ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى – كونستيتۋتسيا مەملەكەتتىڭ جانە قوعام دامۋىنىڭ بەرىك ىرگەتاسى, قازاقستاندىقتاردىڭ تەڭ, ءادىل قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. ەڭ باستىسى – كونستيتۋتسيا ادامنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعايتىن نەگىزگى زاڭ. كونستيتۋتسيا – مەملەكەت پەن جەكە ادامنىڭ بوستاندىعى جانە ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك قاعيداتتارىنا كەپىلدىك بەرەتىن اسا ماڭىزدى ساياسي جانە قۇقىقتىق قۇرال, قوعامدىق كەلىسىم.
1995 جىلعى 22 مامىرداعى ەلباسىمىزدىڭ قاۋلىسىمەن ارنايى قۇرىلعان ساراپتىق-كونسۋلتاتيۆتiك كەڭەس پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن اتا زاڭىمىزدىڭ جوباسىن دايىنداۋ بارىسىندا ازاماتتاردىڭ 1100 ۇسىنىسىن ەسكەرىپ, سوعان وراي وسى زاڭ جوباسىنداعى 98 باپتىڭ 55-ىنە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزگەن. 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا بارشا قازاقستاندىقتار داۋىس بەرىپ, ولاردىڭ 90 پايىزعا جۋىعى ادام جانە ءومىرى, ونىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ەڭ قىمبات قازىنا دەپ تانىعان قۇجاتتى نەگىزگى زاڭ رەتىندە قابىلدادى.
كونستيتۋتسيا حالىقتىڭ مۇددەسى مەن ەركىن ىسكە اسىرا وتىرىپ, قازاقستاندىقتاردى ىنتىماق-بىرلىككە تارتۋدىڭ قۋاتتى باستاۋى بولدى.
جاڭا مەملەكەتتىلىكتىڭ قالىپتاسۋىندا, نىعايۋى مەن دامۋىندا باستى ءرول مەملەكەتىمىزدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق تىرەگى بولىپ تابىلاتىن ەڭ نەگىزگى زاڭعا تيەسىلى.
قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا سويلەگەن سوزىندە: «ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا تابىستى دامۋ ءۇشىن دە, ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى جاڭعىرتۋى ءۇشىن دە قاجەتتى بارلىق قۇقىقتىق تەتىكتەر بار. ءبىز 2050 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق باعدارلامامىزدىڭ نەگىزىندە الدىمىزعا قازاقستاندى الەمدەگى ەڭ دامىعان 30 ەلدىڭ بىرىنە اينالدىرۋ جونىندە جاھاندىق ماقسات قويدىق» دەدى.
ازاماتتىق قوعام دامىپ, جەتىلۋىنىڭ كەلەشەگىن انىقتاۋ ءۇشىن قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ ۇستاناتىن باستى قۇندىلىقتارى انىقتالۋى قاجەت. حالىقتىڭ رۋحاني باستى قازىناسى اتا-باباسىنان بەرى كەلە جاتقان, قانىمىزعا سىڭگەن تاريحي, مادەني مۇرالارى قۇندىلىق ۇعىمىندا شوعىرلانعان. قۇندىلىق – ادامدى قاي توپقا جاتقىزۋعا بولاتىنىن سايكەستەندىرەتىن بەلگى, ادامنىڭ مورالدىق باستى قاعيدالارى جانە ومىرلىك باعدارلارى.
قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز, قۋاتتى جانە دامىعان ازاماتتىق قوعامى بار تابىستى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ بۇكىل جاڭا تاريحى – بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى زامانعى كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتارىن, ونىڭ قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرىن ورنىقتىرۋ جانە ولاردى ىزىنشە ىسكە اسىرۋ.
كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتار دەگەنىمىز – ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا كورىنىس تاپقان, قوعام ءۇشىن باستى تالاپ بولىپ تابىلاتىن ادىلدىكتى, تەڭدىكتى, ەرىكتىلىكتى قامتاماسىز ەتە الاتىن, ياعني ءوزارا تەپە-تەڭدىكتى ساقتايتىن الەۋمەتتىك پرينتسيپتەردىڭ, ۇستانىمداردىڭ, باستى ومىرلىك باعدارلاردىڭ جيىنتىعى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قوعامدى بىرىكتىرەتىن باستى قۇندىلىقتارى مەن قۇرىلىمدارىن تۇپكىلىكتى بەكىتىپ, ونىڭ زاڭدىلىعىن جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلۋىن قامتاماسىز ەتكەن رەسپۋبليكانىڭ قولدانىستاعى كونستيتۋتسياسىنا نەگىز ەتىپ الىندى.
