اتانعان بايمۇحامبەت (بايكوپ) قوسشۇعىلوۆ اقمولانى دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان
كەشەگى اقمولا, بۇگىنگى قازاقستانداي تاۋەلسىز, زاڭعار ەلىمىزدىڭ استاناسى – نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تاريحىن ءسوز ەتكەندە كوبىنەسە ەسكى ادەتىمىزبەن كەڭەستىك ءداۋىردىڭ كەزەڭىنەن باستايتىنىمىز دا بار. اقمولانىڭ تاريحى جونىندە, ارينە, تالاي دۇنيە جازىلدى, شىققان, شىعىپ جاتقان مۇرالار دا جەتەرلىك. ايتسە دە وسىناۋ دۇنيەلەردە ءالى ايتىلماعان, جازىلماعان, سىرىن ىشىنە بۇگىپ قالعان تالاي وقيعالار مەن نەبىر تۇلعالارىمىز جايلى دا ماسەلەلەر جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى ءار جەردە, اقمولا-استانا-نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى بۇرىنعى شىققان كەيبىر دەرەكتى كىتاپتاردا, كەزىندە ءباسپاسوز بەتتەرىندە اتى ەمىس-ەمىس اتالىپ كەتەتىن تۇلعالاردىڭ ءبىرى – بايمۇحامبەت (بايكوپ, مايكوپ), قۇرمانعالي قوسشۇعىلوۆتاردىڭ ناقتى كىم بولعانىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەس, ارينە.
ءحىح عاسىردىڭ اياق شەنى مەن حح عاسىردىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى كەزەڭدە قازاقتىڭ ءىرى كاپيتاليسى اتانعان, ميلليونەر, 1-گيلديا كوپەس بولعان, سول كەزدەگى ءسىبىر-قىرعىز (قازاق – ە.ك.) ايماعىنداعى بەدەلدى ساۋدا-ونەركاسىپ يەسى قوسشۇعىلوۆتار جايلى اڭگىمەنىڭ ناقتى جاي-جاپسارىن جەتكىزۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بايمۇحامبەت (بايكوپ) قوسشۇعىلوۆ – رۋى ارعىن-قۋاندىق ىشىندەگى التاي, ودان الساي-شاقا تارماعىنان. ول شامامەن 1848 جىلى تۋىپ, 1915 جىلى قايتىس بولعان. ەل بايمۇحامبەتتى بايلىعىنان بايكوپ, كەيبىرى مايكوپ اتاپ كەتكەن ونىڭ تۋىپ وسكەن جەرى – قازىرگى قاراعاندى وبلىسى جاڭاارقا اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى قاراعاش, كەلتەتال, وركەندەۋ, اقتۇبەك مەكەندەرى. ءوز اكە-شەشەسىنەن ەرتە جەتىم قالعان ول اعايىندار اراسىندا ەرجەتە كەلىپ, سول كەزدەرى اقمولادان كەلىپ-كەتىپ كىرە تارتاتىن تاتار كوپەستەرىنە, قازىرگىشە ايتقاندا, دەلدال بولا ءجۇرىپ, ولارمەن بىرگە ءبىرجولا قالاعا كەتەدى. ونىڭ پىسىقتىعىن كورىپ وزىنە تارتقان ماعسۇت نوعاەۆ دەگەن كوپەس بولعان. اقمولالىق, شىققان تەگى تاتار بولعانمەن, قازاققا ءسىڭىسىپ كەتكەن. كەيىن ول بايمۇحامبەتپەن بىرلەسە جۇمىس ىستەپ, ءىسى جۇرگەن سوڭ پىسىقتىعىنا ريزا بولىپ, وعان ءوزىنىڭ قىزى ءمادينانى قوسادى, ەنشىسىن بەرەدى. ۋاقىت وتە كەلە ساۋدا ءىسىن مەڭگەرىپ, دوڭگەلەتىپ اكەتكەن بايمۇحامبەت تەز ارادا ءىرى قالا بايلارىنىڭ قاتارىنا قوسىلادى. ءحىح عاسىردىڭ اياق شەنىنىڭ وزىندە ورىس, تاتار بايلارىمەن تەڭەسكەن ول ءوزىنىڭ كاسىپكەرلىك ءىسىن