بيىل كۇللى قازاقتىڭ رۋحاني تەمىرقازىعى, عۇلاما-ويشىل ابايدىڭ ومىرىنە قاتىستى ءۇش ۇلكەن ايتۋلى شارا قاتار كەلدى. ونىڭ ءبىرى – جۇمىلا جۇرت كوز تىككەن ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى بولسا, ەكىنشىسى – اقىننىڭ تۋعان كۇنى 10 تامىز «اباي كۇنى» مەرەكەسى بولىپ بەكىتىلدى. ال ءۇشىنشىسى بيىل 16 قازاندا ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنىڭ قۇرىلعانىنا 80 جىل تولادى. وسى ءبىر ايتۋلى كۇندەر قارساڭىندا ءبىز اتالعان قورىق-مۋزەي ديرەكتورى, ادەبيەتتانۋشى-فيلوسوف, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى تۇردىقۇل شاڭبايدان ارنايى سۇحبات الدىق. مۋزەي تاريحىنا, مەرەيتويعا بايلانىستى اقىننىڭ تۋعان جەرىندە اتقارىلعان جۇمىستار جايىندا وربىگەن اڭگىمەنىڭ سوڭى ابايتانۋ ماسەلەلەرىنە دە ۇلاستى.
اباي ەلىندە جاڭالىق كوپ
– تۇردىقۇل قاسەنۇلى, ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى اتاپ وتىلەتىن 2020 جىلدا اقىننىڭ تۋعان جەرىندەگى ەڭ ۇلكەن وزگەرىس قانداي؟
– حاكىم ابايدىڭ مەرەيتوي دايىندىعىنا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۇكىمەت مول قارجى ءبولدى. ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا, ابايدىڭ تۋعان جەرىندە مەرەيتوي قارساڭىنداعى قاۋىرت جۇمىس جاز ايلارىندا تولاسسىز ءجۇردى. بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىن اباي ەلىندەگى ۇلكەن وزگەرىس دەپ اتاۋعا بولادى. ەندى وسى جۇمىستاردى جۇيەلەپ اتاپ وتەيىن: قۇرىلىس-جوندەۋ جۇمىستارى, قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارى, مۋزەيلەندىرۋ جانە عىلىمي-تانىمدىق جۇمىستار. جالپى, ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيى – سەگىز ەكسپوزيتسياسى (بولىمشەلەرى) بار مادەني-تانىمدىق, تۇتاس وبلىس اۋماعىنا تارالىپ ورنالاسقان ەرەكشە قۇرىلىم. ولاردى اتاپ وتەتىن بولساق, ءۇرجار اۋدانىنىڭ ماقانشى اۋىلىندا «اسەت نايمانبايۇلى مۋزەي-ءۇيى», اباي اۋدانىندا «شاكىر ابەنوۆ مۋزەي-ءۇيى», «كوكباي جاناتايۇلىنىڭ مۋزەيى», جيدەبايداعى «ابايدىڭ مۋزەي-ءۇيى», «جيدەباي» قورىعى, شاكارىمنىڭ «سايات قورا» ەكسپوزيتسياسى, بورىلىدەگى «مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيى», سەمەي قالاسىنداعى «الاش ارىستارى جانە م.اۋەزوۆ» مۋزەيى, «احمەت ريزا مەشىتى مەن مەدرەسەسى», «ابايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى» جانە ابايدىڭ باس مۋزەيى. وسىلاردىڭ بارلىعىندا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. بۇل جەردە مەن تەك اباي مۋزەيىنە قاتىستى جۇمىستاردى عانا ايتىپ وتىرمىن. پاندەميا كەزىندە ءتارتىپتى ساقتاي وتىرىپ, جۇمىسقا جۇمىلدىرۋ وڭاي