قازاقستان ءوز ەلىندەگى جاعدايمەن الەك بوپ جاتقاندا, شىعىس ەۋروپاداعى شيەلەنىس تە كۇشەيە ءتۇستى. وتكەن جىلى 30 جەلتوقساندا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين مەن اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن ۋكراينا داعدارىسى تۋرالى تەلەفون ارقىلى تىلدەسكەنىمەن, ءتىل تابىسىپ, ءبىر بايلامعا كەلە المادى. رەسەيدىڭ اقش جانە ناتو-مەن قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەزدەسۋى قارساڭىندا وتكەن بۇل سۇحباتتا رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين «سانكتسيا اقش-تىڭ ۇلكەن قاتەلىگى بولاتىنىن جانە ونىڭ سالدارى دا اۋىر بولاتىنىن» ەسكەرتسە, بايدەن ءپۋتيندى ۋكراينا توڭىرەگىندەگى ۋشىققان احۋالدى باسۋعا شاقىرىپ, ۋكرايناعا قارسى اگرەسسياعا شەشىمدى جاۋاپ قايتاراتىنىن جەتكىزدى. ەكى ەل باسشىسىنىڭ بۇل رەتكى تىلدەسۋىنىڭ ناتيجەسىز اياقتالۋى كەيىنگى كەلەلى كەڭەستەرگە دە ءوز اسەرىن تيگىزدى.
رەسەي ناتو-مەن نەگە كەلىسە الماي وتىر؟
ۋكراينا داعدارىسى جونىندەگى رەسەي مەن ناتو اراسىنداعى كەلىسسوز 12 قاڭتار بەلگيانىڭ استاناسى بريۋسسەلدە ءوتتى. بۇل – ەكى تاراپ اراسىنداعى 2019 جىلدان بەرگى العاشقى كەلىسسوز. 4 ساعاتقا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلعان كەزدەسۋ جابىق جاعدايدا ءجۇردى.
بۇل كەزدەسۋدەن بۇرىن, ياعني 10 قاڭتار كۇنى اقش پەن رەسەي وكىلدەرى دە جەنەۆادا جابىق كەلىسسوز جۇرگىزگەن ەدى. كەزدەسۋدە رەسەي دەلەگاتسياسىن ءسىم باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي ريابكوۆ پەن قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر فومين باسقارسا, اقش دەلەگاتسياسىنا بلينكەننىڭ ورىنباسارى ۆەندي شەرمان مەن قارۋ-جاراقتى باقىلاۋ بويىنشا كەڭەسشىسى بونني جەنكينس جەتەكشىلىك ەتتى. كەزدەسۋدە رەسەي تاراپى «ۋكراينا مەن گرۋزيا ەشقاشان سولتۇستىك اتلانتيكا اليانسىنىڭ مۇشەسى بولۋىنا بولمايدى. اقش پەن ناتو رەسەي قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرۋى, سونىڭ ىشىندە ناتو-نى شىعىسقا قاراي كەڭەيتپەۋدى, ونىڭ قۇرامىنا بۇرىنعى كەڭەس ەلى رەسپۋبليكالارىن قوسپاۋدى» تالاپ ەتكەن. ۆەندي شەرماننىڭ سوزىنە قاراعاندا اقش بۇل تالاپتان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان سەكىلدى. رەسەيلىك ينتەرفاكس اقپارات اگەنتتىگىنىڭ «كەلىسسوزدەر وتە كۇردەلى ءارى قيىن جاعدايدا ءوتتى» دەپ حابارلاعانىنا قاراعاندا, كەزدەسۋدە ەشقانداي ىمىرا بولماعان ءتارىزدى. دەگەنمەن ەكى تاراپ تا ماسەلەنى كەلىسسوز ارقىلى شەشۋگە كەلىسكەن.
