ومىربەك بايگەلدى,
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى:
قاربىز – بۇيرەكتىڭ, قاۋىن– جۇرەكتىڭ ەمى
بۇگىندە استانا – ەلدىڭ باس ورداسى. بۇرىن وبلىس كولەمىندەگى الاقانداي عانا قالا ەدى, قازىر كولەمى ءوسىپ, جان-جاقتان توپتاسىپ, قاراقورىم حالىق جينالدى. وسى شاھاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن «استانا اقشامى» گازەتىنەن باعدارلاپ وتىرامىن. باسىلىمدا جارىق كورىپ جاتقان كوپ دۇنيەلەرگە كوڭىلىم تولادى.
جاقىندا گازەت بەتىنەن «قاۋىن – قاربىزدان قاۋىپ بار ما؟» دەگەن شاعىن ماقالا باسىلدى. (№89, 28.07.2018. ن.كاكىشتەگى. ءو.ب.) سۋرەتىمەن ءبىرىنشى بەتكە بەرىلدى. وسى ماقالا ماعان وي سالدى.
بۇل جەردە بۇرىن جەمىس-جيدەك كوپ وسپەگەن. جەرگىلىكتى جۇرت تا ونى جەۋگە ونشا بەيىم بولماعان. قازىر ەلىمىزگە سىرتتان جەمىس-جيدەكتىڭ نەشە ءتۇرى كەلەدى. سونىڭ ءبارىن كەرەمەت دەۋگە دە بولمايدى. ولاردى باستى تاعامىمىز رەتىندە دارىپتەۋ دە كوڭىلىمە قونبايدى. ماسەلەن, شەتتەن كەلگەن المالارعا ءتىسىڭىز باتپايدى, تاس سەكىلدى. باعالارى دا ۋداي. مۇنىڭ ءبارى –باسەكەنىڭ جوقتىعىنان. نەگىزىنەن, سىرتتان جەمىس-جيدەكتەر اكەلەتىن كاسىپكەرلەر كوپ بولۋ قاجەت. سول كەزدە باعا دا رەتتەلەدى. مىسالى, كوكونىس ونىمدەرىن تاسىمالداۋ ليتسەنزياسىن ءبىر ادام مەنشىكتەپ الادى. ول سودان مونوپوليستكە اينالادى. قانداي باعا قويام دەسە ءوزى شەشەدى. ءبىز مۇنىمەن نارىقتىق قاتىناستى جۋىتىپ ەمەس, قۋالاپ وتىرمىز. قازىرگىدەي جەمىس -جيدەك ۋىلجىپ پىسەتىن جاز ايىندا ونىڭ باعاسى اسپانداپ تۇرعانى جاقسى ەمەس.
وسى كەزدە حالقىمىزدىڭ «قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق» دەگەن ءسوزى ويىما ءتۇستى. قازاق جەرىندە ەرتەدەن ءوسىپ-ونگەن ءبىر جەمىس بار. ول – قاۋىن-قاربىز. وڭتۇستىك ولكەسى «قاربىزدى» داربىز دەپ ايتادى. بۇل جەمىستىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى مىسىر ەلىنەن ونگەن دەيدى. ءبارى دە مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا, قاۋىن مەن قاربىز ورتا ازيادان شىققان سەكىلدى كورىنەدى. ءبىر ەستى اڭگىمەگە جۇگىنەيىك. شىڭعىس حان بويدان قۋات كەتىپ, كۇنى ەڭكەيە باستاعاننان كەيىن «عۇمىرىمدى قالاي ۇزارتامىن» دەپ كوپ ويعا بەرىلگەن. سوندا وعان قاسىندا جۇرگەن سەرىكتەرى «قىتايدا عۇلاما ەمشىلەر بار. سولار ادامنىڭ جاسىن 400 جىلعا دەيىن سوزادى ەكەن» دەگەن لاقاپ ءسوز ايتادى. سودان قاھارلى حان قىتاي پاتشاسىنا ءۇش رەت حات جازادى. قىتاي پاتشاسى ءوز ەلىندە اتى شىققان عۇلاما دىندارعا بارىپ, حاننىڭ حاتىن وقىپ بەرەدى. ول بولسا «ونىڭ نە سۇراپ وتىرعانىن بىلەمىن. مەنىڭ جاسىم كەلدى, جول الىس, ساپاردى كوتەرە المايمىن» دەپ باس تارتادى. بىراق قىتاي پاتشاسى اقىرى عۇلامانى كوندىرەدى. «شىڭعىس حان ءدىن وكىلدەرى مەن شەبەرلەرگە تيىسپەيدى. امان-ەسەن بارىپ قايتىڭىز» دەپ ۇزاق جولعا شىعارىپ سالادى. سودان ايگىلى ەمشى جانىنداعى حاتشىلارىمەن ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كەلىپ ات شالدىرادى. عۇلامانىڭ حاتشىلارى جولدا كورگەندەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان. سوندا ولار «ورتا ازيا تەرريتورياسىنا كىرگەننەن كەيىن ول جەردەگى حالىقتىڭ جەيتىن اسى بولەك, كىشكەنە ۇيرەنە المادىق. بىراق ولاردان ءدامى ءتىل ۇيىرەر قاۋىن-قاربىز دەپ اتالاتىن جەمىس جەدىك. مۇنداي ءتاتتى جەمىستى بۇرىن جەپ كورگەن ەمەسپىز. ءبىز سونىڭ ارقاسىندا امان قالدىق» دەپ جازعان. سودان بۇلار وزدەرىمەن وسى جەمىستىڭ داندەرىن الىپ كەتكەن. ءسويتىپ, قىتايعا قاۋىن- قاربىز بىزدەن بارعان ەكەن. ەندى تاعى ءبىر مىسال. ەدىلدىڭ جاعاسىنداعى استراحان قالاسى كەزىندە قازاق جۇرتىنىڭ ورتالىعى سانالدى. ورىس پاتشالارى ءبىزدىڭ قاۋىن-قاربىزدى سول جەردەن الدىرتىپ جەپ وتىرعان.
