جاقىندا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ءماسليحاتىندا قاڭعىباس يتتەر مەن مىسىقتاردى اۋلاۋدى جانە جويۋدى ۇيىمداستىرۋ جونىندە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ جۇرگىزىپ جاتقان جۇمىسى تۋرالى كەلەلى اڭگىمە قوزعالدى. تەك وتكەن ايدا عانا تۇرعىنداردىڭ ارىز-شاعىمى بويىنشا 4326 بۇرالقى حايۋان ۇستالىپتى.
جاعداي ۋشىعىپ كەتپەس ءۇشىن
«بۇل نە قىلعان قاپتاپ كەتكەن قاڭعىباس يتتەر؟!» دەپ تاڭعالۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. ءمان-جايدى «استانا ۆەتسەرۆيس» مەكەمەسىنىڭ ماماندارى بىلاي تۇسىندىرەدى: «يت – تەز كوبەيەتىن ماقۇلىق. ءبىر كۇشىكتەگەندە 7-8 كۇشىك تۋادى. ال ولاردىڭ جىلىنا ەكى رەتتەن كۇشىكتەيتىنىن ەسكەرسەك, تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى قايدا جاتقانىن تۇسىنە باستايسىز. راس, كەيىنگى كەزدە قالادا قاڭعىباس يتتەر كوبەيىپ كەتتى. تەك قالادا عانا ەمەس, قالا سىرتىنداعى «جاسىل بەلدەۋدە» دە پاناسىز يتتەر ءورىپ ءجۇر. ولار ونداعى اڭدارعا عانا ەمەس, ادامدارعا دا قاۋىپ توندىرەتىن كەزدەرى بولادى. مەديتسينالىق مالىمەتتەر بويىنشا تەك نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ وزىندە جىلىنا 1700 ادامدى يت قابادى ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز ايىنا 140 ادام, كۇنىنە 4-5 ادام يتكە تالانادى دەگەن ءسوز عوي. مىنە, وسىعان بايلانىستى قاڭعىباس يتتەردى جوسپارلى تۇردە اۋلاۋعا كوشتىك».
جاعدايدىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانى سونشالىق, ەلىمىزدىڭ ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستاردى قورعاۋ مينيسترلىگى ءۇي جانۋارلارىن, سونىڭ ىشىندە يتتەردى ۇستاۋدىڭ جاڭا ءتارتىبىن ۇسىنىپ وتىر. ول ەندى وسى جىلدىڭ 23 شىلدەسىنەن باستاپ كۇشىنە ەنەدى. وسىعان وراي, نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تۇرعىنى, زووقورعاۋشى اليما بەيسەنوۆا ءوز ويىن بىلاي بىلدىرەدى.
«ماعان جاڭا ەرەجەدەگى «يەسى ءيتىنىڭ قورشاعان ورتاعا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك» دەگەن تارماعى ۇناپ وتىر. ءارى وعان بۇل ءۇشىن ءيتى الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدەلگەن جانە قاۋىپسىز ەكەنىن دالەلدەيتىن سىناق تاپسىرىپ, قۇجات الۋ مىندەتتەلەدى ەكەن. جانۋاردى اسىراعان سوڭ تاربيەلەۋ كەرەك. ايتپەسە ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ قيىنعا سوعادى» دەدى.
ءۇي جانۋارلارىن سەرۋەندەتۋ كەزىندە اينالاداعى ادامدارعا قاۋىپ توندىرەتىندەي جاعداي ورىن السا, 3 اەك كولەمىندە ايىپپۇل تولەيدى. ال ادامداردىڭ مۇلكىنە زاقىم كەلتىرسە, زيان شەكتىرسە, 10 اەك-تەن جوعارى ايىپپۇلمەن جازالانادى
قازىر كەي ادامدار ءيتتىڭ پيتبۋل, روتۆەيلەر, ستاففورد, تاعى دا باسقا كىشىگىرىم تايىنشاداي تۇقىمدارىن اسىراۋعا كوشىپتى. اقتوبە قالاسىندا وتكەن ايدا وسىنداي ءبىر ءيتتىڭ ون ءۇش جاسار بالانى تالاپ, قان-جوسا قىلعانى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلدى. كەيىنگى كەزدە ادامدار اسىراعان يتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەمەيتىن بولىپ كەتتى. اكىمدىكتەرگە كورشىلەرى مەن اينالاداعى ادامداردان ۇزدىكسىز ارىز-شاعىم ءتۇسىپ جاتاتىنى سوندىقتان. جىلدار بويى بايلاپ ۇستاپ, اسىراي الماعان سوڭ يتتەرىن «كۇل بولماساڭ, ءبۇل بول» دەگەندەي, كوشەگە بوساتىپ جىبەرەتىندەر دە بار.
