ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات, ءبىر مۇددە, ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا قازاق ەلىنىڭ جارقىن كەلەشەگىن ماڭگىلىك ەل يدەياسىنان ورىستەتە ايقىنداپ, «ماڭگىلىك ەل – اتا-بابالارىمىزدىڭ سان مىڭ جىلدان بەرگى اسىل ارمانى. ول ارمان – الەم ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ قاتىناس قۇرىپ, الەم كارتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن تاۋەلسىز مەملەكەت اتانۋ ەدى. ول ارمان – تۇرمىسى باقۋاتتى, ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان, ۇرپاعى ەرتەڭىنە سەنىممەن قارايتىن باقىتتى ەل بولۋ ەدى. ءبىز ارمانداردى اقيقاتقا اينالدىردىق. ماڭگىلىك ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالادىق. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن, ۇلتتى ۇيىستىرىپ, ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول – ماڭگىلىك ەل يدەياسى» دەپ ناقتى باعدارلى ماقسات جولىن العا تارتتى.
ماڭگىلىك ەلدىڭ ماتەريالدىق تۇعىرى ءورىستى ەكونوميكاسى بولسا, رۋحاني تۇعىرى – وركەندى مادەنيەتى. سان تاراۋ سالالاردان تۇزىلەتىن ۇلت مادەنيەتىنىڭ مايەكتى ارناسى – باعزى-باعزى كۇندەردەن بەرى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ونەرى. ال, جاھان جۇرتى اراسىنان قازاقتىڭ عانا ماڭدايىنا بىتكەن بىرەگەي ونەرلەردىڭ ءبىرى – ايتىس.
قازاق ايتىسى – وزگە جۇرتتىڭ ءتۇرلى مازمۇنداعى ءسوز قاقتىعىسىنا دا, شەشەندىك سايىستارىنا دا مۇلدە ۇقسامايتىن, وزىنە عانا ءتان ولشەمى, وزىنە عانا ءتان سان قىرلى قاسيەت-سيپاتتارى بار ونەر. قازاق ايتىسىن وزگە توپىراقتىڭ وزىنە تەلىپ اكەتە المايتىن سەبەبى دە ونىڭ ۇلتتىق بولمىسپەن بىتە-قايناسىپ كەتۋىندە جاتىر. ويتكەنى, ايتىس – قازاق بالاسىنىڭ اسقاق رۋحى, دۇنيەتانىمى, دۇنيەگە كوزقاراسى, تالعامى, ارمانى مەن اڭسارى.
ارعى-بەرگى داۋىرلەردەگى ايتىستىڭ قاي-قايسىنا نازار سالساڭىز دا, سولاردىڭ بىردە-بىرىنەن تورىعۋ, ءۇمىت ءۇزۋ سياقتى پەسسيميستىك سەزىمدەردى كورە المايسىز. ءتىپتى, ءوز زامانىنىڭ اسا اۋىر قيىندىقتارىن, سول ءبىر تۇستاعى ءومىردىڭ اۋىرتپالىقتارىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ, الەۋمەت ومىرىندەگى كەلەڭسىز جاعدايلاردى اششى تىلمەن اشكەرەلەي سىناپ كورسەتسە دە, ءبارىبىر, ايتىستىڭ تۇپكى مازمۇنىنان ەرتەڭگى كۇنگە ءۇمىت ارتۋ, كەلەشەككە كامىل سەنىمدىلىك اڭعارىلىپ تۇرادى. قازاق ايتىسىنىڭ تەمىرقازىق يدەياسى, قاي ۋاقىتتا دا, ءبىرتۇتاس ەل بولىپ, جاقسى كۇندەرگە ۇمتىلۋعا ۇندەيتىن ابزال ويلارمەن جەلىلەسىپ جاتادى. ايتىس ونەرىنىڭ ەل ومىرىندەگى اسا ماڭىزدى ميسسياسى دا وسى وپتيميستىك رۋحىندا جاتقانى انىق. بۇل ورايدا, ايتىستىڭ داۋىردەن داۋىرگە جالعاسا, قاسيەتتى تىنىنەن اجىراماي جەتۋىندە ەل قانشالىقتى ماڭىزدى ءرول اتقارسا, ەكىنشى جاعىنان, ەلدىڭ ەڭسەسى تۇسپەي, ۇلتتىق قاسيەتتى جوعالتپاي, اسقاق رۋحىنان اجىراماي, ۇرپاقتان ۇرپاققا ەلدىك قاسيەتىن ساقتاي ۇلاسۋىندا ايتىس تا ماڭىزدى ورىن يەلەنگەنى داۋسىز.
