كيىك پەن قازاق – ەگىز ۇعىم. ەجەلدەن حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان كيەلى جانۋاردى اتقان ادام باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى دەگەن سەنىم بار. بىراق سانانى اقشا بيلەگەن زاماندا ەكى اياقتى ايۋانداردىڭ جاۋىزدىعىنان ءتۇز تاعىسىنىڭ تۇقىمى تۇزداي قۇرىپ كەتۋگە جاقىن تۇر. سونىڭ ناقتى دالەلى مىناداي سۇرىقسىز ستاتيستيكادان كورىنەدى: 1990 جىلى ەلىمىزدە 1 ملن كيىك بولسا, 2019 جىلعى سانى – 334 400. نازار اۋداراتىن جايتتىڭ ءبىرى – 1920-30 جىلدارى كيىك اتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنىپ, 1960 جىلدارعا قاراي اقبوكەندەردىڭ سانى 2 ملن-نان اسىپ تۇسكەن. بيىل اقپاندا قازاقستاندا كيىك اتۋعا جاريالانعان موراتوري 2023 جىلعا دەيىن ۇزارتىلعانى ءمالىم. الايدا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە تونگەن قاتەردىڭ الدىن الامىز دەسەك, كيىكتىڭ ءمۇيىزى مەن تۇياعىن ەكسپورتتاۋعا تولىق تىيىم سالامىز دەسەك, كيىك اتۋعا ماڭگىلىك موراتوري جاريالاۋىمىز كەرەك! ۇلكەن قاتەرگە دەر كەزىندە توسقاۋىل قويىپ, ءتۇز تاعىلارىن قورعاۋ, ساقتاۋ جانە كوبەيتۋگە قارەكەت جاساماساق, ەرتەڭگى كۇنى بارماق شايناپ قالاتىنىمىز انىق. ەندى وسى ماسەلەگە تالداۋ جاساپ كورەلىك.
جازا قاتايسا دا, جاۋىزدىق جويىلماي تۇر!
قازاقستاندا براكونەرلىك قىلمىس ازايماي تۇر. ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعات رەسۋرستارى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, 2019 جىلى كيىكتەردى قىرعان براكونەرلەرگە قاتىستى 47 فاكتى انىقتالىپ, جاۋىزداردىڭ قولىنان 641 كيىك پەن 284 ءمۇيىز تاركىلەنگەن. 47 براكونەردىڭ تەك 43-ءى عانا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ, ەلىمىزدىڭ تابيعي بايلىعىنا 3,3 ملرد تەڭگە (!) زيان كەلىپتى. ال 2020 جىلدىڭ العاشقى ءۇش ايىندا ەكى اياقتى ايۋاندار 400 ءتۇز تاعىسىن جايراتىپ, قازىناعا 1 ملرد-تان اسا تەڭگە زيان شەكتىرگەن. 2020 جىلدىڭ 6 ايىنداعى ۇستالعان براكونەرلەردىڭ سانى – 39 (ۇستالماعاندارى قانشا ەكەنىن ءالى بىلمەيمىز). ولاردان 513 (!) ولگەن كيىك پەن 1571 ءمۇيىز (!) تاركىلەنگەن.
ەڭ سوراقىسى سول, قازاقستاندا ءبىر عانا وبلىستا (باتىس قازاقستان) ءبىر ايدىڭ ىشىندە (15.04-15.05.2020, «كيىك» تابيعات قورعاۋشىلار اكتسياسى كەزىندە) براكونەرلىككە قاتىستى 6 فاكت تىركەلدى. اشكوز براكونەرلەردەن 24 كيىك پەن 697 ءمۇيىزى تاركىلەندى! جاۋىزدىقتىڭ رەكوردى وسى!
كيىكتەردى قىرىپ-جويۋعا قاتىستى ەلىمىزدەگى بيىلعى قايعىلى وقيعالار تىزبەگى مىناداي:
24-30 قاڭتار. باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تابيعات قورعاۋ ينسپەكتورلارى دالادا ءولىپ جاتقان 71 كيىكتى تاۋىپ الدى. جاۋىزدار بارلىعىنىڭ مۇيىزدەرىن كەسىپ الىپ, جانسىز دەنەسىن لاقتىرىپ كەتكەن.
6 اقپان. باتىس قازاقستان وبلىسى, جاڭاقالا اۋدانىندا براكونەرلەر 45 كيىكتى اتىپ ولتىرگەن. ينسپەكتورلار قىلمىس جاسالعان جەرگە ءبىر اپتادان كەيىن عانا جەتكەن.
