قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ساۋلەتشىسى ساعىندىق جانبولاتوۆتىڭ ساۋلەت ونەرىندەگى تەڭىزدەي تەلەگەي تابىسى ەڭسەلى ەلوردامىز – ارايلى استانا تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەركە ەسىل بويىنا جاڭا استانا ورناپ جاتقان كەزدە وسى جەردەن تابىلىپ, ەلوردا مارتەبەسىنە ساۋلەتىنىڭ ساي بولۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان ادامداردىڭ الدىڭعى لەگىندە وسى كىسىنىڭ ەسىمى اتالادى. تاۋەلسىز ەل تاريحىنا استانانىڭ كوشىپ كەلگەن كۇنى رەتىندە 1997 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانى تاڭبالانسا, ساۋلەتشىنىڭ ەلوردانى كوركەيتۋ جولىنداعى ەسەلى ەڭبەگىنىڭ العاشقى پاراعى دا سول كۇندەرى اشىلدى. استاناداعى تاريحي جانە ساياسي ءمانى تەرەڭ «ماڭگىلىك ەل» تريۋمف اركاسى جوباسى ءۇشىن ءبىر توپ ارىپتەستەرىمەن بىرگە تاياۋدا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى اتانعان ساۋلەتشىمەن اڭگىمەمىز ەلوردانىڭ كەشەگى جانە بۇگىنگى ساۋلەتى جونىندە ءوربىدى.
ساعىندىق جانبولاتوۆ,
قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى: كونە قالالاردىڭ ساۋلەتىندە قازاقى ناقىش بار
استانانىڭ العاشقى تاڭى ەسىمنەن كەتپەيدى
– ساعىندىق سمايىلۇلى, استانا قالاسىنىڭ باس ديزاينەرى قىزمەتىن بەس جىل اتقارعان ەكەنسىز. استانانىڭ اجارىن ايشىقتاعان ءبىرنەشە جوبانىڭ دا اۆتورىسىز. اڭگىمەمىزدى ەلوردامەن تاعدىرىڭىز تۇيىسكەن كەزەڭنەن باستايىقشى.
– بۇل تۇرعىدان العاندا مەنىڭ جولىم ەرەكشە بولدى. 1997 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ارقاعا الاتاۋ باۋرايىنان اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى كوشىپ كەلدى. مينيسترلىك كەرۋەنىن قارسى الۋشى ادامداردىڭ قاتارىندا ءوزىم دە ءجۇردىم. ول ۋاقىتتا اقمولا اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى س.سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى – ا.ق.) ساۋلەت فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ەدىم. وسى وقيعاعا وراي جەرگىلىكتى باسشىلىق قالاداعى بارلىق ساۋلەتشىلەردى جينادى. مينيسترلىك وسى كۇندەرى كەنەسارىنىڭ اتىمەن اتالاتىن كوشەدەگى عيماراتقا ورنالاساتىن بولىپ, بىزگە ونىڭ ءىشى-سىرتىن ارلەۋ جۇمىسى جۇكتەلدى. بەرىلگەن تاپسىرمانى دەرەۋ اتقارىپ شىعۋ كەرەك بولدى. سول كەزدە استاناعا العاش رەت تۇرىك قۇرىلىسشىلارى دا شاقىرتىلعان ەدى. قۇرىلىس ماتەريالدارىنان دا تاپشىلىق بايقالدى. ماسەلەن, پليتكانى اقمولادان تابا الماي, قاراعاندى وندىرىستىك ولكە سانالعان سوڭ, ارقانىڭ ساقىلداعان سارى ايازدى كۇندەرىنىڭ بىرىندە سول قالاعا بارۋىما تۋرا كەلىپ, عيماراتتىڭ دالىزىنە قاجەت سۇر پليتكانى اكەلگەنىم ەسىمدە. وسىلايشا بۇرىن تەمىرجول باسقارماسى وتىرعان كەڭسەگە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ورنالاستى.