بۇل جاعداي ايتىس پەن قازاق بولمىسى اجىراماس تۇتاستىقتا جارالعانىن بايقاتادى. دەمەك, ايتىس – قازاق بالاسىنىڭ جاراتىلىسىنا ءتان ءور رۋحتى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋشى التىن كوپىر, ۇلتتىق رۋحتىڭ ساقتاۋشىسى ءارى قوزعاۋشى كۇشى.
ايتىستىڭ ايشىقتى سيپاتتارىنىڭ ءبىرى – دۇنيەدەگى كەز كەلگەن قۇبىلىسقا قازاق بالاسىنىڭ كوزىمەن قاراپ, قازاقى تانىم تۇرعىسىنان باعا بەرۋى. بۇل سيپات ايتىستىڭ تازا ۇلتتىق ونەر ەكەندىگىن ايعاقتايتىن بىردەن-ءبىر ءماندى بەلگىسى. ايتىس ونەرىنە ءتان قازاقى دۇنيەتانىم ولەڭ ۇلگىسىنەن باستاپ, ىشكى مازمۇنىنا دەيىن ساباقتاسا ءورىلىپ, ءتىپتى, الدەبىر جايتتى بەينەلەۋگە پايدالانىلعان دەتالعا دەيىن قامتي كورىنەدى. سەبەبى, ايتىسكەر اقىن دۇنيەنىڭ سىرتقى كورىنىسىنە دە, ىشكى مانىنە دە قازاق بالاسىنىڭ كوزىمەن قاراپ, عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان ۇلتتىق تۇسىنىك تۇرعىسىنان باعا بەرەدى. ايتىستىڭ ءار قازاقتىڭ جانىنا جاقىن, ويىنا ەتەنە بولۋىنىڭ سىرى دا – وسىندا, ۇلتتىق تانىمعا نەگىزدەلۋىندە. ۇلتتىق تانىم, تۇسىنىك – ايتىستىڭ سارقىلماس قۇنارى. سونداي-اق, ايتىس بولمىسىندا ۇلتتىق قاسيەتتەردىڭ ايشىقتانا كورىنۋىنىڭ ءبىر سەبەبى ايتىسكەر اقىن اۋەنىنىڭ حالىق جۇرەگىندە نىق ورنىققان جىر, تولعاۋ, تەرمە, حالىق ءانى ىسپەتتى ءداستۇرلى ۇلگىلەردەن نارلەنىپ جاتقانىندا ەكەنى دە ءشۇباسىز.
ايتىس بارىسىندا ومىردەگى ءتۇرلى قۇبىلىستارعا, جاعدايلارعا بەرىلەتىن باعا ءاردايىم ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان الىنادى. ۇلت مۇراتى, ۇلت مۇددەسى – ايتىستىڭ مىزعىماس تۇعىرى. قانداي مازمۇنداعى ايتىس بولسا دا, ونىڭ ءتۇپ-نەگىزىندە ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ, ۇلتتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ, جوعىن تۇگەندەۋگە ۇمتىلۋ, ەلدىك قاسيەتتىڭ نىعايا تۇسۋىنە قىزمەت ەتۋ ماقسات ەتىلەدى. ايتىس جاراتىلىسىنا ءتان پۋبليتسيستيكالىق سارىندار دا وسى ماقساتقا وراي تۋىندايدى. بۇل تۇرعىدا, ەلدىك تۇتاستىقتى ۇلىقتاۋعا باعىتتالعان پۋبليتسيستيكالىق سيپاتتار – ايتىستىڭ الەۋمەت ومىرىمەن بىرگە تىنىستاپ, بىرگە جاساپ كەلە جاتقان جانە حالىقتىڭ شىنايى ومىرىنەن ءورىس تارتىپ جاتقان ونەر ەكەندىگىن تانىتاتىن ماڭىزدى بەلگىلەردىڭ ءبىرى.