بريۋسسەلدەگى وتىرىس باستالماس بۇرىن ناتو داعدارىستى ۇيلەستىرۋ تۇرعىسىنان مۇشە مەملەكەتتەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىمەن, ۋكراينامەن جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارىمەن جەكە-جەكە كەزدەسۋلەر وتكىزدى. وسى كەزدەسۋدە اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەن رەسەي ۋكرايناعا قارۋ سىلتەسە, امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن ولاردىڭ وداقتاستارى رەسەيگە قاتاڭ سانكتسيالار سالىپ, ۋكرايناعا اسكەري كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن اشىق ايتتى. ناتو-نىڭ باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگ تە ۋكراينانىڭ ۆيتسە-پرەمەر-ءمينيسترى ولگا ستەفانيچنامەن كەزدەسكەن كەزدە, رەسەي ۋكرايناعا شابۋىل جاساسا, ول ءۇشىن زور بوداۋ تولەيدى دەدى. سونداي-اق ناتو كيەۆكە ءوزىنىڭ اسكەري الەۋەتىن دامىتۋعا كومەكتەسەتىنىن جانە ۋكراينانىڭ ۇيىمنىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولۋىنا ناتو-نىڭ بار كۇشىن سالاتىنىن اتاپ ءوتتى. ستەفانيچنا رەسەي سۇراعان قاۋىپسىزدىك كەپىلدىكتەرى كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزى ەمەس ەكەنىن, «رەسەيدىڭ ونداي شارتتاردى قويۋعا نەگىزگى قۇقىعى جوق» ەكەنىن دا اتاپ ءوتتى.
رەسەيدىڭ تاعى ءبىر تالابى – ناتو مەن اقش-تىڭ شىعىسقا ىرگە كەڭەيتۋىنە توسقاۋىل قويۋ. الايدا امەريكالىقتاردىڭ پولشاداعى نەمەسە بالتىق ەلدەرىندەگى اسكەرلەردىڭ سانىن ازايتۋ ويى جوق, كەرىسىنشە, رەسەي شابۋىل جاساعان جاعدايدا ولارعا توتەپ بەرۋ دايىندىعىن كۇشەيتپەك. مىنە, وسى جاعدايعا بايلانىستى ناتو-رەسەي كەلىسسوزى دە كوزدەگەن كومبەسىنە جەتە المادى. اركىم وزىنىكىن ءجون ساناپ, كەركىلدەسىپ تاراستى.
ەقىۇ مەن رەسەي نە تالقىلادى؟
رەسەي – اقش جانە رەسەي – ناتو اراسىنداعى ەكى ديالوگ ناتيجەسىز اياقتالعاننان كەيىن, 13 قاڭتار كۇنى رەسەي – ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (ەقىۇ) اۆستريانىڭ استاناسى ۆەنادا كەلىسسوز وتكىزدى. الايدا باتىس باق-تارى «ەقىۇ مەن رەسەي ورتاسىنداعى ۋكراينا شىعىسىنداعى قاۋىپتى سەيىلتۋ بويىنشا سويلەسۋلەر ەشقانداي ناتيجە بەرمەدى» دەپ حابارلادى. بۇل تۋرالى كەلىسسوزگە قاتىسقان ەكى ەلدىڭ وكىلدەرى دە مويىندادى. اقش دەلەگاتسياسىن باسقارعان ۆەندي شەرمان «رەسەيدىڭ كەيبىر تالاپتارى ءبىز ءۇشىن جارامسىز» دەگەن پىكىر ايتتى. كەلىسسوزدە ماسكەۋ تارابى «ناتو شىعىسقا كەڭەيتپەۋى جانە ەشبىر پوستكەڭەستىك ەلدى مۇشەلىككە الماۋى كەرەك ءارى مۇنى زاڭدىق تۇرعىدان بەكىتۋ ءتيىس» دەگەن تالاپ قويعان. بۇعان ناتو وكىلدەرى «ۇيىمعا مۇشە بولۋدى اركىم ءوزى شەشەدى» دەپ جاۋاپ بەرگەن. وسىدان كەيىن رەسەيلىك كەلىسسوزشىلەر دە «ەندەشە رەسەي دە ءوز اسكەرىن قايدا ورنالاستىراتىنىن ءوزى بىلەدى» دەپ قاتاڭ ءۇن قاتقان. وسىلايشا كەلىسسوز بارىسىندا ەشبىر تاراپ ءبىر-بىرىنە جول بەرمەگەن, كەلىسسوز الدىنداعى ۇستانىمدارىنان تانباعان. رەسەي وكىلدەرى دە اقش-رەسەي, ناتو-رەسەي جانە رەسەي-ەىقۇ اراسىنداعى كەلىسسوزدەردە پالەندەي ماڭىزدى كەلىسىمگە قول جەتكىزە الماعانىن ايتتى, ءارى بۇدان دا تەرەڭ تالقىلاۋلاردى كۇتەتىنىن جەتكىزگەن.