بولمادى. دەگەنمەن ابىرويمەن اتقارىپ شىقتىق. ال قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىنا كەلسەك, بۇل تازا قۇرىلىس-جوندەۋ جۇمىستارىنا جاتپايدى, بۇرىننان بار مادەني قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ, ساقتاۋ, جارقىراتىپ جاڭارتۋ دەسەك تە بولادى. ياعني, قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن شىعارماشىلىق جۇمىس دەپ اتاۋعا بولادى. اتالعان قايتا جاڭعىرتۋ جۇمىستارىن ارنايى ماماندانعان «قازقايتاجاڭعىرتۋ» مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جۇرگىزدى. بۇل جۇمىستاردان كەيىن مۋزەيگە ءوڭ كىرىپ, جاندانىپ كەتتى دەسەم, ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
مۋزەيتانۋ سالاسىندا «مۋزەي عيماراتىنىڭ جوباسى» دەگەن ۇعىم بار. عيماراتتىڭ دۇرىس جوبالانۋى مۋزەيدىڭ مازمۇنىن تولىقتىرادى. «اباي مۋزەيىنىڭ» باس عيماراتى كەيىننەن ارنايى جوبالانىپ سالىنعان عيماراتقا اۋىستى. ءبىر-بىرىمەن بىرلەستىكتە ۇندەستىك تاۋىپ تۇرعان مۋزەي عيماراتتارى اكادەميالىق ستيلىمەن وزگەشە انسامبل قۇرىپ, تۇتاستىعىمەن بۇگىندە اسقاق كورىنەدى. ال مۋزەيدىڭ ىشكى مازمۇنىنا كەلسەك, ەكسپوناتتاردىڭ ورنالاسۋى, تۇتاس ەكسپوزيتسيا مادەنيەتى ءجۇز پايىز وزگەرىسكە ءتۇسىپ, ءححى عاسىردىڭ تالابىنا ساي دايىندالىپ جاتىر. مۇنداعى تاچەكراندار, اۋديگيد, 3-D جانە باسقا دا تسيفرلىق جاڭارۋلار – مۋزەي كەشەنىنىڭ حالىقارالىق تالاپتارعا ساي وزگەرىستەرىنىڭ كورىنىسى. مۇنان تىس, جىل باسىندا سەمەيدەگى حالىقارالىق اۋەجايعا اباي ەسىمى بەرىلگەنى بەلگىلى. وسىنىڭ ءبارى اباي ەلىندەگى ۇلكەن وزگەرىستەر دەپ اتاۋعا بولادى.
وسى جۇمىستاردىڭ ءتيىمدى جۇرگىزىلۋىنە, مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تولىق باسشىلىق جاساپ, نازارىندا ۇستادى.
– اباي مۇرالارىن زەرتتەۋ جانە دارىپتەۋ جاعىندا قانداي جۇمىستاردى قولعا الدىڭىزدار؟
– قازاقتىڭ باس اقىنىنىڭ مەرەيتويىنا قۇرمەت, ول – تۇتاس قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە, ءسوز ونەرىنە دەگەن قۇرمەت. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «اباي جانە ءححى عاسىر اتتى ماقالاسىندا» بۇل ماسەلەگە ارنايى توقتالىپ, «ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ, عىلىمي-تانىمدىق جۇمىستارمەن اينالىساتىن ورتالىققا اينالدىرۋ كەرەك» دەدى. ياعني, ەل پرەزيدەنتى مۋزەيدىڭ «عىلىمي-تانىمدىق ورتالىققا» اينالۋىن تالاپ ەتتى. بۇل مىندەت بىزگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. مۋزەيگە ديرەكتور بولىپ كەلگەندەگى ەڭ ءبىرىنشى جۇمىسىم دا ونىڭ عىلىمي كونتسەپتسياسىن دايىنداۋ بولدى. عىلىمي-تانىمدىق جۇمىستى ەكى باعىتقا ءبولىپ قاراستىرعان ابزال.
