«كىشى جانسەن كەرەەۆ» دەپ قولىن ۇسىندى جاس جىگىت. كەڭەس وداعىنىڭ كورنەكتى اسكەرباسىلارىنىڭ ءبىرى, گەنەرال-لەيتەنانت جانسەن كەرەەۆتىڭ نەمەرەسىمەن وسىلاي تانىستىق. ول 1986 جىلى بەرليندە, شاريتە كلينيكاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. اتىن سودان ءۇش جىل بۇرىن جۇمباق جاعدايدا كوز جۇمعان اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە قويىپتى. استانادا ارنايى كورمە ۇيىمداستىرۋ ماقساتىمەن قر قك مەملەكەتتىك اسكەري-تاريحي مۇراجايىنا سوققان بەتى كورىنەدى. جانىندا دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ توبىنىڭ وكىلدەرى دە ءجۇر. دەمەك, مۇنى ءبىز تاريحي تۇلعاعا قاتىستى جاڭا ءبىر جوبانىڭ باستالعانى دەپ توپشىلادىق.
سونىمەن, بۇل قازاق كەرەەۆتى بىلە مە ەكەن؟ راسىندا, كەرەەۆ دەگەن كىم؟ ول 1930 جىلى اقتوبە وبلىسى باباتاي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل – تالاي دۇلدۇلدەر مەن تالانتتار تۋعان كيەلى توپىراق.
جانسەننىڭ بالالىق شاعى سوعىستىڭ وتتى جىلدارىنا تاپ كەلدى. تىلداعى تاۋقىمەتتى كوپپەن بىرگە باستان كەشىرىپ, قارشاداي بالا حات تاسۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. قاھارلى جىلدارداعى حات قورجىنىندا حالىقتىڭ قۋانىشى مەن قايعىسى قاتار جاتاتىن. ەڭبەككە ەرتە ارالاسىپ, ۆاگوننان جۇك تۇسىرەدى. وسىنىڭ ءبارى ءجاسوسپىرىمنىڭ بويىنداعى قايسارلىق پەن توزىمدىلىكتى شىڭداپ, تاربيەلەسە كەرەك.
1950 جىلى جانسەن كەرەەۆ اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ, كۋريل ارالدارىندا قىزمەت اتقارادى. كوپ ۇزاماي وعان سەرجانت اتاعى بەرىلىپ, بولىمشە كومانديرى بولىپ تاعايىندالادى. 1951 جىلى بلاگوۆەششەنسك جاياۋ اسكەر ۋچيليششەسىنە وقۋعا جىبەرىلىپ, ونى 1953 جىلى ۇزدىك بىتىرەدى. 1953 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن چيتا تۇبىندە لەيتەنانت شەنىندە ۆزۆود كومانديرى بولادى.
1956 جىلدان باستاپ گەرمانيا دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىندا ورنالاسقان كەڭەس اسكەرلەرى توبىنا قىزمەتكە اۋىستىرىلىپ, وندا 1962 جىلعا دەيىن روتا كومانديرى قىزمەتىن اتقارادى.
جوعارى كوماندوۆانيە جاس وفيتسەردىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن ەرەكشە قابىلەتىن ەسكەرە وتىرىپ, وعان م.فرۋنزە اتىنداعى اسكەري اكادەمياعا تۇسۋگە ۇسىنىس جاسايدى. سول وقۋ ورنىن 1965 جىلى التىن مەدالمەن اياقتايدى. اكادەميانى ۇزدىك بىتىرگەن وقۋ وزاتتارىنىڭ ەسىمدەرى قابىرعاعا التىن ارىپتەرمەن جازىلعان. سونىڭ ىشىندە جانسەن كەرەەۆتىڭ دە ەسىمى بار. ول جالپى وسى اتاقتى وقۋ ورنىن بىتىرگەن تۇڭعىش قازاق ەدى (جالپى «تۇڭعىش» ءسوزىن كەرەەۆكە قاتىستى ءالى تالاي رەت قولداناتىن بولامىز).
1965-1971 جىلدارى ارالىعىندا باتالون كومانديرى, ديۆيزيا شتابى جەدەل بولىمشەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى, لەنينگراد اسكەري وكرۋگىنىڭ موتواتقىشتار ديۆيزياسى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت, وعان پودپولكوۆنيك جانە پولكوۆنيك اسكەري اتاقتارى مەرزىمىنەن بۇرىن بەرىلگەن ەكەن. بۇل – كەڭەس وداعى تۇسىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي.
1971 جىلى بولاشاق گەنەرالداردىڭ ۇستاحاناسى – باس شتابتىڭ اسكەري اكادەمياسىنا وقۋعا قابىلدانادى. اكادەميا قابىرعاسىنان جانسەن كەرەەۆ اسكەري ونەردىڭ قىر-سىرىن بارىنشا تەرەڭ زەرتتەپ, زەردەلەيدى, ءسويتىپ بىلىكتى كوماندير بولىپ شىعادى.