جان-جاقتى جۇرگىزە باستايدى. ءىرى كولەمدەگى ساۋدا ىسىمەن قاتار ءوندىرىس ورىندارىن دا اشادى. سونىڭ ىشىندە كونديتەر فابريكاسى, تەرى-تەرسەك زاۋىتى, سابىن زاۋىتى, كىرپىش زاۋىتى, شارۋاشىلىق قۇرال-جابدىقتار شىعاراتىن زاۋىت سياقتى بىرنەشە كاسىپورنى بولعانىن كونەكوزدەر مەن بىرقاتار دەرەكتى قۇجاتتار دا ايعاقتايدى. ول ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا-اق كاسىپكەرلىك جانە ساۋدا ىسىمەن رەسەي, باتىس ەۋروپا, ورتا ازيا ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساعان. ونىڭ مۇنداي كوپەستىك دارەجەسىنىڭ ءوسۋىن 1906 جىلى العان 2-گيلديا كوپەس دەگەن اتاعى دالەلدەسە, 1911 جىلى 1-گيلديا كوپەسى اتاعىنا يە بولعان. دامىعان باتىس ەۋروپا, قالا بەردى رەسەي پاتشالىعى كەزىندە ءىرى كوپەستەرگە بەرىلەتىن بۇل شەن وسى ەكى دارەجەلى اتاقتان تۇرعان (ودان بۇرىن 3-گيلديا بولعانمەن, كەيىن ول الىنىپ تاستالعان). گيلديا اتاعى ءاربىر ءىرى كوپەستىڭ ساۋدا-ونەركاسىپ سالاسىنداعى اقشا اينالىمىنا بايلانىستى جانە قوسقان ءىرى جارناسىنا قاراي رەسەي ونەركاسىپ جانە ساۋدا مينيسترلىگى تاراپىنان بەرىلەتىن بولعان. ءبىرىنشى گيلديا كوپەستەر ءىرى قارجى كولەمىندە رەسەيدەن تىسقارى شەتەلدەرمەن ءىرى مولشەردە كوتەرە ساۋدا جۇرگىزۋگە, كاسىپكەرلىك قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇمكىندىك العان. وسىعان قاراعاندا ب.قوسشۇعىلوۆ جالعىز سول كەزدەگى قازاق دالاسىندا عانا ەمەس, رەسەي پاتشالىعىنداعى ءىرى كاسىپكەر-كوپەس قاتارىنان كورىنگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. مۇنى سونداي-اق مىناداي سول كەزدەگى قۇجاتتاردان دا اڭعارۋعا بولادى. سانكت-پەتەربۋرگتە جىلما-جىل شىعارىلىپ تۇراتىن «سيبيرسكي تورگوۆو-پرومىشلەننىي ەجەگودنيك» اتتى باسىلىمدا 1-گيلديا كوپەس بايمۇحامبەت قوسشۇعىلوۆتىڭ اتى مەن ونىڭ اينالىساتىن كاسىبى جونىندە مالىمەت جىل سايىن بەرىلىپ وتىرعان. ماسەلەن, سونىڭ ءبىرى «سيبيرسكي تورگوۆو-پرومىشلەننىي ەجەگودنيك 1913 گودا, سپب-1913 گود» باسىلىمىندا ب.قوسشۇعىلوۆ تۋرالى مالىمەت بەرە وتىرىپ, ونىڭ نەگىزگى اينالىساتىن قىزمەتى كورسەتىلەدى. اتاپ ايتقاندا, وندا باكالەيا تاۋارلارى, كەروسين, مۇناي, بوياعىش (موسكاتەلنىە) تاۋارلارى, ىدىس جانە شارۋاشىلىق زاتتارى, شاي مەن قانت, پريانيك, كامپيت, ت. ب. اينالىساتىن تاۋارلارى مەن وندىرىستەرى جونىندە ماعلۇمات بەرەدى.
سول سياقتى ب.قوسشۇعىلوۆ جايىندا وسىنداي ءارتۇرلى انىقتامالىقتاردا, اتاپ ايتقاندا, «تورگوۆو-پرومىشلەننىي پۋتەۆوديتەل ي ادرەس-كالەندار اكمولينسكوي وبلاستي, گ.ومسك, 1911 گ.», «سيبيرسكي تورگوۆو-پرومىشلەننىي ي سپراۆوچنىي كالەندار 1894-1907 گگ., گ.تومسك» اتتى باسىلىمدارعا دا ونىڭ ەسىمى جىل سايىن كىرىپ, ءتيىستى مالىمەت بەرىلىپ وتىرعان.