ءاليما بەيسەنوۆانىڭ ايتۋىنشا, اقتوبەدە دە, قاراعاندى مەن سەمەي قالالارىندا بالالاردى تالاپ, جازىم قىلعان يتتەر – ءبىر كەزدە يەلەرى اسىل تۇقىمدى دەپ اسىراعان «الابايلار» كورىنەدى. «ءتيىستى ورگاندار بۇعان اسا نازار اۋدارۋى كەرەك. جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتىپ, وسىنداي ءيتى بار ادامداردى ەسەپكە قويعان دۇرىس» دەيدى.
مىنا قىزىقتى قاراڭىز! الماتىدا كوشەدەن اۋلانعان قاڭعىباس يتتەردىڭ كوبى ءبىر كەزدە باي-باعىلاندار قىزىعۋشىلىقپەن شەتەلدەن الىپ كەلگەن «حاسكي», «مالامۋت», «لايكا» دەگەن يت تۇقىمدارى بولىپ شىققان. باعۋعا كونبەگەندىكتەن, يەلەرى ولاردى كوشەگە قاڭعىرتىپ جىبەرگەن. ىشىندە ءتىپتى سولتۇستىكتىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق شاناعا جەگىلەتىن يتتەرى دە جۇرگەن كورىنەدى.
جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتكەن ءجون
جاڭادان قابىلدانعان ەرەجە بويىنشا كوشەدەگى قاڭعىباس يتتەردى قازىر اتۋعا رۇقسات بەرىلدى. دەگەنمەن وسى تالاپتارعا دا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ جاتقاندار بار. ولار اكىمدىككە جولداعان ارىز-شاعىمىندا «يەسىز دەگەنمەن, يت تە, مىسىق تا ءتىرى ماقۇلىق قوي, ولاردى اتپاي, ارنايى پاناحانادا ۇستاۋ كەرەك» دەگەن ءۋاجىن العا تارتادى.
راس, ەلوردادا 2018 جىلى سالىنعان قاڭعىباس يت-مىسىقتاردى ۇستايتىن پيتومنيك بار. بىراق وندا 150 باستان ارتىق جانۋار سىيمايدى. ال قالا سىرتىنداعى مامانداندىرىلعان حقكو اۋماعىنداعى بارشىن كوشەسى بويىنان اكىمدىك ارنايى جەر ءبولىپ, سالىنىپ جاتقان يت پەن مىسىققا ارنالعان پاناحانا پايدالانۋعا كەلەسى جىلى بەرىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان اۋلاۋ قىزمەتىنىڭ قاڭعىباس يت پەن مىسىقتاردىڭ بىردەن كوزىن جويىپ, ازايتىپ وتىرۋدان باسقا امالى قالماي وتىر. وندا دا ەرەجە بويىنشا ءۇش-تورتەۋ بولىپ توپتالىپ جۇرگەن يتتەردى اتادى. بۇل باپقا دا «ولار جۇپ بولىپ جۇرسە, قاسىندا كۇشىكتەرى ءجۇرۋى مۇمكىن. ال كۇشىكتەرىمەن بىرگە اتۋ گۋمانيزمگە جاتپايدى» دەپ قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر تابىلىپ قالاتىنى بار.
بۇعان اۋلاۋ توبىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە «ءبىز يت پەن مىسىقتى بىردەن ولتىرمەيمىز. ءدارى-وقپەن اتىپ, ۇيىقتاتىپ, توبەتىن ءپىشتىرىپ, ۇرىقسىزداندىرامىز. سوسىن قايتادان جىبەرىپ قويامىز. تەك مەكتەپ ديرەكتورلارى مەن بالاباقشا مەڭگەرۋشىلەرىنەن ارىز-شاعىم تۇسكەندە عانا ول يتتەردىڭ كوزىن قۇرتامىز.
ال ەندى كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەن: «قارعىباۋى بارلاردى دا, كۇشىكتەرىمەن جۇرگەندەردى دە, بۋازدارىن دا – ءبارىن بىردەي اتا بەرەدى» دەگەن ءسوز – قىپ-قىزىل جالا. ءبىز تەك شاعىم تۇسكەندە نەمەسە يتتەر تىكەلەي قاۋىپ توندىرگەندە عانا كوزىن جويامىز.