شىن مانىندە, بۇل رەسەي – باتىس اراسىنداعى اۋقىمدى گەوساياسي داعدارىستان شىعۋ بويىنشا جاسالعان ءۇشىنشى ديپلوماتيالىق تالپىنىس ەدى. بىراق ءبارى دە ناتيجەسىز اياقتالىپ وتىر.
ۋكراينانى نە كۇتىپ تۇر؟
رەسەي شەكارا ماڭىنا اسكەري قوسىنىن اكەلە باستاعان كەزدە شۇعىل سوعىس دايىندىعىنا كوشكەن ۋكراينا قازىر اسكەري دايىندىق پەن كەلىسسوزدى قاتار جۇرگىزۋدە. قازىر ۋكراينا رەسەيدىڭ 100 مىڭ ادامدىق قوسىنىنا توسقاۋىل قويۋ ماقساتىندا 125 مىڭ اسكەرىن رەسەي-ۋكراينا شەكاراسىنا ورنالاستىردى. كانادا تەلەراديو كورپوراتسياسى (CBC) 12 قاڭتار كۇنى ۋكراينا رەسەيدىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندەگى يادرولىق بۋنكەرىن قايتا پايدالانۋعا دايىندالىپ جاتقانىن حابارلادى. حاباردا كيەۆتەگى شەنەۋنىكتەر بىرنەشە كۇن بويى قىرعي-قاباق سوعىس كەزىندە قالعان اۋە شابۋىلىنان قورعانۋ ورىندارىنا تەكسەرۋ جۇرگىزىپ, شابۋىلدان قورعانۋ قۋاتىن قايتا قاداعالاپ شىققان.
الايدا ماماندار ۋكراينانىڭ رەسەيگە توتەپ بەرۋى قيىن دەپ وتىر. ەگەر باتىس ەلدەرى بارلاۋشىلارى ايتقانداي, رەسەي ۋكرايناعا 3 باعىتتان شابۋىل جاساسا, كيەۆتىڭ تاباندى قارسىلىق كورسەتە الۋى ەكىتالاي. ناتو مەن اقش اسكەري تەحنيكا جاعىنان كومەك كورسەتكەنىمەن, سوعىسقا تىكەلەي ارالاسپايتىنى انىق. ال سانكتسيا رەسەي ەكونوميكاسىنا اۋىر سوققى بولعانىمەن, رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋىنە توسقاۋىل بولا الماۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى ناتو كۇشتەرىنىڭ ۋكرايناعا جايعاسۋى نەمەسە ۋكراينانىڭ ناتو-عا قوسىلۋى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر توندىرەدى. بۇگىن ۋكراينانى, ەرتەڭ گرۋزيانى قوسىپ العان بۇل ۇيىم, ەرتەڭ ورتالىق ازياداعى ەلدەردى ءوز قاتارىنا تارتىپ, رەسەيدىڭ «تىنىسىن» بارعان سايىن تارىلتا ءتۇسۋى ابدەن مۇمكىن. مىنە, وسى تۇرعىدان العان رەسەي ەكونوميكالىق مۇددەنى ەسكەرىپ, ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋى ەكىتالاي.