ب.قوسشۇعىلوۆ – سول كەزەڭدە اقمولا قالاسىن كوتەرۋگە كوپ اتسالىسقان تۇلعانىڭ ءبىرى. سول كەزەڭنىڭ ساۋلەتىنە قاراي قالادا جاڭا قۇرىلىس سالعىزۋمەن دە اينالىسقان. سالعىزعان ەكى قاباتتى بىرنەشە ۇيلەرى, كاسىپورىندار عيماراتى كەشەگى كۇندەرگە دەيىن كەڭەستىك وكىمەتكە, ەلگە قىزمەت ەتىپ كەلدى. سونىمەن قاتار يماندىلىعىن دا ۇمىتپاي, ەكى مەشىت, مەدرەسە سالدىرتقان. ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن 1900 جىلداردىڭ العاشقى جىلدارى سالعىزعان ءبىرىنشى مەشىتى (ەسكى سىرا زاۋىتى جاقتا بولاتىن دەيدى كوزكورگەندەر) بىرنەشە جىلدان كەيىن كوپ ۇزاماي ورتەنىپ كەتكەن. ودان سوڭ تاعى ەكىنشى مەشىت, ونىڭ جانىنان مەدرەسە تۇرعىزۋعا قارجى سالىپ (تاعى ءبىر اقمولالىق ءىرى كوپەس نۇركەي زابيروۆپەن بىرلەسىپ), ونى دا تەز ارادا مۇسىلمان قاۋىمىنا پايدالانۋعا بەرگەن. مۇنى ۇلكەن كوك مەشىت-مەدرەسە دەپ اتاعان. كەيىن 1970 جىلداردىڭ باسىندا بۇزىلىپ, ورنىنا وبكوم باسشىلارىنىڭ ءۇيىن سالعان, ودان بار قالعان بەلگى ەكى جاقتاعى تاس كىرپىش قورعانى مەن كوشە جاقتاعى ورنەكتى تەمىر قورشاۋى بۇگىندە (رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن اباي كوشەسى قيىلىسىندا) ساقتالىپ تۇر. مۇسىلمان قىزدارىنىڭ ءبىلىم الۋى ءۇشىن ارناپ سالدىرعان قىزىل كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان مەدرەسە عيماراتى بۇگىندە ءا.مامبەتوۆ پەن اباي كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى «قازكوممەرتسبانك» (بۇرىنعى) كەڭسەسىنە اينالعان. تاعى ءبىر ۇلكەن عيماراتى – كونديتەر فابريكاسى بولعان ۇيدە بەرتىنگە دەيىن كەڭەستىك تالاي كەڭسەلەر (بەرتىن باسپاحانا مەن گازەت رەداكتسيالارى بولعان) ورنالاسقان ەكەن. بۇل دا 1970 جىلداردىڭ باسىندا بۇزىلعان, بۇگىندە ورنىندا اشتىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش كەشەن, بۇرىنعى «تۇرمىستىق ءۇيى» عيماراتى ورىن تەپكەن. سول سياقتى ب.قوسشۇعىلوۆتىڭ ءوزىنىڭ قارا شاڭىراعىمەن قوسا ەرجەتىپ وتاۋ تىككەن 4 بالاسىنا باس-باسىنا سالعىزعان ەكى قاباتتى 5 ءزاۋلىم ءۇيى بولعان. ونىڭ بارىندە كەيىن كەڭەستىك كەزەڭدە وبلىستىق, قالالىق پارتيا كوميتەتتەرى, اتقارۋ كوميتەتتەرىنەن باستاپ, 70-جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءتۇرلى باسقارمالار مەن ۆەدومستۆولاردىڭ كەڭسەسى بولعانىن جەرگىلىكتى اقمولالىق جۇرت جاقسى بىلەتىن. مۇنىڭ ءبارى بۇگىنگى باس قالانىڭ ناق ورتالىعى بولىپ سانالاتىن قازىرگى رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن اباي كوشەسى قيىلىسىنىڭ اۋماعىنان س.سەيفۋللين-م.اۋەزوۆ كوشەلەرىنىڭ بويى, ياعني قازىرگى تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا, «تۋريست» قوناقۇيى, №3 مەكتەپ, جاستار سارايى, «ينتەركونتينەنتال» قوناقۇيى, كەيىن سالىنعان بۇرىنعى «قازاقويل», قازىرگى كەزدە قالالىق «تۇرعىن ءۇي ورتالىعى» اتانعان (قازىرگى عيماراتتار يەلەرىنىڭ وزگەرىپ جاتقانىن ەسكەرەمىز) عيماراتى (ب.قوسشۇعىلوۆتىڭ ءوز ءۇيى ورنالاسقان) اۋماعىنىڭ ءبارى وسى اۋلەتتىڭ يەلىگىندەگى كۆارتال بولعان.
ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزەڭىندە قازاقتار ءۇشىن قالا اتاۋى ءالى جات بولىپ, ەتى ەندى عانا ۇيرەنىپ كەلە جاتقان بەتتە ب.قوسشۇعىلوۆ دالا قازاقتارىن قالاعا قونىستانۋعا شاقىرعان ازاماتتىڭ ءبىرى بولعان. ولارعا قالادان باسپانا سالىپ بەرىپ, كاسىپكە باۋلىعانى, تالاپتانعاندارىن وقىتقانى تۋرالى بەرتىنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ, وسى كىسىلەردىڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەگەن اتالارىمىزدىڭ اۋزىنان تالاي ەستىدىك. مۇنىڭ ءوزى – جەكە ءبىر اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى.
قوسشۇعىلوۆتاردىڭ سونىمەن قاتار ەڭ ءىرى ءىسىنىڭ ءبىرى – اقمولاعا ءتورت جاقتان دا قيىپ وتەتىن تۇمەن-اقمولا-تاشكەنت جانە ورسك-اقمولا-سەمەي ماگيسترالدارى جوباسىمەن تەمىرجول تارتۋ جونىندەگى رەسەي تەمىرجول قاتىناسى مينيسترلىگىنىڭ جوسپارى بويىنشا جول سالۋ ماقساتىندا 1913 جىلى شەتەلدىك جانە ورىس كاپيتاليستەرى بىرلەسىپ قۇرعان اكتسيونەرلىك قوعامعا مۇشە بولىپ قارجى سالعانى تۋرالى دەرەك تە بار.
قوسشۇعىلوۆتار – ارقاشان دا وزدەرىنىڭ قازاقى سالت-ءداستۇرىن, مۇسىلمانشىلىعىن بەرىك ۇستاپ وتكەن ادامدار. ولار, ساۋدا-ونەركاسىپ قىزمەتىمەن قاتار, مال شارۋاشىلىعىن دا ۇستاپ, ونى اسىلداندىرۋ ىسىمەن دە اينالىسقان, سول كەزدەگى زووتەحنيكالىق تاسىلدەردى پايدالانىپ, دامىتقان. اقمولا قالاسىنان 10-15 شاقىرىم جەردە, قازىرگى نۇرا وزەنى بويىنا جاقىن جەردە ءوزىنىڭ جايلاۋى, قىستاۋى بولعان. مىڭداعان جىلقى, ءىرى قارا, قوي شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ, اسىرەسە بايكوپتىڭ ءوزى جاز بويى كوبىنە جايلاۋىندا جاتادى ەكەن. بىرنەشە كيىز ءۇي تىكتىرىپ, بيە بايلاپ, قىمىز ساپىرىپ, مال شارۋاشىلىعىنىڭ باسى-قاسىندا ءوزى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن. سونىمەن بىرگە ەگىن ەگىپ, باۋ-باقشا سالۋمەن دە اينالىسقان. بۇل وقيعالارعا كۋا بولعان بەكمۇحامبەت اتامىزبەن قوسا, بايمۇحامبەتتىڭ (بايكوپتىڭ) ايەلى ءمادينانىڭ نەمەرە ءسىڭلىسى (اعاسى كارىمنىڭ قىزى) ءاشىراپ كارىمقىزى اجەمىزبەن 90-نان اسقان شاعىندا كەزدەسىپ, جازىپ العان بولاتىنمىن. ءاشىراپ كارىمقىزى (ماعسۇتوۆا) نوعاەۆا اجەمىز 1994 جىلى اقمولادا قايتىس بولدى.
ب.قوسشۇعىلوۆ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ءوزىمىز وقىپ بىلەتىن اتاقتى جارمەڭكەلەردى, اتاپ ايتقاندا, قوياندى, اتباسار, قارقارالى, سول سياقتى رەسەي, باتىس ەۋروپاداعى جارمەڭكەلەرگە بەلسەنە قاتىسىپ, ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانىن دا ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ارينە, دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان جينالعان مۇنداي جارمەڭكەلەر ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستى كۇشەيتىپ, قارجى اينالىمىن دا ارتتىرىپ وتىرعانى بەلگىلى. مۇنىڭ ءوزى قوسشۇعىلوۆتاردىڭ سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى ەنىپ كەلە جاتقان بارلىق ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەردى ءتيىمدى پايدالانا بىلگەنىن كورسەتسە كەرەك. ءبىر عانا اقمولا قالاسىنىڭ وزىندە, باسقا ونەركاسىپ ورىندارىن ساناماعاندا, 16 ساۋدا-ساتتىق جانە تاماقتانۋ (مەيرامحانا, اسحانا) ورىندارى بولعانىن دا كوزكورگەن كۋالار مەن دەرەكتى قۇجاتتار ايعاقتايدى (ا.دۋبيتسكي, «پرويدەمسيا پو ۋليتسام تسەلينوگرادا, 1990 گ.). ءتىپتى بۇگىندە استانا ورتاسىنداعى بۇرىنعى تسۋم, قازىرگى ساۋدا ورتالىعىنىڭ ورنىندا ورنالاسقان, ەرتەدە جەرگىلىكتى حالىق قازاقشا «اقجاپا» نەمەسە «كوك دۇكەن» اتاعان, ال ورىسشا «زەلەنىي رياد» نەمەسە «گوستيننىي دۆور» دەپ اتاپ كەتكەن ءزاۋلىم ساۋدا ورنى دا نەگىزىنەن قوسشۇعىلوۆقا تيەسىلى بولعانىن قۇجاتتار دالەلدەيدى. بۇل «اقجاپا» دۇكەنى 48 بولىس اقمولا ۋەزىنە ءمالىم بولعان دەسەدى كونەكوزدەر.
