بەلگىلى جازۋشى, ساتيريك, تاريح زەرتتەۋشىسى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى تابىل قۇلىياس گازەتىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورى ەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن قالامىن قولىنان تۇسىرمەگەن قالامگەردىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا ءبىر جىلعا جۋىقتادى. جاقىندا جازۋشىنىڭ جارى كۇلاش ماحانوۆا تابىل اعانىڭ ارحيۆىنەن شىققان «ءماريام جاگورقىزىنىڭ وسيەتى» اتتى ماقالانى بىزگە جولدادى. رۋحى ريزا بولسىن دەپ سونى جاريالاعاندى ءجون كوردىك.
ءماريام قايتا-قايتا كۇرسىنىپ, الىستا قالعان كۇندەردى شارق ۇرىپ ىزدەگەندەي بولادى. ۋاقىتتىڭ شاپشاڭدىعى مەن قادىرىن جۇمىرباستى پەندە كەش ۇعاتىنداي. ادامعا مۇمكىندىك ومىردە ءبىر-ەكى رەت بەرىلە مە, قايتەدى؟ بىراق ودان دا اڭداۋسىزدا ايىرىلىپ قالىپ جاتادى, سوسىن وكىنەدى. تاعدىر بۇكىل جاقسىلىقتى ەسەپسىز قيا بەرەردەي كورەدى. قىزىققا تولى سەزىمنىڭ استە تويىمسىز بولاتىنى نەسى ەكەن. اقىرىندا جان مەن ءتان قارتايعان سوڭ, ءبارىن دە ۇمىتىپ, ازاپ شەككەن ساتتەر مەن باقىتتى كۇندەردى اڭساۋدىڭ ءوزى ءتاتتى ارمان ەكەن.
«شىركىن, ەكى عۇمىر سۇرەتىندەي كورىنگەن البىرت شاق تا ءوتتى, تۇلكى بۇلاڭ كۇندەر دە ۇستاتپاي كەتتى» دەپ تىرلىگىنىڭ مازمۇندى, ءماندى تۇستارىنا وي جۇگىرتتى. كوڭىلىنە مەدەت ەتىپ توقتاعان, كارىلىكتى ابدەن مويىنداعان جۇرەك قالاي وڭتايلانسا دا, قۇپيا كۇشپەن شاڭشا شاشىلاتىن ءتارىزدى. جان تاننەن اداسارداي قورقىنىشتى سەزىم كەيدە كوڭىل قۇلازۋىن مولايتا تۇسەدى. سويتسە دە, ۇمىتىلماس ءتاتتى وقيعالارعا ويىن دوپتەپ جانىنا مەدەت تاپقانداي بولادى. بىراق ءبارى دە از, ءبارى دە جەتكىلىكسىز سياقتى.
«ۇلىلاردىڭ كىشىپەيىل جۇرەگى كەڭ بولادى ەكەن-اۋ» دەپ سان مارتە قايتالاۋدان تانبادى. دەرتى ءسال تىنىشتالعان ساتتە ومىرگە قۇلشىنىسى ارتىپ, جاراتۋشىدان ءالى دە بولسا راحىم كۇتتى. پەندە ومىردەن وتەردە ەڭ جاقسى كورەتىنىن قاناعاتپەن ەسكە الادى دەۋشى ەدى.
