مۇستافا شوقاي جانە ازاتتىق كۇرەسى

«استانا اقشامى» 20.02.2018 00:04

0 149

مۇستافا شوقاي – وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن 1917 جىلى قازان ايىندا ىرگەتاسى قالانعان كەڭەس وداعىنان قازاق ەلى, ءتىپتى, بۇكىل ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋى جولىنداعى ساياسي كۇرەسكە بۇكىل سانالى عۇمىرىن ارناعان دارا تۇلعا. وكىنىشكە قاراي, كەڭەستىك كەزەڭ تاريحشىلارى قازاق حالقىنىڭ, ءتىپتى, بۇكىل تۇركى حالقىنىڭ ءبىرتۋار وسى قاھارمان پەرزەنتىن «ساتقىن, فاشيستەرمەن اۋىز جالاسقان وپاسىز» سىندى ءتۇرلى جالالارمەن قۇبىجىق رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسىپ باقتى.

20171225080550 735x400

وكىنىشكە قاراي, وسى جالعان دەرەكتەر 74 جىلدىق كەڭەستىك بيلىك كەزىندە حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە كۇش جۇمسالىندى. قۇدايعا شۇكىر, تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بۇلاردان ارىلىپ كەلەمىز. دەگەنمەن, ءالى دە بولسا, مۇنىڭ اسەرى, ىقپالى جوق ەمەس. سوندىقتان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى بۇكىل زيالى قاۋىمدى جانە حالىقتى ءدۇر سىلكىندىردى. ءبىز تاريحىمىزعا قايتا قاراپ, جاڭعىرتۋعا ءتيىسپىز.
شوقاي ەۋروپا ەلدەرىنە شىقپاس بۇرىن تۋعان جەرىندەگى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جونىندەگى بار كۇشىن جۇمساعان الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ءىرى وقيعالاردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ, كوپ تاجىريبە جيناقتاعانىن كورەمىز. اتاپ ايتقاندا, 1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ نۇسقاۋىمەن الدىمەن تاشكەنت, كەيىن قوقانداعى ساياسي ءىس-قيمىلداردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن شوقاي سوندا 1917 جىلى 27 قاراشا كۇنى تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ جاريالانۋىنا اتسالىستى. ونىڭ مۇحامەتجان تىنىشباەۆتان كەيىنگى پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقارادى. ول سونىمەن قاتار ورىنبوردا 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان كۇندەرى وتكىزىلگەن الاشوردا قۇرىلتايىنا دا قاتىسىپ, ءوز ۇلەسىن قوستى. بولشەۆيكتەردىڭ وسى ەكى ۇلتتىق ساياسي قۇرىلىمدى دا كۇشپەن باسىپ-جانشۋىنان كەيىن شوقاي ساياسي كۇرەسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن شەتەلدەرگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
مۇستافا شوقايدىڭ 1921-1941 جىلدارى اراسىندا 20 جىلعا جالعاسقان شەتەلدەردەگى تاۋەلسىزدىك كۇرەسىنە كوز جۇگىرتكەنىمىزدە, ونىڭ باسپاسوزگە ەرەكشە ءمان بەرگەنىن كورەمىز. وسى ورايدا ول جۋرنال شىعاردى, كىتاپ جاريالادى جانە ەۋروپالىق كوپتەگەن گازەت-جۋرنالداردا ماقالالارى جارىق كوردى. شوقاي وسى جانە باسقا دا ساياسي جۇمىستارىندا ەكى ۇيىمعا سۇيەندى. ونىڭ ءبىرى – تۇركىستان ۇلتتىق وداعى, ەكىنشىسى – «پرومەتەي وداعى».
