانىستاعى زاڭ اكتىلەرىنە ءتيىستى وزگەرىس ەنگىزۋ) مەن ەرەكشە مارتەبە بەرۋگە ىقپال جاساماساق, مىنا تۇرىمىزبەن, ەسەك اياڭ جۇرىسىمىزبەن قانداي اسىلدى دا ساقتاپ قالا المايمىز-اۋ دەپ قورقامىن. بۇعان بايلانىستى ويىمدى ءسوزىمنىڭ ىلكى باستاماسىنان بەرى تارقاتتىم. جالپى, ءداستۇردىڭ ءتىرى قالپىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن, امالىڭ جوق, الدىمەن جاعدايدى كوزى ءتىرى ادامعا جاسايسىڭ. بولدى, ەندى نە دەسەڭ دە, باسقا اڭگىمەنىڭ باسى ارتىق.
– «ۇلت دەگەنىڭ شىنىمەن, ءۇش-ءتورت كىسى عانا ما؟» – دەيدى ەسەنعالي راۋشانوۆ. شىنىندا دا, ۇلت ماسەلەسىنە كەلگەندە كوپ كىسىنىڭ كەجەگەسى كەيىن تارتا بەرۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– ونىڭ سەبەبىن جۇرتتىڭ دەنى بىلەدى, بىراق جاماناتتى بولىپ ايتقىسى كەلمەيدى. ءبىز – گەنوتسيد كورگەن, اشتىقتان ولگەن, ءتۇرلى ىندەتكە, ساياسي ماقساتپەن قىرعىنعا ۇشىراعان, ءتىپتى, ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرۋگە سىرتتاي ۇكىم شىعارىلعان ۇلتپىز. سودان دا بولار ابدەن ەزىلىپ, ەسەڭگىرەپ قالعانبىز. قارسى شىعۋ تۇگىلى, ايتۋدىڭ اقىرى نە نارسەگە ۇرىندىراتىنىن الدىن الا, ارتىمىزبەن سەزىپ تۇرامىز. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ۇر دا جىق, ۇبىجىك «بايلارىمىز» بار. ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى نە ايتساق تا, قانشا جەردەن ۇلت قامىن ويلاعىمىز كەلسە دە «ويباي, سول اۋزىن تۇك باسقان, قولاڭسا ساسىعان نەمە مەن سىعىركوز نە ويلاپ قالار ەكەن؟» دەپ ۇيا بۇزباۋعا داعدىلانعان قازاقى قاتىن قۇساپ باسىمىزدى جاۋلىقتىڭ استىنا جاسىرىپ, قورعاشتاي بەرەمىز. كوزىنىڭ وتىنان ايرىلعان ۇلتتىڭ دەرتى مەڭدەيدى. قورقامىز, ويتكەنى ارعى ءدىلىمىز قورقاق. عاجابى سول, قاسقا بولعان سول «قاسيەتىمىزدى» جاسىرعىمىز كەلەدى. وي, اللا-اي, جەر بەتىندە ءبىز سياقتى ەكى-ءۇش مايدانعا قاتار قىزمەت ەتە بەرەتىن حالىق بار ما ەكەن, الدە جوق پا؟ قايدام, جوق سياقتى عوي. بولسا, ەستىر ەدىك-اۋ ولاردىڭ دا اۋسەلەسىن. ال ەندى كوپتىڭ ىعىندا ءجۇرۋ ءۇشىن ونشا ارتىق القىل مەن جىگەردىڭ كەرەگى جوق. ەڭ باستىسى, وقىس ويلى, سۇڭعاق بويلى, تاعىسىن تاعى ەرەك قاسيەتتەرگە يە ەكەنىڭدى بىلدىرمەسەڭ بولدى, جىلى اعىستى بويلاپ, جىلىستاپ جۇرە بەرەسىڭ. ونداي ادامعا ۇلتتىڭ كەرەگى نە؟ جۇرە بەرمەي مە, ىشكەن-جەگەنىنە ءماز, كەۋىلى ماڭگى جاز بولىپ…
