كيبەرگيگيەنا

بىلتىر كۇزدە يۋنيسەف ۇيىمى الەمنىڭ 160 ەلىندەگى 1 ميلليوننان استام بالا اراسىندا كيبەربۋللينگ, ياعني ينتەرنەتتەگى قوقان-لوقى جايلى ساۋالناما جۇرگىزگەن ەدى. سوندا رەسپوندەنتتەردىڭ 70,6 پايىزى مۇنداي ارەكەتپەن كەمىندە ءبىر رەت بەتپە-بەت كەلگەنىن ايتىپتى. بۇل كورسەتكىشتىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقستاندىق جەتكىنشەكتەر دە بار. جۋىردا نۇر-سۇلتان قالاسىندا IT Princess اتتى كرەاتيۆتى تەحنولوگيالار اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن بالالاردىڭ ونلاين قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى كونفەرەنتسيا بارىسىندا وسى ماسەلە جان-جاقتى تالقىلاندى.

Instagram كومەگىمەن ەلەكتروندى پوشتانى بۇزدى

جيىندا ءسوز العان كيبەرشابۋىلداردى تالداۋ مەن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى تاتيانا نوۆيكوۆا عالامتورداعى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ بالالارعا ارنالعان جولدارىن ءتۇسىندىرىپ بەردى:
– ادەتتە, ءبىزدى ەل اراسىندا «اق حاكەرلەر» دەپ اتايدى. ءبىز ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ تسيفر­لىق كەڭىستىگىندەگى كىلتيپانداردى تاۋىپ بەرۋمەن اينالىسامىز, سونىڭ ارقاسىندا الگى ۇيىم الداعى ۋاقىتتا جەلىدە ءوزىن-ءوزى قورعاي الاتىن بولادى. نەگىزى, تەك ۇيىم عانا ەمەس, ءاربىر ادام دا ينتەرنەتتە ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الۋى ءتيىس. ماسەلەن, ءبارىمىز تاماققا وتىرار الدىندا قول جۋامىز, تۋرا سول سەكىلدى تسيفرلىق ورتادا دا «قول جۋدى» ۇمىتپاعانىمىز ابزال. بۇل ەرەجە, اسىرەسە, بالالارعا قاتىس­تى. بىرىنشىدەن, ءموبيلدى قوسىمشالاردىڭ جانە سمارتفونداعى وپەراتسيالىق جۇيەنىڭ ۋاقىتىلى جاڭارتىلىپ وتىرۋىن قاداعالاۋ قاجەت. ءار جاڭارتىلعان سايىن قوسىمشانىڭ نەمەسە وپەراتسيالىق جۇيەنىڭ ۆيرۋستار مەن سىرتتان كەلەتىن وزگە دە شابۋىلدارعا توتەپ بەرۋ قابىلەتى جاقسارادى. ەكىنشىدەن, سول قوسىمشالاردى ورناتاردا ولاردىڭ قانداي نارسەگە رۇقسات سۇرايتىنىنا جەتە ءمان بەرگەن ءجون. مىسالى, «شاحمات» ويىنىن تەلەفونعا جۇكتەر كەزدە ول قوڭىراۋ, گەوپوزيتسيا نەمەسە كامەرا فۋنكتسياسىنا رۇقسات سۇراسا, بۇل – كۇدىكتەنۋگە سەبەپ بار دەگەن ءسوز. وكىنىشكە قاراي, كوپ بالالار وسىعان ءمان بەرمەستەن «كەلەسى» دەگەن تۇيمەلەردى باسا سالادى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت, الەۋمەتتىك جەلىدەگى كەيبىر مۇمكىندىكتەر دە ونلاين قاۋىپسىزدىكتىڭ بۇزىلۋىنا جول اشىپ بەرەدى. بىردە مەنىڭ ارىپتەسىم 70 ءجاسوسپىرىمنىڭ اراسىندا ەكسپەريمەنت جاسادى. قازىر Instagram جەلىسىندەگى Stories فۋنكتسياسى بويىنشا اككاۋنت يەسىنە سۇراق قويۋعا بولادى. جاڭاعى جىگىت «سەنىڭ سۇيىكتى تاماعىڭ قانداي؟» دەگەن سۇراق قويۋ ارقىلى بارلىق يۋزەردىڭ جاۋابىن ءبىلىپ شىققان. ەستەرىڭىزدە بولسا, ەلەكتروندى پوشتانى اشاردا ءپارولىمىزدى ويدا جوقتا ۇمىتىپ قالساق, قۇپيا سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. سول سۇراقتار تىزىمىندە «سۇيىكتى تاماعىڭ قانداي؟» دەگەن ساۋالدىڭ بارى بەلگىلى. وعان جاۋاپ بەرسەڭ بولدى, پوشتاڭ دا وپ-وڭاي اشىلادى. ارىپتەسىم وسىنداي جولمەن 70 بالانىڭ 4-ەۋىنىڭ اككاۋنتىن بۇزىپ كىرگەن. بۇل 4 بالانىڭ ورنىندا ارقايسىڭىزدىڭ بالاڭىز بولۋى مۇمكىن, – دەدى ول.

