وسىدان ون جىل بۇرىن قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنداعى 41 مەكتەپتە 4321 بالا وقىعان, قازىر 35 مەكتەپتە 3087 شاكىرت ءبىلىم الۋدا, ياعني ولاردىڭ سانى 1234-كە كەمىپ كەتكەن. ءبىز نەگە مەكتەپتى ايتىپ وتىرمىز؟ ويتكەنى ءبىلىم ۇياسى – اۋىلعا جان بىتىرەتىن الەۋمەتتىك نىسان. ءبىر مەكتەپتىڭ وزىندە قانشاما جان ناپاقاسىن ايىرادى. بالا جىل سايىن كەمي بەرسە مەكتەپ جابىلادى, سوسىن كوپ ۇزاماي اۋىل دا جوعالادى اۋدان كارتاسىنان. مىنە, 10 جىلدا ءبىر اۋداندا 6 مەكتەپ جابىلعان, بۇل – جەرى شۇرايلى استىقتى ءوڭىر ءۇشىن الاڭداتارلىق جاعداي.
شۇكىر, الماتى مەن استانا قالالارى, وڭتۇستىك قازاقستان, الماتى, ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا حالىق سانى جىل سايىن ەسەلەپ ارتىپ كەلە جاتسا, كەرىسىنشە, اقمولا, قاراعاندى, قوستاناي, پاۆلودار, سولتۇستىك قازاقستان, شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا كەمي تۇسۋدە. اقمولا ءوڭىرى مەن شىعىستا ۇستىمىزدەگى جىلى بىلتىرمەن سالىستىرعاندا 9 پايىزدان استام تۇرعىن كەمىگەن. 2022 جىلى سولتۇستىك ايماقتاردا ادام سانى 167 مىڭعا كەميدى دەگەن بولجام بار. سەبەپ – تۋ كەمىگەن, تابيعي ءوسىم باياۋ جانە كورشى رەسەيگە قونىس اۋدارۋشىلار دا ازايماي وتىر. كورشى ەلگە كەتۋشىلەر ساياسي قىسىم, كەمسىتۋشىلىك سەزىنىپ وتىرعان جوق, ۇكىمەت تە, اكىمدەر دە, بارلىق تەلەارنا, باسىلىمدار دا سولاردىڭ تىلىندە سايراپ تۇر. قۇقىن تاپتاعان وقيعا بولعان ەمەس. رەسەي بۇل تۇرعىدا ۇلكەن جەڭىلدىكتەرى بار ۇلتتىق باعدارلاما جاساعان ءارى وندا الەۋمەتتىك جاردەماقىلار بىزدەن جوعارى. ونىڭ ۇستىنە, جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم ساپاسى مەن باعاسى دا بىزدىكىنەن الدەقايدا دۇرىس. ۇستىمىزدەگى جىلى ۇكىمەت كومەگىمەن وسى وڭىرلەرگە حالىق تىعىز ورنالاسقان ايماقتان 400-گە جۋىق وتباسى قونىس اۋدارىپتى. ءار وتباسىندا 4 ادامنان بولعاننىڭ وزىندە, بۇل تەڭىزگە توگىلگەن تامشىداي عانا.