ءبىرىنشىسى – ناسيحات. ياعني, وسى قورىق-مۋزەيدەگى بارلىق جادىگەرلەر نەگىزىندە ءبىز حالىققا حاكىم ابايدى دۇرىس ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە ابايدى اعارتۋشى دەدى. اباي اعارتۋشى ەمەس, اباي – حاكىم, عۇلاما-ويشىل, قازاقتىڭ باس اقىنى! ەندەشە باس اقىندىعىنىڭ قۇدىرەتى قاي جەرىندە, سونىڭ بارلىعىن وسى قورداعى بار جادىگەرلەردى ەكسپوزيتسياعا قويىپ كەلۋشىلەرگە تانىتۋىمىز كەرەك. بۇل حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ دەگەن تۇيىنگە سايادى.
ەكىنشىسى – تەرەڭ عىلىمي تالداۋ, ياعني عىلىمي ناتيجەگە ۇمتىلۋ. مەنىڭ اتقارعان باستى جۇمىسىمنىڭ ءبىرى, ول – اباي مۋزەيىنىڭ عىلىمي تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋ بولدى. ول جەتى باعىتتان تۇرادى. ءبىرىنشىسى – باسىم باعىت بولسا, ەكىنشىسى – وزەكتى باعىت, ءۇشىنشىسى – ىرگەلى باعىت, سوسىن جاستارمەن جۇمىس ىستەۋ باعىتى, حالىقارالىق قاتىناستار باعىتى دەپ كەتە بەرەتىن جەتى باعىتى بار. مۇنىڭ ىشىندەگى نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى – باسىم باعىت. ابايتانۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان بۇل باعىتتا 100 تومدىق جيناق شىعارۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل تەك قانا مەرەيتويعا ارنالىپ, ءوشىپ قالاتىن ءبىر كۇندىك دۇنيە ەمەس. بۇل – ۇزاققا كەتەتىن ۇلكەن جوسپار. ونداي كەشەندى جۇمىس ءۇشىن مۋزەي قورى جەتكىلىكتى. جىل سايىن ورتا ەسەپپەن العاندا جۇيەلى تۇردە 10 كىتاپتان دايىنداۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بۇل جيناقتاردى قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستىق كىتاپحانالارىنا تەگىن جەتكىزىپ بەرمەكپىز. سوندا ابايتانۋ سالاسىنا قىزىعۋشىلىعى بار كەز كەلگەن قازاقستاندىققا قولجەتىمدى بولادى. وسىعان قاتىستى باسقا دا جوسپارلارىمىز بار. قازاقستان بويىنشا اباي جولى اۆتو عىلىمي-مادەني ەكسپەديتسياسىن وتكىزۋ ماقساتىمىزدا بار. ناسيحاتتىڭ بارلىق ءتيىمدى جولىن قاراستىرماقپىز.
ىرگەلى باعىت بويىنشا, «حاكىم اباي جانە الاش الىپتارى» (ەركىندىك ءپالساپاسى) جانە باسقا دا مونوگرافيالار دايىندالۋدا. وقۋ-ادىستەمەلىك باعىت بويىنشا, وقۋشىلار شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزىندە «ابايدى وقى, تاڭىرقا!» جيناعى قۇراستىرىلۋ ۇستىندە. وزەكتى ماسەلەلەر باعىتى بويىنشا جيدەباي قورىعىنا ارنالعان «جيدەباي» اتلاسى دايىندالىپ جاتىر. مۋزەيتانۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان بۋكلەتتەر, كىتاپشالار, كۇنتىزبەلەر, اشىق حاتتاردى شىعارۋ دا قولعا الىندى. اعىمدىق باعىتتا تەلەحابارلار, لەكتسيالار, سۇحباتتار, ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلدى.
