اقپارات عاسىرىن كۇندەلىكتى جاھانتورسىز كوزىمىزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. قازىر جاس تا, جاسامىس تا الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تەلمىرىپ وتىر. ال ءبىر كۇنى وسى عالامتوردى, الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ءبارىن بۇعاتتاپ تاستاسا نە بولار ەدى؟ ويلانىپ قالاتىنىمىز راس. الايدا اراگىدىك الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ءبىراز ۋاقىتقا «قاتىپ قالاتىنىن» ءبارىمىز بىلەمىز. جالپى العاندا, مەملەكەت جاھانتوردى ءوزىنىڭ قولايىنا كوندىرىپ, «جۇگەندەي» الا ما؟ مۇنداي تاجىريبە الەمدە بار. ەندەشە, وسى تاقىرىپقا وزىمىزشە وي تولعاپ, تالداۋ جاساپ كورەلىك.
داۋرەندىكى دۇرىس, جوحاردىكى بۇرىس پا؟
جۋىردا اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ ءوزىنىڭ Facebook-تەگى پاراقشاسىندا «مەملەكەتتىڭ عالامتوردى «جۇگەندەۋى» اقىلعا سىيمايتىن ءىس» دەپ مالىمدەدى. دەمەك, قازاقستان عالامتوردى بۇعاتتامايتىن ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى دەگەن ءسوز. شىنىندا دا سولاي ما؟ سولاي ەكەنىنە سەنگىمىز-اق كەلەدى. بىراق كەشكىلىك مەزگىلدە Facebook, Instagram, Youtobe, Telegram جانە باسقا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ اشىلماي قالاتىنىنا عالامتور مەن ۇلتتىق اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ جۇمىسىن رەتتەيتىن قۇزىرەتتى ورگاندار دا جاۋاپ بەرۋگە قينالادى. قۇقىق قورعاۋشىلار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلسەندى قولدانۋشىلار مۇنداي شەكتەۋگە شەتەلدە قاشىپ جۇرگەن مۇحتار ءابىلازوۆتى كىنالايدى. سەبەبى بيىل 13 ناۋرىزدا م.ءابىلازوۆتىڭ «قدت» پارتياسى قازاقستاندا ەكسترەميستىك ۇيىم دەپ جاريالانىپ, ونىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىندى. مينيستر داۋرەن اباەۆ سول كۇننەن باستاپ مۇحتار ءابىلازوۆتىڭ قازنەتتەگى ارەكەتىنە شەكتەۋ قويىلاتىنىن مالىمدەدى.
ۇكىمەت جۋىردا جاڭا قاۋلى شىعارىپ, بۇدان بىلاي ءىىم, ۇقك, باس پروكۋراتۋرا جانە قورعانىس مينيسترلىگىنە توتەنشە جاعداي ورىن العاندا جەلىلەر مەن بايلانىس قۇرالدارىنىڭ قىزمەتىن بۇعاتتاي الاتىن قۇقىق بەردى. بۇعان دەيىن ۇقك-ءنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىندەگىلەر ەلىمىزدە ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ءىس-قيمىلداردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا بايلانىس قۇرالدارى مەن عالامتوردىڭ بۇعاتتالاتىنىن تۇسىندىرگەن ەدى. الايدا كەيبىر قۇقىق قورعاۋشىلار بۇعاتتاۋدىڭ نەگىزى تۇسىنىكسىز ەكەنىن سىنعا الدى. بەلگىلى زاڭگەر جوحار وتەبەكوۆ «كوميتەتشىلەرگە» ۇيالى بايلانىستى, مەسسەندجەرلەر مەن سايتتاردى, جالپى العاندا كۇللى عالامتوردى ءوزىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن عانا ەمەس, سونداي-اق پوليتسيانىڭ, ۇلتتىق بيۋرونىڭ, «سىرباردىڭ», اسكەري بارلاۋ قىزمەتىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا دا بۇعاتتاۋعا قۇقىق بەرىلگەنىنە قىنجىلىس ءبىلدىردى.