11 ءساۋىر. قىزىلوردا قالاسى. اقساي پوليتسيا بولىمشەسىنە كىرەبەرىستەگى بلوكبەكەتتى اينالىپ وتپەك بولعان ەكى كۇدىكتى اۆتوكولىك تۋرالى حابار جەتەدى. سوڭىنان قۋعان «وحوتزووپروم» قىزمەتكەرلەرىنەن قاشپاق بولعان ەكى كولىكتىڭ ءبىرى كانالعا قۇلايدى. ەكىنشى كولىككە مىنگەندەر قۇتىلىپ كەتەدى. كانالداعى اۆتوكولىكتى ءتىنتۋ كەزىندە 54 كيىك, 224 ءمۇيىز, مر-155 ماركالى اڭشى مىلتىعى, 23 وق, پىشاق جانە بينوكل تابىلعان. كوپ ۇزاماي تەرگەۋ-ىزدەستىرۋ شارالارى ناتيجەسىندە كۇدىكتىلەردىڭ ءبىرى – 34 جاستاعى قالا تۇرعىنى قولعا ءتۇستى.
18 مامىر. باتىس قازاقستان وبلىسى. «كيىك» تابيعات قورعاۋشىلار اكتسياسى اياسىندا زاڭسىز اڭ اۋلاعان وبلىستىڭ 4 تۇرعىنى ۇستالدى. كۇدىكتىلەردەن 434 كيىك ءمۇيىزى, رەسەيلىك ءنومىرى بار «نيۆا Chevrolet», «Nissan» اۆتوكولىكتەرى, موتوتسيكل, 5 بىرلىك وق اتاتىن قارۋ, 293 وق-ءدارى, راديوستانتسيا, GPS-ناۆيگاتور, 7 ۇيالى تەلەفون, 2 پلانشەت, پىشاق, ارا تاركىلەنگەن.
25 تامىز. قاراعاندى وبلىسى. بىرلەسكەن جەدەل ىزدەستىرۋ-تەرگەۋ شارالارى ناتيجەسىندە قاراعاندى جانە قىزىلوردا وبلىستارى اۋماعىندا 212 كيىكتى اتىپ ولتىرگەن 6 ادام ۇستالدى. بارلىعى – قىزىلوردا وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى.
قايعىلى وقيعالار تۋرالى اقپاراتتار وسىلاي جالعاسا بەرەدى.
وتكەن جىلى زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزىلىپ (تومەندە كەڭىنەن توقتالامىز), زاڭسىز كيىك اتقاندار 12 جىلعا سوتتالاتىن بولدى. زاڭدا بىرنەشە رەت براكونەرلىكپەن اينالىسقان, توپ قۇرىپ نەمەسە الدىن الا سىبايلاسىپ قىلمىس جاساعان, قىزمەتتىك لاۋازىمىن پايدالانىپ مەملەكەتكە اسا ءىرى كولەمدە زيان كەلتىرگەندەر قاتاڭ جازالاتىنى جازىلعان. بىراق زاڭ كۇشەيتىلگەنمەن, كيىكتەردى قىرۋدان ايىلىن جيار براكونەرلەردى كورمەي وتىرمىز.
پرەزيدەنت تاپسىردى, ۇكىمەت ورىندادى ما؟
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ سەنات توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان كەزىنەن باستاپ براكونەرلىككە قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋدى نازاردا ۇستاپ كەلەدى. 2019 جىلدىڭ 18 قاڭتارىندا قازاقتىڭ باتىر ۇلى ەرلان نۇرعاليەۆتىڭ جاقىندارى مەن تۋىستارىنا كوڭىل ايتىپ, تۆيتتەردەگى پاراقشاسىندا: «ەرلان نۇرعاليەۆ ەلىمىزدىڭ قاسيەتتى جانۋارىن قورعاپ قازا تاپتى. يماندى بولسىن! بۇزاقىلار مەن ولاردىڭ جاقتاۋشىلارى جازاسىن الۋى ءتيىس. باتىرىمىزدىڭ ەرلىگى ەل ەسىندە ماڭگىلىككە قالادى» دەپ جازدى. بىلتىر دۇنيە ءجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن «ەرلان نۇرعاليەۆتىڭ ءىسى» جانە «قانىش ءنۇرتازينوۆتىڭ ءولىمى» سياقتى وقيعالاردان كەيىن حالىققا جولداۋىندا ۇكىمەتكە براكونەرلىك قىلمىس ءۇشىن جازانى قاتايتۋدى تاپسىردى. 27 قازانداعى قايعىلى جاعدايدان سوڭ قاسكويلەر زاڭعا سايكەس قاتاڭ جازالانۋى تيىستىگىن ءمالىم ەتتى.