رەسەي تەكتەن-تەككە ۋكراينا شەكاراسىنا اسكەر توپتاپ جاتقان جوق. اتاپ ايتقاندا, ماسكەۋدىڭ جانتالاسا اسكەري دايىندىق جاساۋىنا ناتو-نىڭ شىعىس ەۋروپاداعى ەلدەردى شىرعالاي باستاعانى باستى سەبەپ بولدى. ۋكراينانىڭ ەل ءىشى الا تايداي ءبۇلىنىپ, ونىڭ سوڭى قىرىمنان ايىرىلۋعا, دونباسس پەن لۋگانسكتىڭ «دەربەستىك» جاريالاۋىنا اپارىپ سوعۋى دا – باتىس پەن رەسەي تەكەتىرەسىنىڭ ناتيجەسى. وسىدان كەيىن رەسەيدەن ابدەن كوڭىلى قالعان ۋكراينا ناتو ۇيىمىنا مۇشە بولۋعا قادامىن ءتىپتى تەزدەتە ءتۇستى. ناتو-عا مۇشە بولماي, رەسەيدەن ءبىرجولا قۇتىلا المايمىز دەپ ەسەپتەيتىن ۋكراينا باسشىلارى قانداي بوداۋ بەرسە دە, ناتو-دان باس تارتاتىن ءتۇرى جوق. ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي ناتو-نىڭ باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگكە جازعان ءبىر حاتىندا «ناتو-عا كىرۋ – دونباسستاعى (شىعىس ۋكراينا) سوعىستى توقتاتۋدىڭ جالعىز جولى, بۇل اۋماقتى سوڭعى جىلدارى سەپاراتيستەر باسقارىپ كەلەدى, سوندىقتان ناتو ۋكراينانى اسكەري وداققا قابىلداۋ قادامىن تەزدەتۋ كەرەك» دەپ جازعانى – سونىڭ ايعاعى. الايدا ناتو ۋكراينانى قولداعانىمەن, ونى مۇشەلىككە قابىلداۋعا اسىعار ەمەس. تەك كەڭەيتىلگەن وكىلەتى بار ارىپتەس مارتەبەسىن عانا بەردى. كەڭەيتىلگەن وكىلەتى بار مارتەبە – وداققا مۇشە ەلدەر مەن سولتۇستىك اتلانت كەلىسىمى بويىنشا وپەراتسيالارعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان ارىپتەستەر اراسىندا قارۋلى كۇشتەر ۇيلەسىمدىلىگىن دامىتۋدى كوزدەيتىن ناتو باستاماسى. وسى ورايدى پايدالانعان ۋكراينا ناتو-مەن بىرلەسكەن اسكەري وقۋ جاتتىعۋدى كوبەيتتى. ناتو-دان سىرت, رەسەيدىڭ قىرىمدى جاۋلاپ العانىنا نارازىلىق تانىتقان ەۋروپا وداعى رەسەيدى سانكتسيانىڭ استىنان الىپ, گرۋزيا, مولدوۆا مەن ۋكراينانىڭ قورعانىس سالاسىنا كومەك بەرۋ تەبىنىن كۇشەيتتى. بۇل جاعداي رەسەيدى الاڭداتۋدا. رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆتىڭ «ناتو رەسەيدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ەسكەرۋسىز قايىرىپ قويىپ, ۋكرايناعا اسكەري كومەك كورسەتۋدى جالعاستىرىپ وتىر. ۋكراينا ماسەلەسى تولاسسىز شيەلەنىسكە كەتىپ جاتىر, اليانستىڭ اسكەري كەشەندەرى رەسەيگە جاقىنداي ءتۇستى. رۋمىنيا مەن پولشادا زىمىرانعا قارسى جۇيەلەر ورناتىلا باستادى. امەريكالىق ورتا قاشىقتىققا اتىلاتىن زىمىراندار ەۋروپادا پايدا بولۋى ىقتيمال. رەسەي بۇعان قاراپ وتىرا المايدى» دەپ مالىمدەمە جاساعانى – سونىڭ ايعاعى.
ەگەر رەسەي ۋكرايناعا شابۋىل جاساسا, وندا باتىس ەلدەرى «سولتۇستىك اعىن-2» قۇبىرىنىڭ جوباسىن دەرەۋ توقتاتىپ, رەسەيدىڭ ەڭ ءىرى بانكىنە سانكتسيا سالادى. سونىمەن قاتار ۆاشينگتون مەن ونىڭ ەۋروپالىق وداقتاستارى رەسەيدىڭ تىكەلەي ينۆەستيتسيالىق قورلارىنا سانكتسيالار ەنگىزۋ جانە رەسەيدىڭ ءرۋبلدى اقش دوللارىنا جانە باسقا دا شەتەل ۆاليۋتالارىنا ايىرباستاۋ مۇمكىندىگىن شەكتەۋ تۋرالى ماسەلەنى قاراستىرۋى دا مۇمكىن. ەگەر بۇل جوسپار قولدانىسقا ەنسە, رەسەي ەكونوميكاسىنا ۇلكەن سوققى. وسى تۇرعىدان العاندا, رەسەي «بىلاي تارتسا, وگىز ولەدى. بىلاي تارتسا, اربا سىنادى» دەگەندەي, ەكى ۇلكەن سىناق ورتاسىندا تۇر.