ەۋروپا ەلدەرىندەگى تۇركىستانعا قاتىستى ساياسي جانە مادەني ءىس-ارەكەتتەرىن ۇيلەستىرگەن تۇركىستان ۇلتتىق وداعىنىڭ ىرگەتاسى 1920 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا بۇحارا قالاسىندا قالانعان. بۇحارادا بولشەۆيكتەر مەن بۇحارا امىرىنە قارسى وداق قۇرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان جينالىسقا باشقۇرتستان, قازاقستان جانە قۇلجادان زيالىلار مەن فەرعانا باسماشى قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى شاقىرىلدى. جينالىسقا قاتىسقاندار اراسىندا باشقۇرتتاردان زاكي ءۋاليدي, سەيىتكەرەي ماگازوۆ, فەرعانا باسماشىلارىنان شىرمەحمەت بەك, ىلدىرحان مۋتين, حاريس يگليكوۆ, راحمانكۋل كورباشى, مۇستافا شاحكۋل, تۇرىكمەندەردەن ادۆوكات كاكاجان بەرديەۆ, قازاقتاردان الاشوردا وكىلى حايرەددين بولعانباەۆ, مۇحتار اۋەزوۆ جانە دىنشە بار ەدى. سونداي-اق, بۇحارا مەن تاشكەنت زيالىلارى اتىنان مۇننەۆۆەر كاري, ابدۋلكادير مۋحيددينوۆ, فەيزۋللاح حوجاەۆ جانە سادرەددين ايني سەكىلدى تۇلعالار دا جينالىسقا قاتىستى.
بۇل پلاتفورماعا «ورتا ازيا مۇسىلمان ۇلتتىق بۇقاراسى توڭكەرىس قوعامدارىنىڭ وداعى» دەگەن ات بەرىلدى. ونىڭ كۇرەسىنىڭ باعدارلاماسى بەكىتىلىپ, تومەندەگى جەتى باپ ەنگىزىلدى:
1. ازاتتىق;
2. دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا;
3. ۇلتتىق ارميا;
4. ەكونوميكالىق باسقارۋدىڭ, تەمىر جول قۇرىلىسى مەن كانالدار قۇرىلىسىنىڭ تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە سايكەس جۇرگىزىلۋى;
5. اعارتۋ ءىسىن جاڭاشىلداندىرۋ جانە باتىس وركەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىسىپ, اراداعى ورىس دانەكەرلىگىن جويۋ;
6. ۇلت ماسەلەسىنىڭ, حالىق اعارتۋ مەن تابيعي بايلىقتاردى پايدالانۋ سەكىلدى ماسەلەلەردىڭ, ەتنيكالىق توپتاردىڭ حالىق سانىنا قاراي شەشىلۋى;
7. دىنگە تولىقتاي بوستاندىق بەرىلۋى جانە ءدىن مەن مەملەكەتتىك ىستەردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ.
كەيىن اتى قىسقارتىلىپ «تۇركىستان ۇلتتىق وداعى» دەپ وزگەرتىلگەن ۇيىم بولشەۆيكتەر ۇستەمدىك ورناتۋىنان كەيىن ەۋروپا ەلدەرىندە ءىس-قيمىلدارىن جۇرگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ ونىڭ ەۋروپاداعى العاشقى كونگرەسى 1924 جىلى 23-24 قاراشا كۇندەرى بەرليندە ءوتتى. كونگرەسكە پاريجدەن كەلگەن شوقاي دا قاتىستى. وسى كونگرەستە شوقاي انت بەرىپ, ۇيىمعا مۇشە بولىپ كىردى.