كونستيتۋتسيا ەلىمىزدىڭ باستى قۇندىلىقتارى رەتىندە قوعامدىق-ساياسي بىرلىكتى, كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز.
قازىرگى قازاقستان ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردىڭ باسىمدىق ءمانى بار: بىرىنشىدەن, اتا زاڭ ۇلت قۇرالاتىن جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتايتىن قاعيدالاردى انىقتايدى. جالپىعا ورتاق تانىلعان جانە نەگىزگى حالىقارالىق قۇجاتتاردا بەكىتىلگەن ادامي قۇندىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ, كونستيتۋتسيادا ادامنىڭ قىمبات قازىنا ەكەنى, ادام قۇقىعىنىڭ تەڭدىگى, كەز كەلگەن جاعدايعا بايلانىستى بىرەۋدى كەمسىتۋگە جول بەرىلمەيتىندىگى, جەكەمەنشىككە قولسۇعىلماۋى, پىكىردىڭ ارالۋاندىعى, ادامدى تۋا بىتكەن قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنان ايىرۋعا بولمايتىندىعى, حالىقتىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى ىرگەلى ەرەجەلەر بەكىتىلگەن.
ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىندا ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قۇندىلىق رەتىندە جاريالاۋمەن بىرگە, ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك, ساياسي جانە مادەني جاعداي جاساۋ, سونىمەن بىرگە مەملەكەت تاراپىنان ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ, وسى قۇقىقتارعا قانداي دا ءبىر نۇقسان كەلتىرۋدەن قورعايتىن ارنايى زاڭ كەپىلدىگى قاراستىرىلعان.
ەكىنشىدەن, ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقىن ەركىندىك, تەڭدىك جانە تاتۋلىق مۇراتتارىنا بەرىلگەن بەيبىتشىل ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ءۇشىن تۇسىنىكتى جانە بولاشاققا ءجىتى كوز تىككەن ومىرلىك باعدارلاردى ايقىندايدى.
كونستيتۋتسيانىڭ رۋحى مەن يدەيالارىن كۇندەلىكتى ومىرگە ەنگىزۋ, قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق جاقتارىن كونستيتۋتسياعا ءسايكەستەندىرۋ قۇقىقتىق, ياعني مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ ساياساتىنىڭ دايەكتىلىگىن تالاپ ەتەدى. كونستيتۋتسيادا ۇلت باعىت تۇزەگەن ماقساتتار ناقتى جازىلعان. نەگىزگى زاڭدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى دەپ بەكىتىلگەن. بۇل قازاقستاننىڭ ءوز مۇمكىندىگىنە قاراي وسى اتالعان باعىتتا دامۋعا نيەت العانىن بىلدىرەدى جانە بۇل ۇدەرىستىڭ ۇزدىكسىز, ۇدايى ەكەندىگىن كورسەتەدى.
قازاقستاننىڭ ادىلدىك قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن مۇددەلەرىن بىرىكتىرەتىن الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ, مەملەكەتتەگى بۇقارالىق جانە جەكە مۇددەلەردى ورتاقتاستىرا الاتىن, جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنا امبەباپ جاعداي جاسايتىن باستى قۇندىلىقتارى مەن باعدارلارىن, پرينتسيپتەرىن تۇپكىلىكتى بەكىتتى. وعان مىنالاردى جاتقىزادى: قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق; بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگىن كوزدەيتىن ەكونوميكالىق دامۋ; قازاقستاندىق پاتريوتيزم; مەملەكەت ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن دەموكراتيالىق ادىستەرمەن, ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا نەمەسە پارلامەنتتە داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋ.
تاۋەلسىز, گۇلدەنگەن مەملەكەت رەتىندە ماڭگى ءومىر ءسۇرۋ يدەياسى, ەلىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىن, سونداي-اق ورتاق تاريحي تاعدىرى بار حالىقتاردىڭ ءبىرتۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ باستى قۇندىلىقتارى كونستيتۋتسيانىڭ العى ءسوزى مەن جالپى ەرەجەلەرىندە ورنىققان.