جەلىدەگى «لايك» – باستان سيپاۋمەن تەڭ

جەتكىنشەكتەردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا, اتا-انانىڭ دا قاتىسىن تاسادا قالدىرۋعا بولماس. كونفەرەنتسياعا مينسكىدەن كەلگەن قوناق, IT Princess اكادەمياسى قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى ۆالەنتينا چەكان وسى تۇرعىدا مىناداي ويىمەن ءبولىستى:
– ءبىز, ياعني اتا-انالار, بالالارىمىزبەن ماقتانعاندى جاقسى كورەمىز. ورايى تۇسسە, ولاردىڭ قايدا قىدىرىپ جۇرگەنىن, قانداي مەكتەپكە باراتىنىن, نەندەي ۇيىرمەلەرگە قاتىساتىنىن الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاپ وتىرۋعا تىرىسامىز. وسىلايشا قارا نيەتتى كىسىلەرگە كەرەك اقپاراتتى ءوزىمىز-اق دايىنداپ بەرەمىز. «ساقتانعاندى قۇداي دا ساقتايدى» دەگەن ءسوزدى ەسىمىزدەن شىعارما­يىقشى, – دەي كەلە, بەلارۋستىك مامان بالالاردىڭ ەرەسەكتەردەن كۇتەتىن پسيحولوگيالىق قولداۋى جونىندە دە باياندادى:
– بالامىز كىشكەنتاي كۇنىندە قولىنا تەلەفون بەرىپ الدارقاتاتىنبىز. وزدىگىنەن ويىن ويناي السا, ينتەرنەتتى پايدالانۋدى ۇيرەنسە, سوعان قۋانىپ, «مەنىڭ بالام بارىنەن اقىلدى!» دەپ ونى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتايتىنبىز. بالامىز وسكەن سوڭ, ونىڭ سمارتفون شۇقىلاپ, ينتەرنەتتە وتىرعانىنا, كەرىسىنشە, اشۋىمىز كەلەتىن بولدى. ال بالا مۇنى تۇسىنبەيدى. «قىزىق, ءسال عانا ۋاقىت بۇرىن اكەم مەن انام مەنى تەلەفون ۇستاعانىم ءۇشىن ماقتاۋشى ەدى, ەندى اياقاستىنان نە بولدى؟» دەپ دال بولادى. سوندىقتان ولاردى شەكتەگەندە دە سەبەبىن ءتۇسىندىرىڭىز, بالاڭىز ءسىزدىڭ جاناشىرلىقتان وسىنداي شارا قولدانعانىڭىزدى ۇعۋى كەرەك. مۇنىمەن قوسا, ۇل-قىزىڭىزبەن ءجيى اڭگىمەلەسىڭىز, ولاردى قىزىقتىر­عان سۇراقتاردىڭ بارىنە شىنايى ءارى تۇسىنىستىكپەن جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىڭىز. ۇياتتى سىلتاۋراتىپ قاشقاقتاعان ساۋالدارىڭىزعا ول ينتەرنەتتەگى ادامداردان جاۋاپ تاۋىپ الادى. بوتەن كىسىلەردىڭ ءسىزدىڭ بالاڭىزعا جول كورسەتكەنىن قالايتىن با ەدىڭىز؟! – دەدى ول.
سپيكەرلەردىڭ ءبىرى, پراكتيك-پسيحولوگ دينارا اليداروۆا بولسا:
– جاسوسپىرىمدەردى ينتەرنەتتەگى بوگدە ادامداردىڭ جەتەگىنە ەرتەتىن كۇشتەردىڭ ءبىرى رەتىندە «لايك­تى» دا اتاۋعا بولادى. «لايك» بەلگىسى – بالالار ءۇشىن باستان سيپاعانمەن, «سەن جاقسىسىڭ», «سەن ادەمىسىڭ», «سەن اقىلدىسىڭ» دەپ ماقتاعانمەن تەڭ. وفلاين ومىردە اتا-انا تاراپىنان جەتكىلىكتى نازار بولماعان جاعدايدا بالاعا اۆتوماتتى تۇردە الگى «لايك» باساتىندار جاقىن كورىنۋى مۇمكىن. ال وزدەرى جاقىن تۇتاتىن جانداردىڭ سوزىنە بالا ەرىكسىز سەنەدى, – دەپ جوعارىداعى پىكىردى تولىقتىردى.