سەكسەندەگى سەرپىلىس
– قورىق-مۋزەيىنىڭ تاريحىنا توقتالساڭىز. بيىل 80-گە كەلگەن مۇراجايدى العاش كىمدەر, قاشان, قالاي قۇردى؟
– ءيا, بيىل 16 قازاندا ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنىڭ قۇرىلعانىنا 80 جىل تولادى. اباي مۋزەيى – ەلىمىزدەگى رەسپۋبليكالىق قورىق-مۋزەيلەردىڭ تۇڭعىشى. ەڭ العاش مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا, ۇكىمەت قاۋلىسىمەن, ابايدىڭ تۋعانىنا 95 جىل تولۋىنا وراي 1940 جىلى 16 قازاندا سەمەي قالاسىندا اشىلعان. اباي مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ قاۋلىسى 1940 جىلدىڭ 1 ساۋىردە جاريالاندى. قاۋلى شىققاننان باستاپ اقىننىڭ مۇراسىن جيناستىرۋ, زەرتتەۋ جۇمىستارى قىزۋ جۇرە باستادى. وسى جۇمىستاردىڭ باسىندا م.اۋەزوۆ پەن ق.ساتپاەۆ تۇردى. العاشقى ەكسپوزيتسيا بەكباي ءبايىسوۆتىڭ ۇيىندە (بۇرىنعى زاگورودنايا كوشەسى, 83 ءۇي) 16 قازان كۇنى اشىلدى. بۇل ءۇي – اباي سەمەيگە كەلگەندە ءتۇسىپ جۇرگەن ۇيلەردىڭ ءبىرى. مۋزەيدىڭ بۇل ەكسپوزيتسياسى 1940 جىلدان 1944 جىلعا دەيىن كورەرمەندەردى قابىلدادى.
1944 جىلى مۋزەي ەكسپوزيتسياسى كوميسسار كوشەسى, 132-دە ورنالاسقان ءانيار مولداباەۆتىڭ ۇيىنە كوشىرىلدى. ءا.مولداباەۆ – ابايدىڭ زامانداسى, جەرلەسى ءارى شاكىرتى. بۇل ءۇيدى انيارعا اباي بالالارىمەن ساتىپ الىپ بەرگەن.
مۋزەي العاشقى جىلدارى وقۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىندا بولدى. 1947 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قاراماعىنا اۋىستىرىلدى. ناتيجەسىندە اباي مۋزەيىنىڭ ەكىنشى ەكسپوزيتسياسى ءانيار ءۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىندا بەس بولمەگە ورنالاستى. 1947-1951 جىلدارى مۋزەيدى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ باسقاردى.
1967 جىلى 13 مامىردا اباي مۋزەيى قالانىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان كوپەس ر.ەرشوۆتىڭ ۇيىنە قونىس اۋداردى. جوندەۋ جانە رەەكسپوزيتسيالىق جۇمىستار ىستەلىپ, بۇل ۇيدە مۋزەيدىڭ ءۇشىنشى ەكسپوزيتسياسى 1969 جىلى ماۋسىم ايىندا اشىلدى. مۋزەيدىڭ ءۇشىنشى ەكسپوزيتسياسى 1975 جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن كورەرمەندەردى قابىلدادى.
اباي مۋزەيىنىڭ جاڭاشا تولىقتىرىلعان ءتورتىنشى ەكسپوزيتسياسى 1978 جىلى 14 ساۋىردە اشىلىپ, 1993 جىلعا دەيىن كورەرمەندەردى قابىلدادى. ءار جىلدىڭ جوسپارى بويىنشا ەكسپوزيتسيا جاڭا ماتەريالدار جانە جادىگەرلەرمەن تولىقتىرىلىپ تۇردى. 1990 جىلعا دەيىن ابايدىڭ مەملەكەتتىك ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ قۇرامىنا قالاداعى باس مۋزەيمەن بىرگە جيدەبايداعى ابايدىڭ مۋزەي-ءۇيى جانە بورىلىدەگى م.اۋەزوۆتىڭ مۋزەي-ۇيلەرى كىردى.
ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا 1990 جىلى 5 ساۋىردە شىققان قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ №141 قاۋلى بويىنشا ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيى ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني جانە ادەبي-مەموريالدىق قورىق-مۋزەيىنە اينالدى. قورىق-مۋزەي قۇرامىنا سەمەيدەگى قالالىق كەشەن, بورىلىدەگى م.اۋەزوۆتىڭ مۋزەي-ءۇيى, جيدەبايداعى ابايدىڭ مۋزەي-ءۇيى, 6400 گا قورىق ايماعى كىردى. كەيىنگى جىلدارى ماقانشىداعى اسەت نايمانبايۇلىنىڭ مۋزەيى (1992), سەمەيدەگى «الاش ارىستارى-م.اۋەزوۆ» مۋزەيى (1997), تاقىرداعى كوكباي جاناتايۇلىنىڭ مۋزەيى (1997), قۇندىزدىداعى شاكىر ابەنۇلىنىڭ مۋزەي-ءۇيى (2003), جيدەبايداعى «شاكارىمنىڭ سايات قوراسى» مۋزەيلەرى (2006) قورىق قۇرامىنا كىردى.
ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا اقىن مۇراسىن ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى توقتاپ قالماۋ ءۇشىن مۋزەي قۇرامىنا كىرگىزىلگەن ءانيار مولداباەۆتىڭ ۇيىندە 5 بولمەدە 1993 جىلى ۋاقىتشا تۇراقتى كورمە ەكسپوزيتسياسى اشىلدى. بۇل كورمە 1995 جىلدىڭ 10-شى تامىزىنا دەيىن (جاڭا ەكسپوزيتسيا اشىلعانشا) جۇمىس ىستەدى. سەمەي قالاسىنداعى اباي مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسياسى سوڭعى رەت 25 جىل بۇرىن, 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا جاڭارتىلدى.
– ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن 80 جىلدىقتى قالاي اتاپ وتپەكسىزدەر؟
– قازاق ەلىندەگى تۇڭعىش ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي بولعاندىقتان, مۇراجايدىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىن سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ارينە, پاندەميا تالابىن قاتاڭ ەسكەرە وتىرىپ. وسى شاراعا سايكەس «اباي مۋزەيى» ەنتسيكلوپەدياسى دايىندالىپ جاتىر.
ءبىزدىڭ مۋزەي – بىرباعىتتى مۋزەي ەمەس, ۇزاق اتى بار مۋزەي-قورىق. مىسالى, ل.تولستويدىڭ اتاقتى «ياسنايا پوليانا» قورىعى 412 گەكتار بولسا, جيدەباي قورىعىنىڭ اۋماعى – 6 مىڭ 400 گەكتار. ياسنايا-پوليانانى دۇنيەجۇزى بىلەدى, ال جيدەبايدى بۇكىل الەم بىلەدى دەپ ايتا المايمىز. سول ءۇشىن ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ جانىنداعى «اباي اكادەمياسىمەن» بىرلەسىپ «جيدەباي» اتتى حالىقارالىق اتلاستى ءۇش تىلدە دايىنداپ جاتىرمىز.