– 1998 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا تاۋەلسىز ەل تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعا – استانانىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى وتكەنى بارشاعا بەلگىلى. سول كۇن ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە مە؟
– ارينە, ەسىمدە. استانانىڭ تۇساۋكەسەرىنە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن مارتەبەلى قوناقتار, سونىڭ ىشىندە بىرنەشە مەملەكەتتەردىڭ پرەزيدەنتتەرى كەلدى. لەونيد كۋچما مەن اسقار اقاەۆتى, فيليپپ كيركوروۆتى جاقىننان كوردىك. ايتۋلى شارا ەسىل وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا ءوتتى. ونىڭ الدىندا جاعالاۋدى سوعان ساي ەتىپ ارلەۋگە, الاڭدى مەرەكەگە دايىنداۋ جۇمىستارىنا ءوزىم دە قاتىستىم.
سول ۋاقىتتا تۇرعان ءپاتەرىم دە سول ماڭايدا ەدى. جاڭبىر جاۋىپ كەتكەن سوڭ مەرەكەنىڭ اياقتالۋىن كۇتپەي, ۇيگە كەتىپ قالعانمىن. قالعان قىزىقتى سەگىزىنشى قاباتتا ورنالاسقان پاتەرىمنەن تاماشالادىم. تەلەديدار دا قوسىلىپ تۇرعان. ءۇي ىشىمىزبەن تاڭ اتقانشا ۇيىقتامادىق. سودان كۇن قىزارىپ شىعىپ, ناعيما ەسقاليەۆا «پەرۆوە ۋترو ستوليتسى» ءانىن شىرقاپ جىبەرگەندە ەرەكشە اسەرگە بولەندىك تە قالدىق. قىزىل كۇن بىزگە اللانىڭ نۇرىنداي بولىپ كورىندى. اتتەڭ, ول ۋاقىتتا قازىرگىدەي ۆيدەوعا تۇسىرەتىن مۇمكىندىك ەشقايسىمىزدا بولعان جوق. ايتپەسە, سول كورىنىس تاريح ءۇشىن قۇندى ماتەريال بولىپ جازىلىپ قالار ەدى. استانانىڭ العاشقى تاڭى ەسىمنەن كەتپەيدى.
«ازىرەت سۇلتان» تازا قازاقى ۇلگىدەگى مەشىت
– استانانىڭ تۇساۋكەسەرى ءسىزدى ەرەك كۇيگە بولەپ, شابىتتاندىرعان سياقتى عوي…
– ءدال تاپتىڭىز. ەلوردادا جۇزەگە اسىرعان العاشقى جوبام – جەڭىسداڭعىلى بويىنداعى بۇرىنعى مۋزىكا اكادەمياسىنىڭ, قازىرگى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ قورپۋسى. بۇل 1998 جىل بولاتىن. قالاعا ايمان مۇساقوجاەۆا كەلىپ, ساۋلەتشى ىزدەپ جاتقانىن ەستىدىم. بۇل ءتورت قاباتتى عيماراتتا بۇرىن مۋزىكا مەكتەبى ورنالاسقان. ايمان قوجابەكقىزىمەن ءاڭگىمەلەسكەنىمدە ول ەلباسى ءبىرىنشى رويال تارتۋ ەتكەنىن ايتتى. سودان قيالىما قانات ءبىتىپ, رويال مەن كلاۆيشتەردىڭ سۋرەتىن سالدىم. رەكتورعا بۇل جوبا بىردەن ۇنادى. وقۋ ورنىنىڭ ىشكى ديزاينىن دا ويداعىداي جاساپ شىقتىق. قازىر قاراپ تۇرساڭىز, عيماراتتىڭ قابىرعاسىنداعى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ بەينەسى ونىڭ مازمۇنىن اشىپ, مۋزىكا الەمىنە جاقىندىعىن ايشىقتاپ تۇر.
– ءسىزدىڭ ايشىقتى جوبالارىڭىزدىڭ ءبىرى – «ازىرەت سۇلتان» مەشىتى. وسى مەشىتتى جوبالاۋ تۋرالى كەڭىرەك اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.
– بۇل مەشىتتەن بۇرىن تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىن, بالاباقشالاردى ايتپاعاندا, بۋرابايداعى شاڭعى بازاسى جوباسىن جاسادىم. قازاقستانداعى تۋريزم الەۋەتىن ارتتىرۋعا جول اشاتىن بۇل جوبانىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى ماعان بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرمەن كەيىنگە شەگەرىلدى. بازا ەل يگىلىگىنە جاقىندا عانا بەرىلۋى ءتيىس.