مينيسترلىك نە ءۇشىن قۇرىلدى؟
اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگى ءوز الدىنا جەكە ۆەدومستۆو بولىپ قۇرىلعان كەزدە قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلدى. ءبىرىنشى تاراپ: «بۇل مينيسترلىك قوعامداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە زەرتتەۋ جۇرگىزەدى» دەسە, ەكىنشى تاراپ: «بۇل مينيسترلىك قوعامدىق پىكىردى قاتاڭ باقىلاۋمەن, اڭدۋمەن جانە وعان تىيىمدى كۇشەيتۋمەن اينالىسادى» دەگەن پىكىر ايتتى. شىنىندا دا سولاي ما؟
ساياساتكەر سەرىكباي الىباەۆ بىرەر ۋاقىت بۇرىن جاڭا مينيسترلىكتىڭ بيلىكتىڭ ءوز قاۋىپسىزدىگىن كۇشەيتۋى ءۇشىن قۇرىلعانىن اشىق ايتتى. ونىڭ پىكىرىنشە, جاڭا قۇرىلىم بيلىكتىڭ باق-قا تسەنزۋراسىن كۇشەيتۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. «مەنىڭ ويىمشا, تاۋەلسىز باسىلىمداردى, ينتەرنەت رەسۋرستاردى باقىلاۋ, اڭدۋ بۇرىن دا بولعان. ەندى ول ءارى قاراي جالعاسا بەرەدى» دەدى سەرىكباي الىباەۆ. الايدا تانىمال وپپوزيتسيا وكىلى باق-تى شەكتەسە دە, الەۋمەتتىك جەلىلەردى شەكتەۋ مۇمكىن ەمەستىگىنە سەنىمدى. «ارينە, حالىق اراسىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردى تۇتىنۋشىلار كوبەيگەن سايىن, بيلىك تە وعان باقىلاۋىن كۇشەيتەدى. سەبەبى قازىر تەلەديداردى تەك ۇلكەن كىسىلەر كورەدى. ال جاستاردىڭ دەنى الەۋمەتتىك جەلىلەردى وقىپ, سول جەردەن اقپارات الادى. سوندىقتان بۇل باعىتقا كۇش سالۋى تۇسىنىكتى نارسە» دەيدى ساراپشى.
تانىمال ساياساتكەر ماۋلەن اشىمباەۆ مەملەكەتكە الەۋمەتتىك جەلىنى شەكتەۋدىڭ ورنىنا, ونىڭ زور مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋ ءتيىمدى بولادى دەپ ەسەپتەيدى. «مەنىڭشە, بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك جەلىلەردى شەكتەۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى, فەيسبۋكتى, Whatsapp-تى قالاي شەكتەي الاسىز؟ بۇل جەردە شەكتەۋ ساياساتى ناتيجەلى بولمايتىنى تۇسىنىكتى. كەرىسىنشە, قۇزىرلى مينيسترلىك الەۋمەتتىك جەلىلەرمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن قولدانۋى كەرەك. مىسالى, وسى جەردە مەملەكەت ساياساتىن تۇسىندىرۋگە بولادى. ەل بويىنشا جاسالىپ جاتقان قانداي دا ءبىر شارانى جۇرتقا جەتكىزۋ جەڭىل. ءتىپتى ءبىر شاراعا بارامىز دەگەن جوسپارىمىزعا قالاي قارايسىز دەگەن ساۋال قويىپ, حالىقپەن كەڭەسۋگە بولادى. الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ مۇمكىندىگى كوپ. ول جەردەن ۇكىمەتتىڭ ساياساتىن, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلداناتىن شەشىمدەردى قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. مەن مينيسترلىك الەۋمەتتىك جەلىلەردى شەكتەيمىز دەگەن ماقسات قويىپ وتىر دەپ ويلامايمىن. سەبەبى داۋرەن اباەۆ جاس بولعانمەن اسا ءبىلىمدى, بىلىكتى, تاجىريبەلى ازامات. باق سالاسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جەتىك بىلەدى» دەپ ءتۇسىندىردى ماسەلەنى ماۋلەن اشىمباەۆ. قازىر «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاراتىن ساياساتكەر ءوزى دە الەۋمەتتىك جەلىنى بەلسەندى پايدالانۋشىلاردىڭ ءبىرى.