ەندى زاڭناما قانشالىقتى كۇشەيتىلدى دەگەنگە كەلەيىك. قىلمىستىق جانە قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق كودەكسكە قاساقانا اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستاردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى بويىنشا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەنى ءمالىم. ماسەلەن, كيىك اتىپ ۇستالعان براكونەردىڭ قارۋى, اۆتوكولىگى, مۇلكى كامپەسكەلەنەدى. زاڭسىز اڭشىلىق پەن بالىق اۋلاۋ «تەرىس قىلىق» دەگەن ساناتتان ورتا دارەجەدەگى قىلمىسقا اۋىستىرىلدى. ەسكى زاڭ بويىنشا, زاڭسىز اڭ اۋلاعاندار 40 تاۋلىككە قامالاتىن بولسا, بۇدان بىلاي ءبىر مارتە براكونەرلىكپەن اينالىسقاندار دا تۇرمەگە قامالادى. جۇيەلى تۇردە براكونەرلىكپەن اينالىسقاندارعا (6 جىلعا تۇرمەگە قامالادى), ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ قۇرامىندا قىلمىس جاساعاندارعا (10 جىل تۇرمەگە قامالادى) بولەك-بولەك جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلعان. سونداي-اق زاڭ جوباسىن جاساۋشىلار تابيعات قورعاۋشى ينسپەكتورلاردى قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ساناتىنا قوستى, ياعني ولارعا زورلىق كورسەتكەندەر زاڭ بويىنشا 10-15 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. قىلمىستىق كودەكستىڭ 339-شى بابى تولىق جەتىلدىرىلىپ, جازا كۇشەيتىلدى. مىسالى, ايىپپۇلدار كولەمى 7 575 000 تەڭگەدەن 17 675 000 تەڭگەگە دەيىن ۇلعايدى.
مەملەكەت باسشىسى
قاسىم-جومارت توقاەۆ سوتتاردىڭ دۇرىس جانە ءادىل شەشىم شىعارۋ قاجەتتىگىنە ۇنەمى نازار اۋدارادى. «تاعى دا قايتالاپ ايتامىن, زاڭدىلىق پەن ادىلەتتىلىك ءسوزسىز قامتاماسىز ەتىلۋگە ءتيىس. قىلمىستىق ىستەگى قاتەلىك ادام تاعدىرىن وزگەرتەتىنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك» دەپ مالىمدەدى پرەزيدەنت «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» اتتى حالىققا جولداۋىندا. وسى ورايدا قىلمىستىق جانە قىلمىستىق-پروتسەسسۋالدىق كودەكسكە ەنبەي قالعان, قازاقستان قوعامى بيلىكتەن تالاپ ەتىپ وتىرعان ماسەلەلەردى تىلگە تيەك ەتەيىك. ءبىز براكونەرلەر مەن قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ, «وحوتزووپروم» ينسپەكتورلارىنىڭ اۋىز جالاسىپ, «ءمۇيىزدى مافيانىڭ» باتپانقۇيرىق بيزنەسىن قىزدىراتىنىن باسپاسوزدە جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردە («ەكى اياقتى ايۋانمەن ارپالىس», «استانا اقشامى», №5, 17.01. 2019 ج.; «استانا اقشامى», «زاڭ كۇشەيتىلگەنمەن, جاۋىزدىق جويىلا ما؟», №137, 21.11.2019. ج, https://www.facebook.com/tolen.tleubay/posts/3292601567422593) بىرنەشە رەت جازدىق. پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا (سەناتور
ءا.قۇرتاەۆ, ءماجىلىسشى
ج.احمەتبەكوۆ جانە ت.ب.) براكونەرلەر مەن پوليتسەيلەردىڭ اۋىز جالاسىپ, قىلمىستىڭ ورشۋىنە قولداۋ جاساپ وتىرعانىن ايىپتادى. وكىنىشتىسى سول, بۇل ماسەلە نازاردان تىس قالعان. بۇل جەردەگى ۇلكەن قاتەلىكتىڭ ءبىرى – بۇرىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا قىزمەت ەتكەندەردىڭ (براكونەرلىكپەن اينالىساتىنداردىڭ كوبىسى سولار) زاڭ اياسىندا باسقا ازاماتتارمەن بىردەي جاۋاپقا تارتىلاتىنى.