ال «ازىرەت سۇلتان» مەشىتىن جوبالاۋ كونكۋرسىنا 54 كومپانيا قاتىستى. قازاقستاندىق ءىرى كومپانيالارمەن قاتار انگليا, مالايزيا, جاپونيا, ت.ب. كوپتەگەن مەملەكەتتەر ءوز جوبالارىن ۇسىندى. ءبىز ەكى نۇسقانى كونكۋرسقا شىعاردىق. باستى ماقساتىمىز – بۇرىن ەش جەردە كەزدەسپەگەن, تازا قازاقى ۇلگىدەگى مەشىت جوباسىن جاساپ شىعۋ بولدى.
– بۇل مۇمكىن بە؟ تازا قازاقى ۇلگىدەگى مەشىت قانداي بولادى؟
– بۇدان بۇرىن قازاقستاندا مەشىتتەر ەكى ۇلگىمەن سالىناتىن. ماسەلەن, ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندەگى اتالمىش قۇرىلىستاردا وزبەكستان مەن يراننىڭ اسەرى بايقالادى. ياعني, كۇمبەزدەر كوك تۇسكە بويالىپ, پورتالدارى مەن ويۋ-ورنەكتەرى دە ازيانىڭ كلاسسيكالىق ۇردىسىندە جاسالادى. سولتۇستىكتەگى مەشىتتەر بولسا, تاتار ۇلگىسىنە جاقىن.
ءبىز وسى ەكى ۇلگىدەن تىس تازا قازاقى نۇسقانى تاڭدادىق.
ونىڭ الدىندا قازاقتىڭ كونە قالالارىنىڭ قۇرىلىسىندا كەزدەسەتىن ساۋلەت ونەرىنىڭ ۇلگىلەرىن زەرتتەدىك. سول جولمەن ءجۇرىپ, «ازىرەت سۇلتان» مەشىتى جوباسىندا قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ 70 پايىزىن پايدالاندىق. پورتالداردى دا كيىز ۇيگە ۇقساتىپ جاسادىق. كۇمبىزدەر دە قازاقى ناقىشتا جوبالاندى.
مەشىت تۇسىنە ەرەكشە ءمان بەردىك. ءداستۇرلى يسلام ءدىنىنىڭ دە, قازاقتىڭ ەجەلگى ساۋلەت ونەرىندە كەزدەسەتىن تۇستەرىن دە ەسەپكە الدىق. قازىر الىستان قاراعاندا مەشىت كوزگە اق ءتۇستى بولىپ كورىنەدى. بىراق جاقىنداپ بارىپ قاراساڭىز, ونىڭ ءتۇرلى-ءتۇستى ەكەنىن كورەسىز. كۇمبەزدەرى دە سولاي. مۇنى سارىارقانىڭ گۇلدەرىنە ۇقساتىپ جاسادىم. نەگە دەيسىز عوي؟ جاسىراق كەزىمدە وسى جەردەن شىعىپ, الماتىعا ساپار شەكتىم. ارقانىڭ گۇلدەرىنە ءمان بەرمەي ءجۇر ەكەنمىن, ورتالىق قازاقستاننىڭ ءبىر بەكەتىنە كەلگەندە پويىز بۇزىلىپ, سول ستانسادا ءبىراز ايالداۋعا تۋرا كەلدى. سول جەردىڭ گۇلدەرىنە باجايلاپ قاراسام, قۋراپ قالعان گۇلدەر ءتۇرلى تۇستىلىگىمەن تاڭعالدىردى. مەشىت جوباسىن جاساعاندا سول كورىنىس كوز الدىما كەلىپ, مۇنى جۇزەگە اسىردىم.
بۇدان سوڭ جان-جاقتان ۇسىنىستار كەلىپ ءتۇستى. قاراعاندىداعى, كوكشەتاۋداعى, پەتروپاۆلداعى مەشىتتەر مەنىڭ جوباممەن بوي كوتەردى. كۇنى كەشە عانا استانادان قورعالجىنعا اپاراتىن تاس جولدىڭ بويىنداعى كوپىر ماڭايىندا, س 409 كوشەسىندە جاڭا مەشىتتىڭ قۇرىلىسى باستالدى. بۇل مەشىت كەلەسى جىلى كۇزدە پايدالانۋعا بەرىلۋى ءتيىس. ونىڭ فيلوسوفياسى مۇلدە بولەك – زاماناۋي قازاق ستيلىندە. جاڭا مەشىت جوباسىندا پورتال مۇلدە جوق. ال اتىن شارتتى تۇردە «اللانىڭ گۇلى» دەپ قويدىم. مۇنى سوعان ۇقساتىپ جاساپ, جانىنا يرەك-يرەك قالامدى ورنالاستىردىم.