ەلباسىمىزدىڭ باستاماسىمەن قازاقستان 2050 جىلدارعا قاراي الەمدەگى دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنان ورىن الۋ ءۇشىن كۇرەسۋدە, ارەكەت ەتۋدە. سول جىلدارى ەلىمىز حالقى 24 ميلليونعا جەتەدى دەگەن بولجام بار. دامىعان ەلدىڭ ەكونوميكاسىن وركەندەتۋ ءۇشىن بىلىكتى, ءبىلىمدى جاس بۋىن كەرەك. بۇل تۇرعىدا دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ورنى ەرەكشە. ماسەلەن, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بۇكىل ەل حالقىنىڭ 15 پايىزى, ال سولتۇستىك قازاقستاندا 3,6 پايىزى عانا ورنالاسقان. ال ەندى سولتۇستىك وڭىرلەرگە ورنالاسقان ەل حالقىنىڭ 29 پايىزى ايماقتىڭ جالپى ءونىمنىڭ 25 پايىزىن وندىرسە, وڭتۇستىك وڭىرلەردە ورنالاسقان قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ 38 پايىزى (مۇنىڭ ىشىندە الماتى قالاسى جوق) ايماقتىق جالپى ءونىمنىڭ نەبارى 17 پايىزىن عانا بەرەدى. مىنە, وسىنداي قايشىلىقتار ەلدىڭ جۇيەلى, تۇراقتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
وسى ءبىر ەل ەرتەڭى ءۇشىن وزەكتى بولىپ تابىلاتىن ماسەلەنى شەشۋدە ۇكىمەت قول قۋسىرىپ قاراپ وتىر دەي المايمىز. تاياۋدا ەلىمىزدىڭ ميگراتسيالىق ساياساتى جونىندە كونتسەپتسيا قابىلدانعان. وڭتۇستىك وڭىردەگى قالىڭ قازاق ورتاسىندا وسكەن مينيستر تامارا دۇيسەنوۆا بۇل ماسەلەمەن جۇيەلى تۇردە اينالىسىپ-اق كەلەدى. ۇكىمەت سولتۇستىككە قونىس اۋدارعان ءار ادامعا شامامەن 80 مىڭ تەڭگەدەي تولەيدى, اۋىلدىق جەرگە بارسا اي سايىن 50 مىڭ تەڭگەدەي, قالاعا كەلسە 70 مىڭ تەڭگەدەي كوممۋنالدىق تولەمىن ءبىر جىل بويى وتەپ وتىرادى. مۇنىڭ ۇستىنە, وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ, جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋ دە قاراستىرىلعان. ارنايى «سەرپەر» باعدارلاماسى بويىنشا ستۋدەنتتەردى سولتۇستىك وڭىرلەردە وقىتۋعا دا ۇلكەن جەڭىلدىكتەر جاسالعان.
جالپى, تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ميلليوننان استام, ال سوڭعى بەس جىلدا 200 مىڭداي ورالمان ەلگە كەلگەن. العاشقى كوشتىڭ ءبىرى قاسيەتتى تۇركىستان جەرىنە تابان تىرەپ, «دوستىق» دەگەن اۋىل پايدا بولدى. «وتانىمىز تەك وڭتۇستىك قانا ما؟» دەپ دابىل كوتەردىك سول كەزدە, شيرەك عاسىرداي بۇرىن ول دابىلعا قۇلاق تۇرگەن جوق ۇكىمەت. الماتى, شىمكەنت ماڭىنا, قاسكەلەڭ, جاڭاوزەنگە جايعاسىپ جاتتى قايتا ورالعان اعايىن. ۇكىمەت وتكەن جىلى عانا ەسىن جيىپ, ورالماندار ورنالاساتىن 7 ءوڭىردى بەكىتتى, ولار – باتىس قازاقستان, اتىراۋدان وزگە سولتۇستىكتەگى ايماقتار. ەشتەن كەش دۇرىس. 2021 جىلى سولتۇستىككە قونىس اۋدارۋشىلار 3 مىڭ وتباسىعا جەتەدى دەگەن بولجام بار, شۇكىر, قازىرگىدەن ون ەسەدەي كوپ. دۇرىس-اق, نيەت, ارەكەت جاقسى. بىراق سول كەزەڭدە بۇل ءوڭىر تۇرعىندارى 167 مىڭعا كەميدى دەگەن دەرەك ەسكە تۇسكەندە, كوڭىل قۇلازىپ-اق قالادى. ءبىزدىڭ ىزگى ارەكەت وگىز اياڭ ەمەس پە وسى دەپ ويلاناسىڭ. 167 مىڭ كەمىسە, 15 مىڭداي بارسا نە بولعانى, بۇل جاعدايدى وزگەرتە الا ما؟ مىناداي الەمدىك داعدارىس قۇرساۋىندا ۇكىمەت قوسىمشا قارجى تابا الا ما دەپ ويلاناسىڭ.