1973 جىلدان باستاپ 27-گۆارديالىق موتواتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ كومانديرى, گەرمانياداعى كەڭەس اسكەرلەر توبىنىڭ 3-ارمياسىنىڭ شتاب باستىعى سياقتى جوعارى لاۋازىمداردا قىزمەت اتقارادى. 1975 جىلى وعان گەنەرال-مايور اسكەري اتاعى بەرىلەدى.
سودان كەيىن تاعى دا ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە ماسكەۋگە اتتانىپ, 1979 جىلى باس شتاب اكادەمياسىنىڭ اكادەميالىق كۋرسىن ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى. اڭگىمەمىزدى ءارى قاراي ج.كەرەەۆپەن قىزمەتتەس بولعان ادامدار مەن ونىڭ تۋعان-تۋىستارىنىڭ ەستەلىكتەرى نەگىزىندە جالعايىق.
«اسا زور ەڭبەكقورلىق, جەدەل تاكتيكالىق ويلاۋ قابىلەتى بار گەنەرال. مانەۆرلەر كەزىندە جاعدايدىڭ وزگەرىستەرىنە قاراي شاپشاڭ جانە دۇرىس بەيىمدەلە الادى. ارميا شتابىندا دا, گسگۆ (گەرمانياداعى كەڭەس اسكەرلەرى توبى) اسكەرى ورتاسىندا دا زور بەدەلگە يە. اسكەري قيمىلدار كورىنىستەرىن تەرەڭ زەردەلەي بىلەدى». بۇل – گەرمانياداعى كەڭەس اسكەرلەرى توبى شتابىنىڭ باستىعى, گەنەرال-پولكوۆنيك د.گرينكەۆيچتىڭ بەرگەن مىنەزدەمەسى.
«ول گرافيكانى كەرەمەت مەڭگەرگەن ەدى. جاعدايدى كارتاعا ءوز قولىمەن تۇسىرەتىن. جانە وڭ قولىمەن دە, سول قولىمەن دە بىردەي جۇمىس ىستەي بەرەتىن» دەپ جازادى كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ قورعانىس ءمينيسترى بولعان مارشال دميتري يازوۆ.
سويتە تۇرا, بۇكىل اسكەري ونەردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن مەڭگەرگەن, كەمەلىنە كەلگەن گەنەرالدى كەنەتتەن ەلەۋسىز, ەل ىشىندەگى پريۆولجسك اسكەري وكرۋگى قولباسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى-شتاب باستىعى ەتىپ جىبەرەدى. «وكرۋگ قولباسشىسى گەنەرال-پولكوۆنيك ۆ.كونچيتس بولاتىن. كونچيتسكە قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باسشىلىعى وعان ورىنباسارلىققا ەڭ مىقتى ستراتەگ پەن پراكتيكتىڭ بارا جاتقانىن ەسكەرتكەن ەدى. بۇعان قولباسشى ءبىر ەمەس, بىرنەشە رەت, اسىرەسە «قالقان» حالىقارالىق اۋقىمدى وقۋ-جاتتىعۋلارى كەزىندە كوز جەتكىزدى. سول 1979 جىلى وعان گەنەرال-لەيتەنانت اتاعى بەرىلدى» دەپ ەسكە الادى گەنەرالدىڭ كەلىنى, پولكوۆنيك ارتۋر كەرەەۆتىڭ جۇبايى نايليا كەرەەۆا.
تالانتتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى تانيتىنى سياقتى, ۇلى ادامداردىڭ دا اراسىن ءبىر نازىك ساۋلە جالعاپ تۇرادى. كەرەەۆ پەن قوناەۆتىڭ قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى ءىسساپارىنا – ۆەتنامعا اتتانىپ بارا جاتقاندا الماتىداعى پاتەرىنە قوناەۆتىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزگەن كورىنەدى.
1982 جىلى ول وڭتۇستىك ازياعا – ۆەتنام حالىق ارمياسى باس شتابى باستىعىنىڭ اعا كەڭەسشىسى جانە ءبىر مەزگىلدە سول ەلدىڭ ۇلتتىق قورعانىس مينيسترلىگى اسكەري كەڭەسى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارۋعا جىبەرىلەدى. ج.كەرەەۆ مۇندا دا وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ءمىنسىز اتقارادى. الايدا كەلىنى نايليانىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنسەك, ول تۋرا جانە شىنشىل مىنەزىنەن زارداپ شەككەنگە ۇقسايدى. سول جىلدارى لاوس پەن كامبودجادا باتىس تاۋارلارى مەن جاپون تەحنيكالارىن ساتىپ الۋعا بولاتىن. كەيبىر اسكەريلەر مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى جاۋىنگەرلىك تىكۇشاققا تيەپ, تاۋار تاسۋدى ادەتكە اينالدىرعان كورىنەدى. بۇل قىلمىستىق جازاعا تارتىلاتىن ارەكەت ەدى. بىردە قالىڭ تۇماندا تىكۇشاق اپاتقا ۇشىرايدى. ەكيپاج تۇگەل, ءتىلماش تا بىرگە قازا تابادى. ەلگە دەمالىسقا اتتاناردا گەنەرال كەرەەۆ «كەڭەسشىلەردىڭ» قىلىعى تۋرالى كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باسشىلىعىنا مالىمدەيتىنىن جاسىرماعان. ايتسە دە ساپار الدىندا الگى «ارىپتەستەرى» ۇيىمداستىرعان شىعارىپ سالۋ داستۇرىنەن باس تارتا الماعان. ماسكەۋگە جەتكەن بەتتە ول اۋرۋحاناعا جەتكىزىلەدى. دەرتتىڭ بىردەن اسقىنىپ, اعزالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى تەز ىستەن شىعۋىنا دارىگەرلەردىڭ ءوزى تاڭعالعان.