ءماريام داستارقان ۇستىندە:
– اپىر-اي, قازاق قىزى بۇيىرمادى ما, جولداسىڭ ورىس قوي, – دەپ مۇحاڭا وزىمسىنە ساۋال تاستاعان. ۇلى اۋەزوۆتىڭ ەزۋىندە كۇلكى تۇرىپ: «ءار ۇلتتىڭ دا ادالى مەن نادانى بار. سوندىقتان كىم-كىمدە وزىنە تەڭدەس تابۋعا تالپىنادى» دەگەن. ءماريامدى قۇشاق جايا قۇرمەتتەپ: «ءوزىڭ ورىستىڭ قىزى بولساڭ دا, قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ وتىن تۇتەتىپ وتىرسىڭ عوي. ورىستا: «تاپقان اناڭ ەمەس, باققان اناڭ» دەگەن ءسوز بار. ال قازاقتا: «كىمنىڭ جەرىن جەرلەسەڭ, سونىڭ سۋىن سۋلا» دەسەدى. دەمەك, جۇرەك ءامىرى كۇشتى, اركىم باقىتىن ءار جولدان تابادى. قادىرىن بىلگەندى قۇرمەت تۇتادى» دەگەنى ءماريامنىڭ تۇيسىگىنە ءتۇيىلىپ قالعانداي ەدى. ءبىرازدان سوڭ مۇحاڭ:
– ءار ويدىڭ دا اسىل ورنى, وزىندىك ولشەمى بار. شىندىق بۇركەمەلەنبەسە, وي اجارى اشىلا تۇسەدى. وڭدايدا قارا سوزدەن گورى ولەڭ, ءاننىڭ ورنى بولەك. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ, اقمولادا ونەرپاز شاڭىراعىن كوتەرىپ, ءوندىرىپ ولەڭ جازىپ, ءان شىرقاپ, قازاق مادەنيەتىن مەنشە ءسۇي دەگەن بەينەتىڭ ەلەۋلى عوي. بىراق سول شىعارماشىلىقتىڭ باقىتى دا, سورى دا بار, ول اركىمنىڭ پەشەنەسىنە قالاي جازىلادى, كورەالماۋشىڭ قاي تۇستان ءمىن تابادى, ءبارى تاعدىردىڭ ءىسى, – دەپ وعان ءوزىنىڭ اسا قۇرمەتپەن قارايتىنىن شىنايى تىلەكپەن جەتكىزگەن. مۇحتار اۋەزوۆ ءوز داستارقانى باسىندا وسىلايشا ءماريام جاگورقىزىنا ءار ءسوزىن قورعاسىنداي سالماقتاپ, بۇكپەسىز وڭ تارقاتقان. كىشىنىڭ دە, ۇلكەننىڭ دە جۇرەگى جاقسى ءسوز اڭسايتىنىن ءماريام سوندا شىنداپ ۇققان.
الگىندە «قازاق قىزىنا ۇيلەنبەدىڭ بە؟» دەگەنىنە ءماريام ازداپ وكىندى. ويتكەنى ۆالەنتينا نيكولاەۆنا مۇحاڭنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ, ىممەن ۇعاتىن ءتارىزدى. «ەرىن سۇيگەن جۇرەك ەلىن دە, حالقىن دا سۇيەرى انىق» دەپ ءماريام ىشتەي تولقىدى دا, ويىن جالعادى: «مۇحا, ەل ىشىندە ونەر دە, نەبىر عالامات, قايماعى بۇزىلماعان اسىل دا جەتەرلىك. ءيمانجۇسىپ, قاجىمۇقاننىڭ ءار ءمينوتى جىرعا بەرگىسىز وشپەس تىرلىگى, ماڭگىلىك ونەگەسى بار عوي. سونى حالىققا ناسيحاتتاساق ارمان بار ما؟».