ءسوز ورايىنا قاراي ارەكىدىك قولدانىلىپ قالماسا, ياكي, كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن سەرگىتۋ ءۇشىن ادەيى ۇيىمداستىرىلماسا, ايتىستا ارزان ءازىل, جەڭىل قىلجاققا ورىن تيە بەرمەيدى. سەبەبى, جەڭىل-جەلپى ءسوز ەتەك الا باستاسا, تىڭداۋشى جۇرت ايتىستىڭ قادىرىن قاشىرماي, دەرەۋ توقتاتادى. كەرىسىنشە, تىرلىكتىڭ كەلەڭسىز تۇستارىن وتكىر ءاجۋالاۋ, اشكەرەلەي سىناۋ ءجيى ۇشىراسادى. بۇل جايتتىڭ ءوزى الەۋمەت تالعامىنىڭ اسا جوعارى ەكەنىن كورسەتەدى. وسىعان سايكەس ايتىسكەر اقىندار دا كوپشىلىكتىڭ تالعام بيىگىنەن تابىلۋدى دىتتەيدى. تانىم كەڭىستىگىن ۇلعايتۋعا, ءبىلىم دەڭگەيىن, ءسوز شەبەرلىگىن ارتتىرۋعا ۇدايى ۇمتىلادى. ايتىستىڭ ۇدايى ءوسىپ وتىرۋىنىڭ, ۇنەمى ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا مازمۇنداعى ماڭىزدى جاعدايلاردى, حالىقتىڭ كوڭىلىن الاڭداتقان كوكەيكەستى ماسەلەلەردى العا تارتۋىنىڭ جانە ونى كوركەم سوزبەن كومكەرىپ, قوعامدىق ماندىلىگىمەن سالماقتاندىرىپ وتىرۋىنىڭ سىرى دا تالعام دەڭگەيىنىڭ بيىكتىگىنە بايلانىستى. دەمەك, ايتىس – تالعامپاز تاڭداۋلىلار عانا بەتتەي الاتىن, ەكىنىڭ بىرىنە جالىنا ۇستاتا بەرمەيتىن تارپاڭ مىنەزدى ونەر.
ايتىس ونەرىندە جوعارىدا ايتىلعان جايتتارمەن ارقاۋلاسا تانىلاتىن تەرەڭ تامىرلى سيپاتتاردىڭ ءبىرى – ايتىستا حالىق ارمانىنىڭ, ەل كوزدەگەن ماقساتتىڭ جارقىراي كورىنۋى. ايتىسكەر اقىنداردىڭ ازاماتتىق بولمىسىن, اقىندىق قارىم-قابىلەتىن, تانىم-تالعامىن ەركىن تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن اقىندار ايتىسى, سونداي-اق, جاستاردىڭ جان سەزىمىن, ماحاببات جايى مەن ارمان-نيەتتەرىن ارقاۋ ەتەتىن قىز بەن جىگىت ايتىسى سياقتى كەڭ تىنىستى ايتىس تۇرلەرىنەن باستاپ, ءۇستىرت قاراعاندا ويىن-كۇلكىگە قۇرىلعانداي كورىنەتىن جۇمباق, بادىك سياقتى ايتىستارعا دەيىن زەردەلەي ۇڭىلسەك, سولاردىڭ قاي-قايسىنان دا قالىڭ ەلدىڭ كوڭىلىن مازالاعان جاعدايلاردى جانە سول جاعدايلاردان ارنا تارتىپ جاتقان كوشەلى ويلاردى تانيمىز. كوبىنە-كوپ ورايدا ويىن-ساۋىق ەلەمەنتى باسىم سياقتى كورىنەتىن بادىك ايتىسىنىڭ وزىنەن تۇرمىس-تىرشىلىگى ءتورت تۇلىكپەن بايلانىستى حالىقتىڭ ارمان-تىلەگىن تانۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى, مال اماندىعى – ەل اماندىعىنىڭ كەپىلى.