ارينە, ۇيىندە يت, مىسىق نەمەسە وزدەرى قالاعان باسقا دا جانۋارلاردى اسىراۋعا ەشكىمگە تىيىم سالىنبايدى. تەك ولاردى قوعامدىق ورىنداردا, سونىڭ ىشىندە جالپى پايدالانۋداعى – باسپالداق الاڭىندا, جەرتولەدە, ءۇيدىڭ شاتىرىندا, بالكوندا, لودجيادا, جاتاقحانانىڭ ءاسۇيى مەن دالىزدە ۇستاۋعا بولمايدى. ءارى وسى جانۋارلاردىڭ يەلەرى ولارعا الدىن الا ەكپە جاساتىپ, ءتۇرلى اۋرۋدان ساقتاندىرىپ وتىرۋى ءتيىس. ول كورشىلەردىڭ مازاسىن الىپ, اينالاداعى ادامدارعا قاۋىپ توندىرمەۋىن قاتاڭ باقىلاۋى قاجەت. ەگەر اسىراعان جانۋاردى بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن ودان ءارى ۇستاۋ مۇمكىندىگى بولماسا, ونى ارناۋلى پاناحانالارعا وتكىزۋى ءتيىس.
«جەرۇيىق» ساياباعىندا قىدىرىپ جۇرگەن سەگىز-توعىز جاسار قىزدىڭ قاسىنا ۇلكەن توبەت يت جەتىپ بارعان. قىزدىڭ اكەسى قاسىندا تۇرىپ بايقاماي قالعان قىزىنىڭ شىڭعىرعان داۋىسىنان جالت قاراعان. وسى كەزدە ءيتتىڭ يەسى دە كەلىپ جەتكەن. سول جەردە ۇلكەن داۋ-داماي تۋدى. پوليتسيا شاقىرىلىپ, يت يەسىنە حاتتاما تولتىرىلدى. سويتسە يت يەسىنىڭ قولىندا ءيتتىڭ قارعىباۋى بار ەكەن دە, تۇمىلدىرىعى جوق بولىپ شىقتى. سول ءۇشىن دە ول ايىپتى. مىنە, وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر قايتالانباس ءۇشىن ءۇي جانۋارلارىن اسىراۋشىلار ولاردى ۇستاۋدىڭ ەرەجەلەرىن بىلۋلەرى كەرەك-اق.
يەسى يتىمەن سەرۋەندەۋگە شىققاندا تۇمىلدىرىق تاعىپ شىعۋى مىندەتتى. سوسىن جانۋاردى 1,5 مەتر قارعىباۋى ارقىلى سەرۋەندەتكەن دۇرىس بولادى. ءۇي جانۋارلارىن ءبىلىم بەرۋ, دەنە شىنىقتىرۋ-سپورت, مەديتسينا مەكەمەلەرىنىڭ جانىندا, بالالار جانە سپورت ويىندارى الاڭدارىنا الىپ شىعۋعا تىيىم سالىنادى. سونداي-اق يتتەردى ادامدار كوپ شوعىرلانعان جەرگە, جاعاجايعا اپارۋعا بولمايدى.
تاعى ءبىر قاتاڭ ەسكەرەتىن جاي – يت يەسى سەرۋەنگە شىعارعان جانۋارىنىڭ قيىن تازالاپ ءجۇرۋى كەرەك.
ال وسى بەلگىلەنگەن ەرەجەلەردى ساقتاماي, ءۇي جانۋارلارىن سەرۋەندەتۋ كەزىندە اينالاداعى ادامدارعا قاۋىپ توندىرەتىندەي جاعداي ورىن السا, 3 اەك كولەمىندە ايىپپۇل تولەيدى. ال ادامداردىڭ مۇلكىنە زاقىم كەلتىرسە, زيان شەكتىرسە, 10 اەك-تەن جوعارى ايىپپۇلمەن جازالانادى.
سونىمەن, قالالىق ءماسليحاتتىڭ تۇراقتى كوميسسياسى وسىنداي كەلەلى ماسەلەلەرگە توقتالا كەلىپ, قالادا مىسىق پەن يت ۇستايتىن تۇرعىنداردىڭ ەسەبىن الۋدى, جانۋارلاردى ۇستاۋدىڭ ناقتى كارتاسىن ازىرلەۋدى تاپسىردى. بۇعان قوسا, وسىعان قاتىستى مەملەكەتتىك ورگان مەن ۆەدومستۆولىق باعىنىستى ۇيىمنىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ قاجەتتىگى اتاپ ءوتىلدى.