كونگرەستە كەڭەستىك بيلىكتىڭ تۇركىستانداعى قازاقستان, قىرعىزستان, تاجىكستان, تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان سياقتى بەس رەسپۋبليكاعا ءبولۋ ساياساتى تالقىلاندى. كونگرەسكە قاتىسۋشىلار مۇنى تۇركىستان حالقىن بەس بولەك ۇلتقا ءبولۋ امالى دەپ باعالادى. وسى ماقساتقا ساي, كەڭەستەردىڭ ءاربىر رەسپۋبليكا حالقى ءۇشىن بولەك-بولەك گرامماتيكا مەن سوزدىكتەر دايىنداپ, ديالەكتىلەر جەكە تىلدەرگە اينالدىراتىندىعى ايتىلدى. مۇنىمەن كەڭەستەردىڭ دىتتەگەن تۇپكى ماقساتىنىڭ تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ديالەكتىلەرىن الدىمەن تۇركى تىلدەرى توبىنان ءبولۋ جانە ومىرشەڭدىگىن جويۋ, كەيىن ولاردىڭ ورنىنا ورىس ءتىلىن وتكىزۋ بولىپ تابىلاتىنى جونىندە قورىتىندى جاسالدى. تۇركىستان ۇلتتىق وداعى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعان 1939 جىلعا دەيىن جۇمىس جۇرگىزدى.
شوقايدىڭ كەڭەستىك بيلىككە قارسى جۇرگىزگەن پىكىر-كۇرەسىندە ەڭ ماڭىزدى قولداۋدى, پولشا ۇكىمەتىنىڭ قامقورلىعىندا قۇرىلعان «پرومەتەي وداعىنان» تاپقانىن ايتا الامىز.
«پرومەتەي وداعى» 1929 جىلدىڭ قاراشاسىندا ۋكراينا مەن كاۆكاز حالىقتارىنىڭ وداعى رەتىندە ءوز جۇمىسىن باستادى. شوقاي تۇركىستان ۇلتتىق وداعى اتىنان «پرومەتەي وداعىنا» مۇشە بولىپ, 1927 جىلدىڭ كوكتەمىندە كىردى. 1927 جىلى ستامبۋلدا وتكەن كونگرەستە تۇركىستان ۇلتتىق وداعىنىڭ «پرومەتەي وداعىنا» كىرۋىنە شەشىم قابىلداندى. كونگرەسس شوقاي مەن بۇحارالىق احمەت نايمگە پاريجدە ۋكرايندىقتارمەن, كاۆكازدىقتارمەن ىنتىماقتاستىق جاساۋ جانە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مەن الەم مەملەكەتتەرى الدىندا جۇمىستار اتقارۋ مىندەتىن جۇكتەدى.
«پرومەتەي وداعى» شىنتۋايتىندا, ساياسي ءىس-ارەكەتتەر ورتالىعىنان گورى, ءباسپاسوز جۇمىستارىن, اتاپ ايتقاندا, گازەت-جۋرنال شىعارۋ ءىس-قيمىلدارىن ۇيلەستىرۋ ورتالىعى ەدى. ودان «پرومەتەي» اتتى ءبىر ورتاق جۋرنال مەن وداققا كىرەتىن ۇيىمداردىڭ ءباسپاسوز ورگاندارىنىڭ جۇمىستارىن رەتتەۋ قىزمەتىن اتقاردى. پرومەتەي جۋرنالىنىڭ تىسىندا, وداققا مۇشە ۇيىمداردىڭ بىرقاتار جەكە تاۋەلسىز ءباسپاسوز ورگاندارى بار ەدى. پاريجدە گرۋزيندەردىڭ «شاحارتحۆەلو», كوستەنجە قالاسىندا (رۋمىنيا) قىرىم تاتارلارىنىڭ «ەمەل», ۆارشاۆادا سولتۇستىك كاۆكازدىقتاردىڭ ورىس تىلىندەگى «سەۆەرنىي كاۆكاز» جانە تۇرىك تىلىندەگى «شيمالي كافكاسيا» ازەربايجانداردىڭ «كۋرتۋلۋش», بەرليندە ەدىل-جايىق تاتارلارىنىڭ «يانگا ميللي يول», تۇركىستاندىقتاردىڭ الدىمەن ستامبۋلدا شىققان «يەني تۇركىستان» جانە كەيىننەن بەرليندە باسىلىپ تۇرعان «ياش تۇركىستان» جۋرنالدارى جاريالاندى. «پرومەتەي وداعىنىڭ» رەسمي مۇشەسى بولماعانىمەن, ۆارشاۆاداعى وريەنت ينستيتۋتىنىڭ پولياك جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جاريالاناتىن «وريەنت-ۆحود» جۋرنالىن دا بۇلاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا بولادى. ويتكەنى جۋرنالدىڭ ءباسپاسوز ساياساتى «پرومەتەي وداعىنىڭ» جۋرنالدارىنىڭ باعىتىمەن ۇندەسىپ جاتتى. مىنە, «پرومەتەي وداعى» وسى جۋرنالداردىڭ بارلىعىنىڭ ۇيلەسىمدى تۇردە جۇمىس اتقارۋىنا قامتاماسىز ەتەتىن ەدى. بۇل جاعىنان العاندا, «پرومەتەي وداعىن» كسرو-عا قارسى يدەيالار كلۋبى دەۋگە بولادى.