ۇشىنشىدەن, مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگىن ىسكە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋدى كوزدەگەن ۇلتتىق مۇددەلەردى بىرىكتىرە الاتىن قۇندىلىقتار كورىنىس تاپقان: مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق, مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىرتۇتاستىعى, بيلىكتىڭ تارماقتارعا ءبولىنۋى, مەملەكەت اۋماعىنىڭ تۇتاستىعى, رەسپۋبليكالىق باسقارۋ نىسانى, كونستيتۋتسيانىڭ ەڭ جوعارى زاڭدى كۇشى, رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل اۋماعىندا كونستيتۋتسيا تىكەلەي قولدانىلۋى, مەملەكەتتىك رامىزدەرىنىڭ, ەلورداسىنىڭ جانە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى جانە ت.ب.
قوعامدى باسقارۋداعى ساياسي جۇيەنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جانە مەملەكەتتىگىمىزدىڭ مىزعىماستىعىن تولىققاندى قامتاماسىز ەتۋ باعىتىندا ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن كونستيتۋتسيالىق رەفورما الەمدە بولىپ جاتقان جاڭا جاھاندىق وزگەرىستەرگە توتەپ بەردى.
2017 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭمەن رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتارىن جانە قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرىن جاڭا مازمۇنمەن تولىقتىرا ءتۇستى. كونستيتۋتسيادا بەلگiلەنگەن مەملەكەتتiڭ تاۋەلسىزدىگى, رەسپۋبليكانىڭ بiرتۇتاستىعى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى, ونى باسقارۋ نىسانى, سونداي-اق تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ىرگەسىن قالاعان رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىنىڭ مارتەبەسىن وزگەرتۋگە جول بەرىلمەيتىنى ەنگىزىلدى.
ەندى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنە ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ, مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن, ەگەمەندىگى مەن تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ مۇددەسىندە, كۇشىنە ەنگەن زاڭنىڭ نەمەسە وزگە دە قۇقىقتىق اكتىنىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن قاراۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە ءوتىنىش جولداۋعا قۇقىق بەرىلگەن.
سوتتاردىڭ وزدەرىنىڭ قاراۋىندا جاتقان ءىس بويىنشا قولدانىلۋعا ءتيىستى زاڭدار جانە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر نورمالارىنىڭ كونستيتۋتسيالىعىن تەكسەرۋ تۋرالى ۇسىنىممەن كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جۇگىنۋ ءراسىمى جەڭىلدەتىلدى. ۇسىنىمعا توراعانىڭ قول قويۋى قاجەت دەگەن تالاپ الىپ تاستالدى. ەندى وتىنىشكە سۋديا جەكە ءوزى قول قويادى. بۇل جاڭا ءتارتىپ سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋ كەزىندە سۋديا تاۋەلسىز دەگەن كونستيتۋتسيالىق قاعيداعا سايكەس كەلەدى. قابىلدانعان وزگەرتۋلەر قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ ەل كونستيتۋتسياسىنا سايكەستىگى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وزدەرىنە بايلانىستى بولاتىن سوتتاردىڭ بەلسەندىلىگىن بارىنشا ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى.
بىلتىرعى جىلعى كونستيتۋتسيالىق نوۆەللالاردى ومىرگە ەنگىزۋ ءۇش باعىتتا ىسكە اسىرىلدى. بىرىنشىدەن, زاڭداردى جانە باسقا دا قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋ, ياعني جاڭارتىلعان كونستيتۋتسياعا قولدانىستاعى زاڭنامانى سايكەستەندىرۋ; ەكىنشىدەن, جاڭا قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىن قالىپتاستىرۋ; ءۇشىنشىسى, قوعامدىق سانانى, سونىڭ ىشىندە ازاماتتار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن جاڭعىرتۋ.
كونستيتۋتسيالىق رەفورما ناتيجەسىندە پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 11 كونستيتۋتسيالىق زاڭدا, 11 كودەكستە جانە 80 زاڭدا قاراستىرىلعان 35 بيلىك وكىلەتتىگى مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىندا قايتا ءبولىندى. وسىلايشا, كونستيتۋتسيالىق رەفورما وزىندىك كونستيتۋتسيالىق ماتىنىمەن عانا شەكتەلگەن جوق, بۇگىندە ول زاڭناماداعى, سونىڭ ىشىندە زاڭعا باعىنىستى رەتتەۋ دەڭگەيىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەرمەن راستالدى. وسى شارالار 2000-جىلداردان باستاپ رەت-رەتىمەن ىسكە اسىرىلىپ كەلە جاتقان اكىمشىلىك رەفورمانىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى.
ۋنزيلا شاپاق,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى,
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