ال, اسا اۋقىمدى ماسەلەلەردى تاقىرىپ ەتكەن اقىندار ايتىسىندا ەل ارمانى, ۇلت مۇراتى ءاردايىم شوقتىقتانا العا تارتىلادى. نەگىزگى وي ەل بىرلىگى, ۇلت تۇتاستىعى, ءوسىپ-وركەندەۋ, كەمەلدەنۋ يدەيالارىنان ءنار الىپ جاتادى. دەمەك, ايتىس ونەرى – ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ ماڭگىلىك ناسيحاتشىسى.
حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراتتاردى ارقاۋ ەتكەن ايتىس ونەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن, دارالىق سيپاتتارىن, ومىرشەڭدىك سىرلارىن تانىپ-بىلۋگە, تەرەڭدەي زەردەلەۋگە ۇمتىلعان ىزدەنىستەر دە بىرەر جىلدىڭ جەمىسى ەمەس. ايتىستىڭ العاشقى ۇلگىلەرىنىڭ ەجەلگى جازبا مۇرالاردان ۇشىراسىپ جاتۋى, قاشقاري جيناعىنان ورىن الۋى, سونداي-اق, ەرتە داۋىرلەردىڭ وزىندە-اق ايتىس ۇلگىسىندەگى تۋىندىلاردىڭ جازىلۋى تەكتەن-تەك بولماسا كەرەك. ۇلى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتىستى عىلىمي نازارعا الۋى, ودان بەرىدە احمەت بايتۇرسىنوۆ, حالەل دوسمۇحامەدوۆ سياقتى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ, قازاق كوركەم ءسوزىنىڭ جاھاندىق كەڭىستىككە كوش تۇزەۋىنە جول اشقان ساكەن سەيفۋللين, مۇحتار اۋەزوۆ, ءسابيت مۇقانوۆ, عابيت مۇسىرەپوۆ, مالىك عابدۋللين سىندى ادەبيەت الىپتارىنىڭ ايتىس تاريحى مەن كوركەمدىك تابيعاتىنا زەرتتەۋ تۇرعىسىنان تەرەڭدەي ءۇڭىلۋى, سەرىك قيراباەۆ, تۇرسىنبەك كاكىشەۆ, راحمانقۇل بەردىباەۆ, ت.ب. تانىمال عالىمداردىڭ, كەيىنگى بۋىن وكىلدەرىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ءتول ونەرى تۋراسىندا اۋقىمدى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ, ارنايى عىلىمي ەڭبەكتەر مەن پروبلەمالىق ماقالالار جاريالاپ وتىرۋى – ايتىس تابيعاتىنىڭ ءار كەزەڭدە دە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىرعانىن ايعاقتايدى. قازىرگى تاڭدا دا ايتىستىڭ تاريحىنا, بۇگىنگى جاي-كۇيىنە بايلانىستى زەرتتەۋلەر مەن وي بولىسكەن ۇلكەندى-كىشىلى ماقالالار ۇدايى جاريالانىپ كەلەدى. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن ايتىس ونەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ قانشالىقتى جوعارى ەكەنىن, سونداي-اق, الداعى ۋاقىتتا سول ماڭىزىنان ايىرىلا قويمايتىنىن, كەرىسىنشە, كۇننەن-كۇنگە ءمانى ارتىپ, تۇعىرى بيىكتەي بەرەرىن ايقىن تانىتادى. ولاي بولاتىن سەبەبى, ايتىس – ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك ونەرى.
امانجول ءالتاي,
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