مەملەكەت عالامتوردى باقىلاي المايدى
بۇعان رەسەيدەگى Telegram-دى بۇعاتتاۋعا قاتىستى جانجال مىسال بولا الادى. «روسكومنادزور» مەسسەندجەردى كۇللى ەل اۋماعى بويىنشا بۇعاتتاعانىمەن, ءبارىبىر ول قولدانۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنە قولجەتىمدى كۇيىندە قالدى. كەرىسىنشە, بۇعاتتاۋدىڭ كەسىرى باسقا سەرۆيستەرگە ءتيدى. ءسويتىپ, حالىقتىڭ نارازىلىق كوڭىل-كۇيى ءورشىپ كەتتى. 20 ملن-عا جۋىق قولدانۋشىنىڭ اتالعان الەۋمەتتىك جەلىگە قوسىلۋىنا شەكتەۋ قويىلسا دا, Telegram VPN-سەرۆيستى قاجەت ەتپەستەن رەسەيدىڭ اۋماعىندا جۇمىس ىستەپ تۇر. ال قازاقستاندا وسى Telegram-دى بۇعاتتاۋعا ارەكەت جاسالسا نە بولار ەدى؟ بۇل جايىنداعى ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ءارالۋان.
كيبەر شابۋىلداردى تالداۋ مەن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ولجام ساتيەۆ عالامتوردى بۇعاتتاۋدىڭ ەكى نۇسقاسى بولۋى مۇمكىندىگىن جوققا شىعارمايدى. ونىڭ ايتۋىنشا, قازاقستانداعى عالامتورعا كۇللى ترافيك رەسەي ارقىلى كەلەدى. «ولار وزدەرىندە بۇعاتتايتىن بولسا, ونىڭ بىزگە اسەرى جوق. بىراق ولار ءبىزدى بۇعاتتاعىسى كەلسە, جاۋىپ تاستاي الادى. قىرعىزستانعا ءبىز دە سولاي ىستەي الامىز. ويتكەنى عالامتور ءبىز ارقىلى وتەدى» دەپ تۇسىندىرەدى ساراپشى.
ول قازاقستاندا عالامتوردى بۇعاتتاۋدان ەشكىم ۇتپايتىنىن ايتادى. «رەسەيدە 145 ملن ادام تۇرادى, ولاردىڭ نارازىلىعىن كۇللى الەم ەستي الادى. ال 18 ملن-نان اساتىن حالىققا عالامتوردى شەكتەۋ دەگەننىڭ ءوزى – اقىلعا سىيمايتىن ءىس. Google-گە قاتىستى شيەلەنىس بولعانىن بىلەمىز. بىراق ودان مەملەكەت تۇك تە ۇتقان جوق. سول Google-گە قىتايلار قىسىم جاساپ ەدى, ەلدەن تولىقتاي كەتىپ قالدى. قىتايلارمەن سالىستىرعاندا ءبىز تولەم قابىلەتى جاعىنان تومەنبىز» دەيدى و.ساتيەۆ.
قازاقستان اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى ۆيكتور پوكۋسوۆتىڭ پايىمىنشا, ءبىز رەسەيگە اقپاراتتىق جاعىنان تاۋەلدىلىكتەن شىعا الماي كەلەمىز. ماسەلەن, رەسەيدە عالامتوردى تۇگەلدەي ءوشىرىپ تاستاسا, ءوزىنىڭ سەرۆيستەرى جۇمىس ىستەي بەرەدى. ال بىزدەگى جاعداي باسقاشا. عالامتور تولىقتاي ءوشىپ قالادى. «سوندىقتان قازاقستانعا قىتايدان ۇلگى العان ءجون. عالامتوردى بۇعاتتاۋ جونىنەن ەمەس, ارينە. قىتايلار ەلدىڭ اۋماعىنداعى ءوزىنىڭ جوبالارىن ءساتتى جۇزەگە اسىرۋدا. بىزگە دە ءوزىمىزدىڭ سەرۆيسىمىز كەرەك. مامان دايارلاۋ ماسەلەسىن دە تەزىرەك شەشۋگە ءتيىسپىز» دەگەن پىكىردە ۆ.پوكۋسوۆ.