قاۋىپسىز ينتەرنەتتى ۇسىناتىن قانداي قىزمەتتەر بار؟

2017 جىلى قر ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلى اسقار شاكىروۆ ەلىمىزدە «بالالارعا ارنالعان ينتەرنەت» فۋنكتسياسىن ەنگىزۋ ماسەلەسىن ۇسىنعان بولاتىن. الايدا بۇل يدەيانى ىسكە اسىرۋ قىرۋار قاراجاتتى كەرەك ەتەتىندىكتەن, ونى سول كەزدە ەشقانداي ءموبيلدى وپەراتور قولداي الماعان-تۇعىن. ارادا ۋاقىت وتكەن سوڭ, 2018 جىلدىڭ 1 اقپانىنان باستاپ Altel جەلىسى «قاۋىپسىز ينتەرنەت» اتتى قىزمەتتى ىسكە قوستى. اتالعان كومپانيانىڭ كەڭەسشىسى اكەجان بولاتبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل قىزمەتتىڭ شارتى مىناداي: وپەراتوردىڭ اي سا­يىنعى كەز كەلگەن ءتاريفىن قوسقان سوڭ, 200 تەڭگەگە «قاۋىپسىز ينتەرنەت» قىزمەتىن ساتىپ الاسىز. وندا بالانىڭ قولدانۋىنا رۇقسات ەتىلگەن سايتتار ءتىزىمى قۇراستىرىلعان. ول ءتىزىم «ادەبيەت», «مادەنيەت جانە ونەر», «ويىن-ساۋىق», «ءبىلىم جانە عىلىم», «الەۋمەتتىك جەلى», «سپورت جانە تۋريزم», «مۋزىكا, كينو جانە تەلەۆيزيا», «تابيعات, ادام جانە قوعام» دەگەن بولىمدەردەن تۇرادى. ياعني براۋزەردى اشقان بالانىڭ تەك وسى سايتتارعا عانا كىرۋىنە مۇمكىندىگى بار. بۇل شەكتەۋ الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ءموبيلدى قوسىمشالارىنا جۇرمەيدى. دەگەنمەن قوسىمشالارعا ورناتىلعان فۋنكتسيالار ارقىلى دا ونداعى قاجەتسىز كونتەنتتى بۇعاتتاۋعا بولادى. ارينە, بۇل قادامنىڭ بالانى ينتەرنەتتەگى قاۋىپتەن تولىقتاي ساقتايتىنىنا ەش كەپىلدىك جوق. سوندىقتان ولارعا تسيفرلىق قاۋىپسىزدىكتى ۇيرەتەتىن امالدار جان-جاقتان جاسالسا دەيسىڭ.
مىسالى, سونداي يگى شارالاردىڭ ءبىرىن بىلتىردان باستاپ رەسەي قولعا الدى. ناقتىراق ايتساق, كورشىمىز «ءبىلىم بەرۋ» جوباسى اياسىندا ورتا مەكتەپتەرگە كيبەرگيگيەنا بويىنشا جاڭا ءپاندى تاجىريبە رەتىندە ەنگىزدى. وسىعان ۇقساس باستاما بيىل ۋكراينادا دا كوتەرىلۋدە. ءداستۇرلى ينفورماتيكا پانىنەن ايىرماشىلىعى سول, جاڭا ءپان وقۋشىلارعا كۇماندى سايتتاردان, ينتەرنەت-الاياق­تاردان ساقتانۋدىڭ جولدارى مەن جەلىدەگى جەكە شەكارانى قور­عاۋدىڭ ەرەجەلەرىن ۇيرەتەدى. «تسيفر­لى قازاقستان» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە ءىس­كە اسىپ جاتقان جوبالاردىڭ قا­تارىنان جوعارىداعىداي باستامانى ءبىز دە كورسەك قۋانار ەدىك. قازىرگىدەي اقپاراتتىق قوعامدا جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ مەيلىنشە ساۋاتتى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا وسىنداي وزگەرىستەردىڭ وڭ ىقپال ەتەرى ءسوزسىز.