«پرومەتەي وداعىنا» قاۋىپ-قاتەر كۇتىلگەنىندەي كوممۋنيزمنەن ەمەس, فاشيزمنەن ءتوندى. 1933 جىلى گەرمانيادا بيلىك باسىنا كەلگەن ناتسيستەردىڭ 1936 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ ەۋروپاعا قىر كورسەتە باستاۋى جانە كوممۋنيزم مەن كەڭەستەرگە قارسى جاپپاي كۇشتى ناۋقاندار جۇرگىزۋى «پرومەتەي وداعىنىڭ» جۇمىستارىنا كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. بۇل جاعداي «پرومەتەي» ءۇشىن ىشكى جانە سىرتقى ناتيجەلەر تۋعىزدى. گەرمانياداعى فاشيستىك بيلىكتىڭ كۇن وتكەن سايىن ەۋروپادا كەڭ قانات جايا باستاۋى ەۋروپا جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن كوممۋنيزمنەن فاشيزمگە اۋداردى. سونداي-اق, كومينتەرن دە ءبىر شەشىم قابىلداپ فاشيزم قاۋپىنە قارسى, وعان دەيىن باس دۇشپان دەپ ەسەپتەپ كەلگەن سوتسياليستىك پارتيالارمەن ىنتىماقتاسۋعا شاقىردى.
وسى جاڭا ساياسات, مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى سوتسياليستىك كوزقاراستاعى پرومەتەيشىلەردىڭ ەۋروپالىق سوتسياليستىك باعىتتاعى پارتيالارىنا دەگەن اسەرىن ناشارلاتتى. سوتسياليستىك ورتالاردا قارۋ رەتىندە ءجيى قولدانىلاتىن كوممۋنيزم قارسىلاستىعى, ەندى, اسىرە وڭشىلدارعا عانا ءتان بولدى. ەۋروپالىق سوتسياليستەر ءۇشىن نەگىزگى قاۋىپ ەندى كوممۋنيزم ەمەس, ناتسيزم مەن فاشيزم ەدى. ءسويتىپ, پرومەتەيشىلەر ەۋروپالىق سوتسياليست وداقتاستارىنىڭ كۇشتى قولداۋلارىنان كوز جازىپ قالدى. بۇل جاعدايدىڭ پرومەتەيشىلەر تۇرعىسىنان قاراعاندا, ءبىر پارادوكس ەكەنى كۇمانسىز. ويتكەنى كسرو-داعى كوممۋنيستىك بيلىككە قارسى كۇرەستى باستى پرينتسيپ ەتىپ العان «پرومەتەي وداعى» كوممۋنيزمنەن گورى, كوممۋنيزمدى قاس جاۋى ەتىپ جاريالاعان ناتسيزمنەن زيان شەگۋدە ەدى.