تاۋەلسىز ەل بولعاننان كەيىن اۋىل ماڭىندا قالىپ قويماي, ابايدى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك. ارينە, اباي ەل ىشىندە 16 وبلىستا, شەتەلدە بارلىق ەلشىلىكتە ناسيحاتتالىپ جاتىر. دەگەنمەن دە قارا شاڭىراق بولعان سوڭ ءبىزدىڭ جۇگىمىز وتە اۋىر, جاۋاپكەرشىلىگىمىز دە ۇلكەن. سوندىقتان ابايدى ناسيحاتتاۋعا ءبىز بار مۇمكىندىكتى پايدالانۋىمىز كەرەك. ماسەلەن, ماسكەۋلىك دوسىم, جازۋشى, اكادەميك گ.ءپرياحيننىڭ قولداۋىمەن ەكى كىتاپ ماسكەۋدەن جارىق كوردى. ءبىرىنشىسى, «پوزنانيا ابايا – پوزنانيا ساموگو سەبيا» دەپ اتالادى. ول كىتاپتى, مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت
توقاەۆتىڭ ماقالاسى اشادى. ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» كىتاپتىڭ نەگىزىن قۇرايدى. سونداي-اق وندا رەسەي مەن قازاقستاننىڭ كورنەكتى ءتورت عالىمىنىڭ ماقالاسى بەرىلگەن. گ.پرياحين ەكەۋمىزدىڭ اباي ومىرىنەن جازعان 45 دەرەك جانە اباي مۋزەيىن اشاتىن سۋرەتتەر بەرىلگەن. بۇل كىتاپ ماسكەۋدەگى قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن جارىق كوردى. ەكىنشى كىتاپ – گ.پرياحين ەكەۋمىزدىڭ بىرلەسىپ جازعان «ستەپنوي تيتان» اتتى كىتاپ. ول «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنان جارىق كوردى. بۇيىرسا, اتالعان كىتاپ رەسەيدە 100 مىڭ تيراجبەن شىعاتىن «رومان-گازەتىنىڭ» ءبىر نومىرىندە تولىق شىقپاق. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ابايتانۋعا جاڭا لەپ, جاڭا ءورىس اشۋ. بىلايشا ايتقاندا, قورىق-مۋزەيدىڭ سالتاناتتى 80 جىلى دا اباي تويىمەن, ابايدى ناسيحاتتاۋمەن ۇندەسىپ جاتىر.
ابايمەن الەم تىلدەسسىن دەسەك…
– جاڭا ءوزىڭىز اباي قورىق-مۋزەيىنىڭ شەتەل اقىن-جازۋشىلارىنىڭ مۋزەيىندەي تانىمال ەمەس ەكەنىن دە ايتىپ وتىرسىز. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ نەگە ءبىز اباي مۋزەيىن الەمگە ايگىلى تاريحي ورتالىققا, قازاقستانعا قادام باسقان تۋريستەر الدىمەن كەلەتىن ساياحات نىسانىنا اينالدىرا الماي وتىرمىز؟ جوسپار ءالسىز بە, الدە قارجى جەتكىلىكسىز بە؟
– بۇل كۇردەلى سۇراق. ءوزىڭىز بىلەسىز, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى ن.نازارباەۆ وسى شيرەك عاسىردا قازاق ەلىن بارلىق قىرىنان الەمگە تانىتۋعا ايرىقشا ەڭبەك ەتتى. بۇگىنگى جاعداي دا جامان ەمەس. الەمگە تانىلماي وتىرۋىنىڭ سەبەبى كوپ, وعان تالاي فاكتوردى العا تارتۋعا بولادى. دەگەنمەن كوپ سىلتاۋدى قويىپ ىسكە كىرىسۋ كەرەك. كەمشىلىكتى وزىمىزدەن ىزدەۋىمىز كەرەك. حاكىم ابايدىڭ دانالىعى – ادامزات بالاسىنا ورتاق رۋحاني ازىق. سونى ءبىز دۇرىستاپ دايىنداپ, ۇسىنۋىمىز كەرەك. حاكىم ابايدىڭ دانالىعىنىڭ ءوزى قارجى, تەك الەمدىك ناسيحات مادەنيەتىنىڭ جولدارىن ۇيرەنۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە جاڭاشا ويلاۋ مۇمكىندىگى اشىلدى.