كۇنى كەشە وڭتۇستىك وڭىردەن سايلانعان سەناتور ءالىمجان قۇرتاەۆ وسى ماسەلەگە بايلانىستى ۇكىمەتتە ءۇن قاتتى, ساۋال جولدادى. ۇسىنىسى – قونىس اۋدارۋشى – ىشكى ميگرانتتارعا قارجىلاي كومەك الدىن الا بەرىلسە جانە جەرگىلىكتى اكىمدىك بوس تۇرعان ءۇي نەمەسە پاتەردى ءوز بالانسىنا الىپ, وسىلارعا ۇسىنسا دەيدى. ويتكەنى جاڭا وڭىرگە بارعانداردىڭ العاشقىدا ءۇيى دە, قارجىسى دا, جۇمىسى دا بولماي قينالاتىنى راس قوي. قولىن ءبىر سىلتەپ كەرى قايتسا نە بولادى؟ قازىر «رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىنداعى «تۋعان جەر» باعدارلاماسى بويىنشا قالتالى تۇلەكتەر ەلگە وتە كوپ جاردەم بەرۋدە, ميللياردتاعان قارجى جينالۋدا, ول مەكتەپ, مەشىت سالۋعا, كومپيۋتەر سىنىبىن اشۋعا, ساياباق جاساۋعا, تاعى دا باسقا الەۋمەتتىك-مادەني جوبالارعا جۇمسالۋدا. مىنە, وسىنداي ءىرى قارجىنى ەرتەلى-كەش ونسىز دا شەشىلەتىن اعىمداعى ماسەلەلەرگە ەمەس, ەل ءۇشىن, ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا ماڭىزدى – ىشكى ميگراتسيانى جانداندىرۋعا بۇرساق قالاي بولادى؟ سارىاعاش, جەتىساي, اقتاۋ, الماتى, استاناداعى قالتالى ازاماتتار 20 ءۇي, 50 ءۇي كوشىرىپ اكەلىپ, سولتۇستىككە ورنالاستىرسا, وگىز اياڭ ۇلى كوشكە اينالار ەدى عوي. وسىنداي ازاماتتاردى نەگە بارشا ەلگە ۇلگى ەتپەسكە, نەگە ەڭبەك ەرى دەگەن اتاق بەرمەسكە؟ ۇلتتىق مۇددە, ەل ەرتەڭى جولىندا وگىز اياڭ ەمەس, وگىز قارا كۇش قانا ورگە سۇيرەيتىنى اقيقات. جەرگىلىكتى جانە ورتالىق بيلىك وسى ءىستى قولعا الىپ ۇيلەستىرسە, ۇلكەن ناتيجە شىعاتىنى ءسوزسىز.
باكۋ قالاسىن كوردىڭىز بە؟ كاۆكازدىڭ ءپاريجى دەسە بولادى, دەسە دەگەندەي, كوڭىلىڭىز تولادى. سول قالانى ءحىح عاسىردىڭ 70-80 جىلدارى تەز بايىعانىمەن, حالىقتان تامىرىن ۇزبەگەن باكۋلىك مۇنايشى-وليگارحتار تۇرعىزعان. ولاردىڭ اراسىندا گادجي تاگيەۆ, اعا مۇسا ناگيەۆ, اعابالا گۋليەۆ, يسا بەك گادجينسكي, شامسي اسادۋللاەۆ سياقتى ۇلت جاناشىرلارى بار. سول كەزەڭدە ازەربايجان مۇنايىن يگەرىپ, اتاقتى روتشيلد, نوبەلدەر دە بايىدى, بىراق تاپقانىن ەلىنە تاسىدى. ال ازەربايجاننىڭ ۇلتشىل, ەلشىل, وتانسۇيگىش ازاماتتارى تاپقانىنىڭ ەداۋىر بولىگىن ەلىن كوركەيتۋگە, حالقىنىڭ ەڭسەسىن تۇزەۋگە باعىتتادى. باكۋدە سارايلار سالعىزعاندا فرانتسۋز, يتاليان ارحيتەكتورلارىن جالدادى, قالادا جول سالدى, سۋ قۇبىرىن تارتتى, بالالاردى ءوز قاراجاتتارىنا شەتەلدە وقىتتى, تەاتر, گازەت-جۋرنالدارعا جاردەمدەستى, ءتىپتى ءبىزدىڭ الاش ارىستارىنا دا گازەت شىعارۋعا كومەكتەسكەن. مىنە, ۇلگى تۇتاتىن ۇلى ءداستۇر. ەلباسى ن.نازارباەۆ سىرتتاعى قارجىنى ەلگە اكەلىڭدەر دەپ ءبىزدىڭ قالتالىلارعا تالاي رەت ءۇن قاتسا دا, بۇل ءىس جاندانباي تۇر ازىرگە.
مىنە, قارجى بولاشاقتا جەمىس بەرەتىن ىزگى ىسكە جۇمسالسا, ەلدى وزگەرتەدى, ۇلتتى تۇلەتەدى, ونىڭ ەرتەڭىنە وشپەس اسەر ەتەدى. وسى جايلى ءبىز دە ويلانىپ كورەيىكشى…
ەركىن قىدىر