ءسويتىپ سوعىستىڭ باستالۋىمەن پرومەتەي وداعى جانە شوقايدىڭ بۇكىل ساياسي جۇمىستارى توقتاپ قالدى. ەندى سوعىس كەزىندە كەڭەس وداعىنا قارسى ەكىنشى جوبا باستالدى. ول – ناتسيستەردىڭ «تۇركىستان لەگيونى» جوباسى. ءسوز رەتىندە كەلگەندە بۇل جوباعا مۇستافا شوقايدىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن, ءتىپتى, قارسى بولعاندىعىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
كەڭەستىك ۇگىت-ناسيحات بۇل تۋراسىندا جالعان اقپارات تاراتىپ, حالىقتىڭ ساناسىنا بۇل جوبانىڭ باسشىسى رەتىندە مۇستافا شوقايدى كورسەتۋگە كۇش جۇمسادى. بىراق, شوقاي ناتسيستەردىڭ كەڭەس وداعىنا قارسى جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا تۇركىستانعا تاۋەلسىزدىك بەرمەيتىندىگىن, ءتىپتى, ونى بولشەۆيكتەردەن دە جابايى جانە قارقىندى تۇردە قانايتىنىن جاقسى بىلەتىن ەدى. سوندىقتان وعان وسى جوباعا باسشى بولۋ جونىندە شىعىس ءمينيسترى (وستمينيستەر) الفرەد روزەنبەرگ جاساعان ۇسىنىستى كىدىرمەستەن كەرى قاقتى. وسىدان كەيىن چەنستوحاۆ تۇتقىن لاگەرىنەن پاريجدەگى ۇيىنە قايتۋ جولىندا بەرليندە 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا بەيمالىم جاعدايدا دۇنيەدەن وزدى. لەگيون بولسا ول دۇنيە سالعاننان بەس ايدان سوڭ, اتاپ ايتقاندا, 1942 جىلى ءساۋىر ايىندا قۇرىلدى. شوقايدىڭ گەستاپو تاراپىنان ۋ بەرىلىپ ولتىرىلگەنى جايىندا بولجامدار بارشىلىق. وكىنىشكە قاراي, لەگيون جوباسىنا قاتىسۋدان باس تارقانى ءۇشىن قۇربان بولعان شوقايعا ەڭ ۇلكەن قيانات – وعان فاشيستەرمەن ىمىرالاستى دەگەن جالانى العا تارتۋ بولادى.
سونىمەن قورىتىپ ايتار بولساق, مۇستافا شوقاي كەڭەستىك بيلىك پەن ونىڭ يدەولوگياسىنا قارسى 1921-1941 جىلدار اراسىندا ەۋروپا ەلدەرىندە اسەرلى كۇرەس جۇرگىزگەنىن ايتا الامىز. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا اتاپ وتكەنىندەي مىقتى, ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى «ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ» ءۇشىن بۇقارالىق سانانى دۇرىس قالىپتاستىرۋ بارىسىندا شوقاي سىندى تاريحي تۇلعالاردى دۇرىس تانىپ بىلگەن ءجون. ول ەلى ءۇشىن, حالقى ءۇشىن تاۋەلسىزدىك كۇرەسى جولىندا قۇربان بولعان. وسى ورايدا, شوقاي تۇركىستان ۇلتتىق وداعى مەن «پرومەتەي وداعىمەن» تىزە قوسا وتىرىپ جۇمىس جۇرگىزدى. ونىڭ ساياسي باسىلىمدارى اراسىندا «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ ورنى ەرەكشە, 117 سانى جارىق كورگەن جۋرنال شوقاي پىكىرلەرىنىڭ توپتاماسى بولىپ تابىلادى. ول بۇل كۇرەسى بارىسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اۆتونوميا تالاپتارىن تاۋەلسىزدىك ساتىسىنا كوتەردى. مىنە, بۇل مۇستافا شوقايدىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ ءمانىن كوتەرىپ, مازمۇنىن تەرەڭدەتەتىن ەڭ ماڭىزدى قىزمەتى بولىپ تابىلادى.