– سوڭعى كەزدەرى اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى تۋرالى دا ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل جونىندە قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ ايتىپ, جازىپ كەتكەنى بار. سول قايىم اقساقال ايتىپ كەتكەن تەكستولوگياداعى قاتەلىكتەر نەگە اباي شىعارمالارىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇزەلمەي كەلەدى؟
– قازىر تەكستولوگيا توڭىرەگىندە اڭگىمە كوپ. بىرەۋ ءبىلىپ ايتادى, بىرەۋ جالپىلاما ايتادى. تەكستولوگيالىق عىلىمنىڭ وزىندىك مەتودولوگيالىق جولى بار. ونىڭ التىن ارناسى, ءوز جۇيەسى بار. سوناۋ مۇرسەيىتتىڭ قولجازباسىنان, ءاليحان بوكەيحاننىڭ ىقپالىمەن جارىق كورگەن العاشقى جيناقتان, مۇحتار اۋەزوۆ, ءىلياس جانسۇگىروۆ, زاكي احمەتوۆ, قايىم مۇحامەتحانوۆ تاعى باسقا كوپتەگەن ايتۋلى عالىمداردىڭ تەرەڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ءىزى بار بۇل سالادا. ءبىر ۇشىپ, ءبىر قونىپ ىستەلە سالاتىن جۇمىس ەمەس ول. بۇل تەكستولوگيا سالاسىندا ماسەلە جوق دەگەن ءسوز ەمەس. ماسەلە كوپ. بىراق, ماسەلە عىلىمي جولمەن شەشىلۋى كەرەك, اكادەميالىق تالقىلاۋدان وتكىزىپ بارىپ ەنگىزۋ كەرەك. اباي سوزدەرىن جەكە ادامنىڭ وزىنشە وزگەرتىپ, جيناق شىعارۋى عىلىم جولى ەمەس, جەڭىل ايتساق, ول – ابەستىك. اپروباتسيادان وتكىزبەي اباي سوزدەرىنە وزگەرىس ەنگىزىپ شىعارۋ, ول – ناداندىق, قاتتى ايتساق, قاۋىپتى جول. عىلىمي ماقالا جازىپ, ءوز ۇسىنىسىن ايتسا ول باسقا ماسەلە. اباي شىعارمالارىنا اباي بولعان ءجون. وسى مەرەيتوي قارساڭىندا, قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنداعى «م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى» ابايدىڭ ءۇش تومدىق اكادەميالىق باسىلىمىن دايىنداپ جاتىر. ونىڭ ورنى بولەك.
– سوڭعى كەزدەرى «ابايدىڭ مەرەيتويى» ناۋقانشىلدىققا اينالىپ كەتپەسە يگى ەدى دەگەن كۇڭكىل دە ايتىلىپ ءجۇر. جالپى, سىزدەردىڭ ىستەپ جاتقان جۇمىستارىڭىز ناۋقانشىلدىقتان امان با؟
– مەن مۇنى ناۋقانشىلىق دەپ تۇسىنبەيمىن, قايتا حاكىم ابايعا دەگەن قۇشتارلىق دەپ ويلايمىن. قايسىبىر مەكتەپ بولسىن, ۋنيۆەرسيتەت, كوللەدج بولسىن, ەلشىلىك, وبلىس بولىپ حاكىم ابايعا ارناپ ۇلكەن شارالار وتكىزىپ جاتسا, نەگە قۋانباسقا؟! ناۋقان بولا ما, ناسيحات بولا ما, ابايعا نازار اۋدارۋدان ەشقانداي جاماندىق جوق. مىسالى, ناۋقانعا اينالدىرىپ سەمەيگە بىرنەشە كوپىر سالسا دا مەن قارسى ەمەسپىن. حالىققا كەرەك. ال ەندى مەنىڭ جولىم – عىلىم جولى. مەملەكەت باسشىسى اباي مۋزەيى «عىلىمي-تانىمدىق ورتالىققا» اينالۋى كەرەك ەكەندىگىن ءوز ماقالاسىندا اتاپ تۇرىپ ايتتى. اباي مۋزەيى مازمۇندىق سالماعى جاعىنان گيوتە, شەكسپير, تولستوي ت.ب. مۋزەيلەرىمەن دەڭگەيلەس بولۋى كەرەك. بۇل جەردە جاۋاپكەرشىلىك ۇلكەن. سوندىقتان ءبىز ناۋقانشىلدىققا بارا المايمىز, ءبىز ۇزاق جىلدارعا كەتەتىن عىلىمي تۇجىرىمداما جاسادىق. مىسالى, 100 تومدىق عىلىمي-سەريالىق جيناق ءبىر جىلدا دايىندالمايدى. ءبىر جىلدا جاسالسا قىپ-قىزىل ناۋقان سول بولادى. بيىل سەريالىق عىلىمي جيناقتىڭ 5-10 تومىن دايىنداپ, ولار جارىق كورسە, ۇلكەن جەتىستىك.