جۇمباق ءولىمنىڭ سىرىن بىلگىسى كەلگەن تۋىستارىنا ءىستىڭ قۇپيالىلىعىن جەلەۋ ەتىپ, ولارعا ءارى قاراي دا ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن, وفيتسەر ۇلىنا سالقىنى ءتيۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەمەۋرىنمەن ەسكەرتكەن.
كىشى جانسەن 2015 جىلى ۆەتنامنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسىمەن كەزدەسىپتى, سوندا ول دا بۇل ىسكە قاتىستى مالىمەتتەردىڭ ءالى كۇنگە قۇپيا ەكەندىگىن راستاعان. سونىمەن بىرگە ج.كەرەەۆتىڭ ۆەتنام حالقى الدىنداعى ەڭبەگى زور ەكەندىگىن, ونىڭ ەسىمى حو شي مين ماۆزولەيىندەگى قۇرمەتتى سارى كىتاپقا جازىلعانىن ايتقان. سول 1983 جىلى ج.كەرەەۆ ۆەتنامنىڭ ءى دارەجەلى «جاۋىنگەرلىك ەرىگى ءۇشىن» وردەنىمەن ماراپاتتالعانىن ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك.
جانسەن كەرەەۆتىڭ جالعىز ۇلى پولكوۆنيك ارتۋر كەرەەۆ تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ەلگە كەلدى, بىراق عۇمىرى قىسقا بولدى. بريگادا كومانديرى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن كەزدە كەنەتتەن كوز جۇمادى. جۇرەگىنە جۇك تۇسكەن. ايتپەسە كەزىندە م.ساپاروۆ, ءا.جاربولوۆ سياقتى قازاق گەنەرالدارىمەن بىرگە وقىعان بولاشاعى زور وفيتسەر بولاتىن. اكەسى 53-تە, ۇلى 43 جاسىندا جاسىنداي جارق ەتىپ وتە شىقتى. كىشى جانسەن دە «جاس ۇلان» اسكەري مەكتەبىن بىتىرگەنمەن, كەيىن ازاماتتىق ماماندىقتى تاڭداپتى. قازىر اتاسى تۋرالى كىتاپ دايىنداپ, دەرەكتى فيلم تۇسىرۋدە. ماقساتى – ەر ەسىمىن ەل ەسىندە قالدىرۋ.
مارقۇم اناسى نايليا قويشىبايقىزى 2010 جىلى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باسشىلىعىنا ەلىمىزدەگى جوعارى اسكەري وقۋ ورنىنىڭ بىرىنە ج.كەرەەۆ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ, حات جازعان ەكەن. مينيسترلىك جاۋاپ حاتىندا بۇل ماسەلەنىڭ قارالاتىنى, بالكىم, ششۋچينسك قالاسىنداعى ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىنە بەرىلۋ مۇمكىندىگى ايتىلعان ەدى. الايدا ءىس اياقسىز قالدى. كەيىن اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ ەلورداعا قونىس اۋدارىپ, وعان ەلباسىنىڭ ەسىمى بەرىلگەنى بەلگىلى.
جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «بەتىمىزگە كۇيە قىلىپ جاقپاساق, بىزدەردە دە تالاي مىقتى بولىپتى» دەگەن ولەڭ جولدارى بار. قالاي ءدال ايتقان. سونىمەن, كەرەەۆتىڭ ەكى كەرەمەتىنە كەلەيىك. ءبىرىنشى, قاتارداعى سولداتتان گەنەرال-لەيتەنانت دارەجەسىنە جەتكەن تۇڭعىش قازاق. ەكىنشى, اسكەري ۋچيليششەدەن باستاپ ەكى اسكەري اكادەميانى جانە ونىڭ جوعارعى كۋرسىن تۇگەل ۇزدىك بىتىرگەن تۇڭعىش قازاق. بۇگىننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ گەنەراليتەتتىڭ ىشىندە وسىنداي تولىق جانە جان-جاقتى اسكەري ءبىلىم العان ەشكىم جوق. ال جۇمباعى – ونىڭ ءالى كۇنگە دەيىنگى قۇپيا ءولىمى.
ابۋباكىر سمايىلوۆ