ەل اۋزىنداعى اتالارىمىز ايتىپ وتىراتىن مىنا ءبىر اڭگىمەنى دە ايتا كەتۋگە بولار ەدى. بىردە وعان اتالاس تۋىسى, قۇرداسى, ەلدە مىڭداپ جىلقى ايداعان التاي-قارپىقتىڭ ايتۋلى بايىنىڭ ءبىرى جايما اقپانۇلى اقمولاعا كەلىپ, بايكوپتىڭ ۇيىندە جانتايىپ جاتىپ, وسى سەنىڭ بايلىعىڭ مەنىڭ پالەن مىڭداعان مالىمنىڭ بايلىعىنا جەتە مە دەپ سۇراپتى ودان. سوندا بايكوپ ءبارىن سانامالاپ سۇراستىرا وتىرىپ, ەسەپشوتقا قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ, «سەنىڭ بۇكىل مال-مۇلكىڭ مەنىڭ ءبىر اپتادا اينالىمعا تۇسەتىن اقشاما جەتپەيدى» دەگەن ەكەن.
سونداي-اق ونىڭ قازىرگى رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن اباي كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى كەيىن سالىنعان «قازاقويل» (جوعارىدا ەسكەرتىلگەن) عيماراتى تۇرعان تۇستاعى 5 قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر ورنىنداعى «ات قوراسى» (كوننىي دۆور) كەيىن «زاريا» كينوتەاترىنا, جارتىلاي بولىگى دۇكەنگە اينالعانىن دا كوپشىلىك بىلەدى. بۇل دا 1972-74 جىلدارى بۇزىلعان.
بايمۇحامبەت قوسشۇعىلوۆ 1915 جىلى 68 جاسىندا تىرىسقاق (حولەرا) اۋرۋىنان قايتىس بولادى. سۇيەگى بۇگىنگى باس قالامىزداعى ەسكى زيراتتا («جاستار» شاعىن اۋدانىنداعى) جەرلەنگەن.
ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن وسىناۋ ءىستىڭ ءبارى, شىندىعىندا, وسىنشاما ءبىلىمى از بولسا دا, قارتاڭ تارتقان جاسىنا جەتكەنشە بايمۇحامبەت قوسشۇعىلوۆتىڭ سول كەزدەگى دامىپ كەلە جاتقان كاپيتاليستىك قوعامنىڭ ۇردىسىنە قاراي تەز بەيىمدەلىپ, جان-جاقتى ىزدەنىس تانىتقان ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ەكەندىگىندە داۋ جوق. بۇل ىستەردىڭ باسىندا ءبارىن ءوزى قاراپايىم ەت تىرلىگىمەن باستاعان بايمۇحامبەتتىڭ ءوزى تۇرعاندىقتان دا, كەيىن ونىڭ وسى اتقارعان ءىسىنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتەدى. الايدا وسى ارادا ايتا كەتەتىن ءبىر جايت, ءبىز جوعارىدا قىسقاشا ايتىپ كەتكەن ماسەلەلەردىڭ نەگىزىن, سول زاماننىڭ جەتىستىكتەرىن قازاق دالاسىنا پايدالانا ءبىلىپ, بايكوپ اكەسىنىڭ جولىن ءارى قاراي بيىك دەڭگەيگە دەيىن دامىتۋعا نەگىزگى سەبەپكەر بولعان ونىڭ ۇلكەن ۇلى قۇرمانعاليدىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستىرۋىمىز كەرەك.
ەرلان كۇزەكباي, جۋرناليست