سەگىز بولىمشەسى بار ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە قىرى, قازاق مادەنيەتىنىڭ ءىرى قۇبىلىسى بەس تاعان ءبىر جەرگە جيىلعان. سەگىز بولىمشەنى جوعارىدا ايتتىم, ال بەس تاعانعا كەلسەك: ءبىرىنشىسى – حاكىم اباي, ەكىنشىسى – دانىشپان شاكارىم, ءۇشىنشىسى – كەمەڭگەر مۇحتار, ءتورتىنشىسى – ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى, بەسىنشىسى – الاش ارىستارى. سوندىقتان ءبىز بىرجاقتىلى تەك حاكىم اباي ءوز الەمىمەن عانا شەكتەلمەيمىز, بۇل – بەس تاعان تۇتاس دۇنيە, رۋحاني الەم. بۇلاردىڭ اراسىندا ۇلكەن رۋحاني جالعاستىق بار. مۋزەيدىڭ جاڭا عىلىمي كونتسەپتسياسىندا وسى باعىتتاردىڭ ءبارى قاراستىرىلعان.
تويدان كەيىن دە تولعانىس كەرەك
– كەيبىر عالىمدار ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا ايتىلعان ماسەلەلەر ايتىلعان جەرىندە قالىپ قويدى, اتاپ ايتقاندا, اباي تويىنان جۇيەلى قورىتىندى شىعارا المادىق دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. ەندەشە 175 جىلدىق مەرەيتويدا وسى قاتەلىكتى قايتالاماۋ ءۇشىن نەلەرگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– ونداي پىكىر ايتسا, ول – ونىڭ قۇقىعى. ابايدىڭ 150 جىلدىعى ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا الەمدىك دەڭگەيدە تويلاندى. مەن ودان قاتەلىك كورىپ تۇرعان جوقپىن. ال 175 جىلدىق مەرەيتويعا ءححى عاسىرعا كوز تاستاعان جاڭاشا ماقساتتار قويىلعان. دانا ابايدىڭ كوكجيەگى كوركەم. اباي جولىنان جاقسىلىق كۇتەم. اباي دانالىعى – قازاق حالقىنا, قازاقستاندىقتارعا, ادامزات بالاسىنا قورى تاۋسىلمايتىن قازىنا.
– ءبىز ءسىزدى بەلگىلى عالىم رەتىندە عانا ەمەس, ەنتسيكلوپەديست-مامان رەتىندە بىلەمىز. «تۇركىستان» حالىقارالىق ەنتسيكلوپەدياسى, «شاكارىم», «لەۆ گۋميلەۆ» تۇلعالىق ەنتسيكلوپەديالارى, «ەجەلگى قازاقستان», «التىن وردا», «الاش اماناتى» بالالار ەنتسيكلوپەديالارىن دايىندادىڭىز. باسقا كوپتەگەن ايتۋلى ەنتسيكلوپەديالاردا قالامىڭىزدىڭ ءىزى بار. اباي مۋزەيىنە باسشى بولىپ كەلگەندە, وسى باعىتتا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟
– ساۋالىڭىز ورىندى. بيىل اباي مۋزەيىنە – 80 جىل. ءارى ەلىمىزدەگى تۇڭعىش ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي. جانە مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ دەنى – جاستار. سوندىقتان, مۋزەيگە كەلگەن سوڭ دايىندالعان عىلىمي كونتسەپتسيانىڭ اياسىندا «اباي مۋزەيى» ەنتسيكلوپەدياسىن قولعا الدىم. ونداعى ماقسات – مۋزەيدىڭ جەتىستىگىن بار قىرىنان اشىپ كورسەتۋ جانە جاس ماماندارعا مادەنيەتتىڭ وسى باعىتىنىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتۋ.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