زاڭدا ەسكەرىلمەگەن جايتتىڭ ءبىرى – «وحوتزووپروم» ينسپەكتورلارىنا بەرىلەتىن جازا تۋرالى ەشقانداي باپ جوق. ايتپاقشى, ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعات رەسۋرستارى مينيسترلىگىنىڭ ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارلار الەمى كوميتەتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ساكەن دىلداحمەت 2020 جىلدىڭ 16 قاڭتارىندا قىزىلوردا وبلىسىندا جەدەل ءىز كەسۋشىلەر كيىك اۋلاعان «وحوتزووپرومنىڭ» ءۇش ينسپەكتورى ۇستالعانىن حابارلادى. مۇنداي جاعدايلار از ەمەس.
سوتتاردىڭ ءادىل شەشىم شىعارۋىنا قاتىستى تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك.
بيىل 21 اقپاندا قازاقتىڭ قاھارمان ۇلى ەرلان نۇرعاليەۆتىڭ ولىمىنە قاتىستى قىلمىستىق ىسكە نۇكتە قويىلدى. قاراعاندى وبلىستىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتى ەرلان نۇرعاليەۆتى ولتىرگەنى ءۇشىن بەرىك احمەتوۆتى (16.05.1984. ج.ت), نۇرلان شۇكىلدىكوۆتى (27.02.1984. ج.ت.) جانە قايرات اقشانوۆتى (28.10.1986. ج.ت.) ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىم شىعاردى. ۇكىم بويىنشا ولاردىڭ 5 جىلعا دەيىن اڭ اۋلاۋمەن اينالىسۋعا قۇقىعى جوق. وسى قىلمىسقا قاتىسى بار دەگەن كۇدىككە ىلىنگەن قالعان تورتەۋى: ب.بازاروۆ, ب.قايىربەكوۆ, ج.مىرزاباەۆ, ا.اكيموۆ اسا ءىرى كولەمدە مەملەكەتكە زيان كەلتىرىپ, زاڭسىز اڭ اۋلاعانى ءۇشىن 6 جىلعا سوتتالدى. ارقايسىنا 5 جىلعا دەيىن اڭ اۋلاۋعا تىيىم سالىندى ء(ومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايرىلعان ادام قالاي اڭ اۋلايدى, وسى جاعى تۇسىنىكسىز ءارى كۇلكىلى).
ەرلان مارقۇمنىڭ ءىنىسى نۇرلان نۇرعاليەۆ ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ءبىزدىڭ گازەتكە بىلاي ءتۇسىندىرىپ بەردى: «سوتتا ۇكىم جاريا ەتىلدى. ءۇش ادامدى ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىردى. تورتەۋىن 6 جىلعا سوتتادى. ولاردى سوت زالىنان قولدارىنا كىسەن سالىپ, الىپ كەتتى. ءبىزدىڭ تاراپ سوڭعى تورتەۋىنىڭ ەرلاننىڭ ولىمىنە قاتىسى بارىن دالەلدەي الماي قالدىق. العاشقى ۇشەۋىنە قاتىستى سوتتىڭ شەشىمىنە ريزامىز! نەگىزى, جەتەۋىنىڭ دە وسى قىلمىسقا قاتىسى بار. ولار ولتىرمەسە دە وقيعانى كوزىمەن كوردى, پوليتسياعا حابارلاعان جوق. وسى جاعىنا عانا كوڭىلىمىز تولمايدى».
بەتپاقتان كيە مەن كيىك اۋدى
الپىسىنشى جىلدارى سايىن دالامىزدا جۇيتكىپ جۇرگەن كيەلى جانۋارلاردىڭ سانى 2 ملن-نان اسىپتى دەگەن دەرەك بار. وكىنىشتىسى سول, 2000 جىلدارى بۇل سان 29 900-گە دەيىن كەمىدى. 2015 جىلى ەلىمىزدە ناقتى قانشا كيىك قىرىلعانىن ءالى بىلمەيمىز. 2016 جىلى – 108300, 2018 جىلى – 215 100, 2019 جىلى 334 400-گە جەتتى. ءبىر قۋانارلىعى, بيىل قورعالجىن قورىعى اۋماعىنداعى كيىكتەر ەكى, ۇشتەن ەگىز تاۋىپتى! الايدا جازىقسىز جانۋارلاردى قىرىپ-جويعان ەكى اياقتى قاسكويلەردىڭ جاۋىزدىعىنا زاڭمەن دە تىيىم سالا الماي وتىرمىز. «زاڭ – ادام پايداسىنا جازىلادى, ادام – زاڭ ءۇشىن تۋمايدى عوي» دەپ الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ايتقانداي, ەلىمىزدە كيىك اتۋعا تولىق تىيىم سالىپ, ءمۇيىزى مەن تۇياعىن ەكسپورتتاۋعا توسقاۋىل قويامىز دەسەك, ماڭگىلىك موراتوري جاريالايىق!