باستاپقىدا بۇل جوبانى تانىستىرعانىمدا ءبارى جوبانى تۇسىنبەي, تاڭعالدى. قابىلداماي قويا ما دەپ قورقىپ ەدىم, بىراق اقىرى قابىلداندى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى دا ماقۇلدادى.
«ماڭگىلىك ەلدىڭ» ءار ەلەمەنتىندە تەرەڭ ماعىنا جاتىر
– «ماڭگىلىك ەل» تريۋمف ارقاسىنىڭ جوباسى ءۇشىن جاقىندا مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەندىڭىز. قۇتتى
بولسىن! بۇل جوبا قالاي جۇزەگە اسقانىنان دا حابار بەرسەڭىز.
– بۇل جوبا ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي قولعا الىندى. وسىعان بايلانىستى جاريالانعان كونكۋرسقا 12 كومپانيا قاتىستى. ونى ءبىز جەڭىپ شىعىپ از ۋاقىتتا جۇزەگە اسىردىق. بىزگە 16 جەلتوقسانعا قاراي تولىعىمەن اياقتاۋ تاپسىرماسى بەرىلدى. ال ءبىز جۇمىستاردى كوكتەمدە باستادىق.
باسىندا سۋلى-نۋلى جەلەكجولعا قويامىز با دەپ ويلادىق. بۇدان سوڭ اۋەجاي جاققا قويامىز دەپ شەشتىك. بىراق ول ماڭايداعى عيماراتتار تىم بيىك بولىپ كورىندى. اقىرى قازىرگى ورنى – ورىنبور كوشەسىنە شىعاردىق. باسىندا بىرنەشە نۇسقانى ۇسىنعان ەدىك, ەلباسى سولاردىڭ ىشىنەن كلاسسيكالىق نۇسقانى تاڭدادى. ونىڭ ىشكى جاعىندا مۋزەي مەن ادەمى الاڭ, جوعارىعا كوتەرىلەتىن ليفت بار. بۇرىن ول جەردە ۇيلەر بولماعان سوڭ ەشكىم ىشىندە نە بارىنا ءمان بەرمەيتىن. قازىر عانا ماڭايىندا تۇرعىن ۇيلەر بوي كوتەرىپ, جوبانىڭ ىشكى جاعى جاڭاشا سيپاتقا يە بولۋدا. جۋىردا مۇنىڭ بار سىرىن ەل كورەدى دەپ ويلايمىن.
ال تاريحقا كوز جۇگىرتسەك, الەمدە تريۋمف اركاسى بەلگىلى ءبىر جەڭىستەردەن سوڭ بوي كوتەرەتىن. ماسەلەن, پاريجدەگى اركا ناپولەوننىڭ جەڭىسى قۇرمەتىنە سالىندى. ونىڭ قۇرىلىسى 33 جىل ءجۇردى. ءبىر قىزىقتى ايتايىن, ءبىزدىڭ جوبا 3 اي, 3 كۇندە بوي كوتەردى. قازاقتىڭ كەشەگى مەن بۇگىنىن, سالت-داستۇرلەرىن ايشىقتاپ تۇرعان بۇل نىسان ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعىنا دەگەن قارىشتى قادامىن پاش ەتىپ تۇر.
استاناداعى «ماڭگىلىك ەل» اركاسىنىڭ ءار ەلەمەنتىندە تەرەڭ ماعىنا جاتىر. تارقاتا ايتسام, اركانىڭ كىرەبەرىسى ەۋروپالىق دا ازيالىق دا نۇسقاعا كەلمەيدى. قوس قاپتالىندا ەلتاڭبا, ورتاسىندا مەملەكەتتىك تۋ ورنالاسقان.
جالپى بۇل جوبانى جاساعاندا, ءابىش كەكىلبايۇلى, قويشىعارا سالعاراۇلى, اقسەلەۋ سەيدىمبەك سىندى ۇلتتىڭ بەتكەۇستار تۇلعالارىمەن اقىلداستىق. ارينە, ول ۋاقىتتا قالا اكىمى بولعان يمانعالي تاسماعامبەتوۆ تە ودان تىس قالعان جوق.