– ە, ونىڭ دۇرىس, ەلگە بارىپ, حالىقتىڭ اڭگىمەسىن ءبىر ەستىگەندە ويىڭ كەمەلدەنە تۇسەدى. اناۋ سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ اقىندىق سارا جولى ورىستىڭ الەكساندر بلوگىمەن تەڭ ەمەس دەپ ەشكىم ايتا الماس…
مۇحاڭمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان سول ءساتىن ءماريام تاعدىردىڭ دۇنيەدە ەشتەڭەمەن تەڭدەسى جوق تارتقان سىيىنا بالاپ ەدى. ساۋلەلى ساتتەر مەن ۇمىتىلماس كەزەڭدەردىڭ نەسىن ايتاسىڭ. ونى ويلاعاننىڭ ءوزى باقىت ەكەن-اۋ. ءماريام الگىندە عانا دۇنيەدەن وزامىن-اۋ دەگەن قۇلازىعان قايعىدان ءبىر ۋاق ارىلعانداي سەرپىلىپ, توسەكتەن باسىن كوتەردى. بالالارىن قاسىنا شاقىردى, جەگىدەي جەگەن دەرتتى جەڭگەندەي قايراتتانىپ:
– سول ساپاردا مۇحاڭ يىعىما شاپان جاۋىپ ەدى. كيەلى, ۇلى ادامنىڭ ىقىلاسى ءۇرىم-بۇتاعىڭدى كوركەيتەر دەگەن-ءدى. سەندەردىڭ جاپىراقتارىڭ جايىلىپ, كوسەگەلەرىڭ كوگەرسىڭ, – دەپ جانىنداعى شاپاندى يىعىنا جەلبەگەي جامىلىپ وتىرىپ ول: – قىرعىز دوستارىمنىڭ سىيلاعان شاپانى, سىيدى سىيلى ادامعا ارناسا جاراسادى. ءماريام, قارا شاڭىراعىڭا قۇت دارىسىن» دەگەن مۇحتاردىڭ سونداعى ءۇنى قۇلاعىمدا قوڭىراۋلاپ تۇر, – دەدى. سوسىن قىزى مۇسليماعا امانات ەتىپ تاپسىرىپ:
– وسى شاپاندى شاڭ جۋىتپاي ساقتا, – دەپ كومەيى قۇرعاقسىپ, ءۇنى ۇزدىگە بەرگەن.
ۇلى جازۋشىنىڭ شىن ىقىلاس-نيەتپەن ەسكەرتكىش رەتىندە ۇسىنعان شاپانى بۇگىندە ءمۇسليما تورىندە ەڭ قۇندى مۇلىك بوپ ساقتاۋلى.
ارمانعا ەشكىم جەتكەن جوق, ارمانسىز پەندە وتكەن جوق. بىراق ماقساتىڭدى ورىنداۋعا تالپىنۋ شارت. ول ءۇشىن ۇلكەن جۇرەك, بولاتتاي بەرىك ءتوزىم كەرەك. ونى دۇيسەن ەكەۋىنىڭ عاشىقتىق كەزەڭى ايقىن تانىتقان شىعار. «سورلى دۇيسەن (دۋدار) عاشىقتىق زارىن از شەكتى مە؟ ەندى جالعىزسىراپ ءجۇرمىن, جانىما كەل» دەپ شاقىرار ما؟ كوپ ۇزاماي وعان دا بارامىن». سىبىرلاي سويلەپ, بوزالا تاڭعا سۇيسىنە قاراپ, كەۋدەسىن كوتەرگەن ءماريام جان-جاعىنا تىكتەپ سۇيەنىشكە قويعان جاستىققا قايتا قۇلادى. بۇل 1953 جىل ەدى.
– ءوتىنىش, تىلەگىم كوپ ەمەس. بىراق ورىنداۋعا قينالارسىڭ. ۇكىمەت ءتارتىبى سەنىمىمدى شىتىناتتى. قايتەمىز, زامان-زاۋال, ەل قاتارلى ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعانعا شۇكىرشىلىك, – دەدى دە, ءماريام كۇرسىنىپ, اۋىر دەم الدى. ويلانا وتىرىپ ولەڭ جولدارىن اعىتتى:
بىلەمىن, بۇل دۇنيەدە
كوپ جۇرمەسپىن,
قۇرىشتاي التىن
كەۋدەم تەك جۇرمەسىن.
بالالار, سەندەرگە
ايتار وسيەتىم,
ماريادان بالا جوق
قوي دەپ جۇرمەسىن.
ەلۋدىڭ كەلدى جاسىم سەگىزىنە.
جوق ەدى ەش جاماندىق نەگىزىمدە.