بۇلاردى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ياعني, قاۋىن-قاربىزدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى زور. بۇكىل اعزانى تازالايدى. باۋىردى تازالاپ, ىشكى قۇرىلىستىڭ جۇمىسىن رەتكە كەلتىرەدى. قاربىزدى ءۇش اي جەگەن ادامنىڭ اعزاسى تازارىپ, ءبىر جىل بويى قۇر اتتاي شاۋىپ جۇرەدى.تۇرىكمەنستاندا بۇيرەك اۋرۋلارىن ەمدەيتىن دەمالىس ورنى بار. سوندا ولار ناۋقاستاردى تەك قاربىزبەن ەمدەيدى. قازىر باناندى ماقتايدى, ونىڭ قۇرامىندا كالي بار, ول جۇرەككە كۇش بەرەدى دەپ. ال قاۋىننىڭ قۇرامىنداعى كاليدىڭ قۇرامى ودان ءۇش ەسە كوپ. جۇرەگى اۋىراتىن جاندار ونى جەسە سىرقاتىنان ايىعادى.
جوعارىدا ايتقان ماقالادا قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ دەپارتامەنتى تاعام نىساندارىن سانيتارلىق-گيگيەنالىق قاداعالاۋ ءبولىمىنىڭ مامانى جىل باسىنان بەرى كوكونىستەر قۇرامىنداعى نيتراتتاردىڭ بار-جوعىن انىقتاۋ ءۇشىن 1381 زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەكەن. سونىڭ ىشىندەگى وتىز ءتورتى قاۋىن مەن قاربىزدى تەكسەرۋگە باعىتتالعان. ناتيجەسىندە, ءتيىستى دەڭگەيدەن مولشەردەگى نيتراتتار بويىنشا 5 دەرەك تىركەلگەن. بۇل باسقا كوكونىستەردەن دە تابىلعان. بىراق وسىعان بولا ەش ۇرەي تۋدىرماعان ءجون. ماماندار بارلىق كوكونىسكە تەكسەرۋدى مۇقيات جۇرگىزگەن دۇرىس. قازىر كوپ جەمىسكە تىڭايتقىش قوسادى. قيار دا, قىزاناق تا سولاي وسەدى. سوندىقتان قاۋىن مەن قاربىز جەۋ ءالى ەرتە دەپ جۇرتتىڭ زارەسىن الماعان ءجون. سونىڭ كەسىرىنەن قانشاما ءونىم بوسقا ءشىريدى. ودان ەلدەگى شارۋالار ازاپ شەگەدى. ادال ەڭبەككە قاستىق جاساعان سەكىلدى بولامىز. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىز سوعىس ۋاقىتىنا تاپ كەلدى. بۇگىنگىدەي مولشىلىق جوق. ءۇش مەزگىل قاۋىن-قاربىز جەپ, تاماعىمىز توق بولىپ جۇرەتىن.
قازىر شەت مەملەتكەتتەرگە جولىم ءجيى تۇسەدى. سوندا بايقاعانىم, ونداعى ءدارىحانالاردا بىزدەگىدەي قىرعىن كەزەك جوق, ءبىر-ەكى جاندى عانا كوزىڭىز شالادى. بىزدە جۇرت ۆاگونداپ ءدارى ىشەدى. تۇرعىندار اقشانى تاماققا ەمەس دارىگە كوپ جۇمسايدى. سوندا ءبىزدى نە اۋرۋ اكەتىپ بارا جاتىر؟ قۇنارلى اس پەن تازا سۋ ىشسەك, بۇدان ايىعۋعا بولادى. باستىسى, وتاندىق جەمىس-جيدەكتەردى كوپ تۇتىنۋدى ەل اراسىنا ناسيحاتتاۋ قاجەت.