«استانا اقشامى» گازەتى ءبىرىنشى بولىپ كوتەرگەن وسىناۋ تۇيتكىلدى ماسەلەنى حالىق قالاۋلىسى ءالىمجان قۇرتاەۆ باستاعان ءبىر توپ دەپۋتاتتار 2019 جىلى 29 ناۋرىزدا پارلامەنت مىنبەرىنەن تاعى كوتەرىپ, ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامينگە دەپۋتاتتىق ساۋال ەتىپ جولدادى. پرەمەر-مينيستر بۇل ساۋالعا بىلايشا جاۋاپ بەرىپتى: «قىلمىستىق كودەكستىڭ 339-بابىندا پايدالانۋعا تىيىم سالىنعان جانۋارلاردى, ولاردىڭ بولىكتەرىن نەمەسە دەريۆاتتارىن زاڭسىز الۋعا, يەلەنۋگە, ساقتاۋعا, وتكىزۋگە, اكەلۋگە, اكەتۋگە, تاسىمالداۋعا نەمەسە جويۋعا, زاڭسىز ولجالاۋعا جازالاۋ كوزدەلگەن. ياعني, قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك بۇرىننان بار, قوسىمشا موراتوريلەر مەن باسقا دا تىيىم سالۋ شارالارىن بەلگىلەۋدىڭ قاجەتى جوق». بىراق وسى ساۋالدىڭ نەگىزىندە ۇكىمەت كيىك اتۋعا 2023 جىلعا دەيىن تىيىمدى ۇزارتقانى بەلگىلى.
كيىكتى قورعاۋ – تابيعاتتى قورعاۋ. ولاي بولسا, كيىكتى قورعايتىن جەكە زاڭ قابىلداپ نەمەسە ناقتى جاڭا باپتاردى پارلامەنتتە تالقىلانىپ جاتقان ەكولوگيالىق كودەسكە تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىپ قويۋمىز قاجەت. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى حالىققا جولداۋىندا: «قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە ەكولوگيالىق دامۋ – ەلىمىز ءۇشىن الدىڭعى كەزەكتە تۇرعان ماسەلە» دەپ قاداپ ايتتى ەمەس پە؟! مەنىڭ تۇسىنىگىمدە, كيىك پەن كيە, كيىك پەن قازاق – ءبىر-بىرىنەن مۇلدەم اجىرامايتىن ۇعىمدار. كيىكتى ولتىرگەندەر ءۇرىم-بۇتاعىمەن قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرايدى. سونداي قارعىسقا قالماۋ ءۇشىن, جاس ۇرپاقتى كيەلى جانۋارلاردى قورعاۋعا باۋليىق. كيىكتەردى قورعايتىن حالىقارالىق ۇيىم اشىپ, شەتەلدىك ارىپتەستەرىمىزبەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتاتىن كەز كەلدى. ءبىز بۇعان دەيىن كوتەرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – «قورعالجىن-تەڭىز» الابىندا ۇلتتىق پارك اشۋ دا ەشقاشان ماڭىزىن جويمايتىنى انىق. بۇل ورايدا ءبىر ۇسىنىسىم بار: قازاقستاندا كيىكتەردى قورعاۋ كۇنىن بەلگىلەپ, ونى قازاقتىڭ باتىر ۇلى ەرلان نۇرعاليەۆتىڭ تۋعان كۇنى – 30 قاڭتاردا اتاپ ءوتۋ كەرەك. ەكى اياقتى جاۋىزداردىڭ كوبەيگەنىن سەزگەندەي, ءتۇز تاعىلارى سايىن دالامىزدان اۋىپ بارادى. بيىل جازدا بيولوگيالىق سانالۋاندىقتى قورعاۋ قاۋىمداستىعى سوڭعى 5 جىلدا كيىكتەردىڭ وزبەكستان اۋماعىنا كىرەتىن ۇستىرتتە بايقالعانىن حابارلادى. بەتپاقتان كيىك كەتسە, كيە دە كەتەدى! وسىنى ەسىمىزدەن شىعارمايىق, حالايىق!