سەرتىمە قادىر اللا جەتكىزبەي-اق
ءتاۋباسىز, تاۋپيىقسىز دەگىزدىڭ بە؟ – دەدى دە, ءماريام جۇزىندەگى ەكى-ويلىلىقتى, سەنىمسىزدىكتى بايقاتتى. ونىسى دا زاڭدى ەدى. ورىستىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ, قازاقتىڭ ءدىنى مەن دىلىنە ەشتەڭە تەڭگەرمەي, ورىس ءتىلىن «ۇمىتىپ», قازاق تىلىنە جەتىكتىگىن اركىم ءارتۇرلى تۇسىنەتىن-ءدى. ونىسى مۇسىلماندىققا, يماندىلىققا شىن عاشىقتىعىنان ەكەنىن ويسىزداردىڭ كەيبىرى شالا ۇعىناتىن-دى. ورامالىن تۇزەپ تارتتى دا, مۇسليماعا قيماي قاراپ وتىرىپ:
توقتاشى, شىركىن,
كەۋدەم مەنى قىسپا!
جۇرەكتەن ءالسىز كەسەل
شىققان نۇسقا.
مۇسكەنجان, ساعان ايتار
وسيەتىم,
سايراش پەن ساپارىڭدى قولىڭا ۇستا! – دەپ كۇرسىنە دەم الدى.
البىرت جاس كەزىندەگى جىگەر مەن ەلگەزەكتىك قايدا, ونە بويىن السىزدىك جايلاپ العانداي ەدى. جانىنا باتقان دەرتىن دە سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ, مۇسليماعا قارادى دا: «مۇسكەن, جانىما جاقىنىراق وتىرشى. ايتايىن دەگەنىم, موينىمدا پارىز بار. وتىنەمىن, سونى جەڭىلدەت» دەدى.
– ايتىڭىز, اپا…
ءسوزىن ىقىلاستانا تىڭداپ, ءىلىپ اكەتكەن قىزىنا اقىرىنداپ قارادى دا, اقىرعى تىلەگىن سىرتقا شىعارعانداي بولىپ:
– قىزىم, ماڭدايىڭدى ساجدەگە تيگىز. ناماز ساباعىن جازىپ بەرەم, تەزدەتىپ ۇيرەن. وزىڭە جەڭىلدىك الاسىڭ, ونىڭ ۇستىنە ارۋاقتار قولداپ, قورعايدى. مەن نە ىستەسەم, سونى قايتالاپ, ايات ساباعىن جازعان قاعازدى وڭ جاعىڭا قويىپ, ناماز وقى. ءدىن – تىرلىگىڭنىڭ اجارى, ونى ورىنداعاننىڭ نازارى سىنىق بولمايدى.
– قالاي ورىندايمىن؟ جۇرەكسىنەمىن!
– مويىنداساڭ, ءبارىن دە جەڭەسىڭ. الدىمەن تاڭ نامازى نەشە راكات ەكەنىن جازىپ ال. سوسىن نامازدىگەر, نامازشام, قۇپتان ساباعىن جاتتايسىڭ. ي-ي, قىزىم-اي, ورىس وقۋىنان قيىن بولىپ پا؟ مەن كوممۋنيستەردىڭ قاتال تەگەۋرىنىنە, ەلدىڭ بەيپىل اۋىزدىلارىنىڭ قاڭقۋىنا قاراماي, مۇسىلمان ءدىنىن قالاي مويىنداپ شىققان بەينەتىمدى سەندەر بىلمەيسىڭدەر. العاشقى كۇيەۋى – التىن ەلى; ەكىنشى كۇيەۋى – ار-نامىسى, سوڭعى كۇيەۋى – العان جارى. التىن ەلىنە بولاتتاي بەرىلسە, ادامدىعىمەن اتى شىعادى. ادال اتىن ساقتاسا, العان جارى قايدا بارماق؟ – دەدى تاعى دا.
ءماريام جاگورقىزى «ءۇش كۇيەۋى» الدىندا دا كىرشىكسىز تازالىعىمەن دۇنيەدەن ءوتىپ, جانتاي قاجىنىڭ قورىمىنا – دۇيسەن ۇكەنۇلىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ زيراتىنا جەرلەندى.
تابىل قۇلىياس