تاعى ءبىر قىزىقتى ايتايىن, مونۋمەنتتىڭ بۇيىرىنە تايقازان قويامىز دەپ شەشتىك. مىنە, وسى جەردە تۇركىستانداعى تايقازاننىڭ ماسشتابى بۇعان ءدال كەلدى. مەن ول جونىندە ويلاماعان دا ەدىم, قۇدايدىڭ ءوزى رەتتەپ بەرگەن سايكەستىك. شىنىمدى ايتسام, ءالى كۇنگە دەيىن بۇعان تاڭدانۋمەن كەلەمىن. اقساقال مەن ەل اناسىنىڭ بەينەسى دە باستاپقىدا ويلاستىرىلدى.
ءار ادام ءوز ۇلتىنىڭ ناعىز پاتريوتى بولۋى كەرەك
– استانانىڭ ساۋلەتى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– قازىر استانا ساۋلەتىندە ءارتۇرلى ستيلدەر كەزدەسەدى. اتاپ ايتساق, ەۋروپالىق ستيل, حاي-تەك, ازەربايجان, قىتاي, انگليا, فرانتسيا سىندى ەلدەردىڭ ستيلدەرى كەزدەسەدى. وكىنىشكە قاراي, قازاقى ناقىش ازداۋ بوپ تۇر. حالىقارالىق ستيل دەگەن بار. ساۋلەتشىلەر وسى ستيلگە اۋەس بوپ الدى. قاي ستيل موداعا ەنەدى, سونى باسشىلىققا الىپ, جوبالاۋعا كوشتى.
الەمدىك ۇردىسكە قاراساق, كەرىسىنشە. دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەر ءوز تامىرىنا ورالىپ جاتىر. ماسەلەن, اراب ەلدەرى, ارمياندار, ازەربايجاندار, وزبەكتەر ءوز ءداستۇرىندەگى جوبالار بويىنشا قۇرىلىس سالۋدا. ال بىزگە كەلسەك, ءبىزدىڭ ساۋلەت ونەرىنىڭ تاريحى دا وتە باي. سىعاناق, ساۋران, سارايشىق سىندى كونە قالالارىمىزدىڭ ءساۋلەتىن زەرتتەسەك جەتكىلىكتى. مەن ولاردى زەرتتەدىم, جيناعان ماتەريالىم جەتكىلىكتى. قازىر سونى مەڭگەرۋ كەرەك. بولاشاقتا كونە قالالاردىڭ ساۋلەت جوباسىمەن بوي كوتەرەتىن ناعىز قازاقى جوبالاردى ويلاستىرىپ تا قويدىق. قازىرگى زامانعى ساۋلەت ونەرىن ۇمىتپاي, وعان قازاقى رەڭك ەنگىزۋگە دە بولادى. فۋتۋر ستيل ارقىلى دا ۇلتتىڭ ءيىسىن شىعارا الامىز. ونىڭ سىرتىندا عۇنداردىڭ, سكيفتەردىڭ ستيلدەرى بار. بۇلار تىپتەن كەرەمەت.
جالپى ادامنىڭ ويىنىڭ شەگى جوق ەكەن. ال ساۋلەت ونەرىمەن مۇنى ۇشتاستىرعاندا وي تىپتەن شارىقتاپ كەتەدى. ايتارىم, ءار ادام ءوز ۇلتىنىڭ ناعىز پاتريوتى بولۋى كەرەك. سوندا ءىسى العا باسادى. مەنىڭ تۇسىنگەنىم, قازاق – تەگى اسىل حالىق. قازىر وزىق ويلاپ وتىرسام, ول ماعان قان ارقىلى كەلدى دەپ بىلەم. مەن قازاق بولماسام, ساۋلەت ونەرىندە مۇنداي جەتىستىكتەرگە دە جەتپەس ەدىم, ءسىرا.
قازىر «وي تەك» دەگەن توبىمىز بار. وسى توپقا مۇشە ادامداردىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ەلتاڭبانىڭ اۆتورى جانداربەك مالىبەكوۆ. ءبارىمىز اراگىدىك جينالىپ, ۇلتقا قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر الىسىپ تۇرامىز. ءبارىمىز بىرىككەندە ۇلت مۇددەسى جولىندا بارلىق قيىندىقتاردى جەڭەمىز دەپ ويلايمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت! شىعارماشىلىق تابىستارعا جەتە بەرىڭىز!
سۇحباتتاسقان:
امانعالي قالجانوۆ