وتاندىق ساراپشى عالامتوردىڭ جۇمىسىنداعى كەدەرگىگە قاتىستى ەكى ءتۇرلى نۇسقانى اتاپ ءوتتى. بىرىنشىدەن, رەسمي بيلىك قانداي دا ءبىر اقپاراتتىق جەلىنىڭ قىزمەتىنە شەكتەۋ قويۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن, قانداي دا ءبىر پروۆايدەردىڭ قىزمەتىندە تەحنيكالىق اقاۋلار تۋىنداۋى مۇمكىن. مىسالى, «قازاقتەلەكوم» عالامتوردى رەسەيدەگى وپەراتوردان الادى, ولار گەرمانياداعى وپەراتور ارقىلى قوسىلادى. ال گەرمانيا جەلىلەردە ىركىلىس بولعان جاعدايدا قىتايداعى سەرۆيستەردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. عالامتوردىڭ جىلدامدىعىنىڭ ءبىر جاقسارىپ, ءبىر ناشارلاپ قالاتىنى وسىدان. كەيبىر ادامدار سونداي ساتتەردە مەملەكەت ادەيى بۇعاتتاپ وتىر دەپ ويلايدى.
الەمدىك تاجىريبەدە بار ءۇردىس
الەۋمەتتىك جەلىلەرگە شەكتەۋ قويۋ – الەمدىك تاجىريبەدە بار ءۇردىس. مىسالى, ۋكراينادا رەسەيلىك «ۆ كونتاكتە», «ودنوكلاسسنيكي» الەۋمەتتىك جەلىلەرىنە شەكتەۋ قويىلعانى ءمالىم. بۇل مەملەكەتتىك تسەنزۋرا ما, الدە, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى مە دەگەنگە قوعامدا قىزۋ پىكىرتالاس ءوربىدى. الەمدىك ساياساتتا الەۋمەتتىك جەلىلەردى بۇعاتتاۋ تاجىريبەسى بار. الايدا مۇنداي قادامعا دەموكراتيالىق ەمەس ەلدەر بارادى. مىسالى, قىتايدا 15 جىلدان بەرى «التىن قالقان» دەگەن جۇيە بار. اسپان استى ەلىندە Google, Flickr, Faceebook, Twitter, Youtobe تولىقتاي جانە ۆيكيپەديا جارتىلاي بۇعاتتالعان. ەڭ كوپ تارالعان الەۋمەتتىك جەلى – Qzone. وندا بلوگ جۇرگىزىپ, سۋرەت جاريالاپ, اقىلى قىزمەتتەردى تۇتىنا الاسىڭ. ستۋدەنتتەر بولسا Facebook-كە ۇقساس Renren-ءدى پايدالانادى, بىراق بيلىك ونى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستايدى. عالامتوردى بۇعاتتاۋدان كۋبا دا الدىڭعى ورىندا. كۋبالىقتاردىڭ كوپشىلىگى عالامتوردى پايدالانا المايدى. سولتۇستىك كورەياداعى جاعداي دا وسىعان ۇقساس. حالىقتىڭ دەنى جاھاندىق جەلىگە شىعا المايدى. الايدا كورەيلەر ءوزىنىڭ اۆتونومدى «كۆانمەن» عالامتورىن قولدانادى. بۇل ەلدە Faceebook, Twitter, Youtobe-ءتى قولدانۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنعان. سونىمەن قاتار, يراندا 2009 جىلعى «تۆيتتەر-توڭكەرىستەن» كەيىن «كومپيۋتەرلىك قىلمىستار تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ەل ۇكىمەتى زاڭ بويىنشا, ەلدەگى سايتتاردى «سۇزگىدەن» وتكىزىپ وتىرادى. بۇۇ-نىڭ مالىمەتى بويىنشا, يراندا الەمدە ەڭ كوپ تارالاتىن 500 سايتتىڭ 50 پايىزى بۇعاتتالعان.
