قوعامدى تولعانتىپ وتىرعان ماسەلەلەر, ادەتتە, كەز كەلگەن جەردە – تەلە-راديو حابارلاردا, باسىلىمداردا, كەزدەسۋلەردە, ءتىپتى, قوناققا بارعان جەرلەردە دە اڭگىمە ارقاۋىنا اينالادى. سوندايلارعا كۋا بولىپ, قاتىسىپ, پىكىر جازىپ ءجۇرىپ بايقاعانىم: وتباسىلىق قۇندىلىقتار, بالا تاربيەسى, اجىراسۋ تۋرالى ءسوز قوزعالسا بولدى, اڭگىمەگە قاتىسۋشىلار قاق جارىلىپ, بىلەكتەرىن سىبانىپ, ءبىر-بىرلەرىن كىنالاپ شىعا كەلەدى ەكەن…
مەنى نالىتاتىنى: ايتىسۋشىلاردىڭ ۇلت تۇرعىسىنان ەمەس, ەر-ازاماتتار – ەركەكتەردىڭ, قىز-كەلىنشەكتەر – ايەلدەردىڭ تۇرعىسىنان قاراپ, ارقايسىسى ءوز جىنىسىنىڭ نامىسىن جىرتىپ, قىزىل كەڭىردەك بولاتىنى…
وتباسىن قۇرعان ەكەۋ ونىڭ ارباسىنا بىردەي جەگىلىپ, جولدا قيراپ-سىنباۋى, دىتتەگەن جەرگە امان جەتۋى ءۇشىن ءومىر بويى بىردەي تەر توگۋى كەرەك. تەوريا بويىنشا سولاي. ال ومىردە شە؟
قر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتى جىل سايىن شىعاراتىن «قازاقستانداعى ەرلەر مەن ايەلدەر» جيناعىندا 2017 جىلى 141791 نەكە تىركەلىپ, 54626 وتباسى اجىراسىپ كەتكەن. تەڭ جارتىسىنا جۋىعى. نەلىكتەن؟
اتا-انالاردى تىڭداساق, اركىم ءوز بالاسىن اقتايدى. ول تۇسىنىكتى دە – قازاق «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان» دەگەندى بەكەر ايتپاعان. اجىراسۋ ىسىندە ساليقالى وي ايتىپ, توقتاۋ سالاتىندار سيرەپ بارا جاتۋىنىڭ ءبىر ۇشى سوندا – اتا-انانىڭ ەگويستىك كوزقاراسىندا جاتسا كەرەك.
وسى رەتتە مەنى ءبىر جاي كوپتەن ويلانتىپ ءجۇر: ءبىزدىڭ اسا قادىرلى «قۇدالىق» دەگەن سالتىمىزدىڭ تەرەڭىنە كوپشىلىك بويلاي بەرمەيدى-اۋ, ءسىرا. ونى كوبىمىز تورگە شىعىپ, باس ۇستاۋ; ءتوس قاعىستىرىپ, كوڭىل كوتەرۋ دەپ قابىلدايتىن سياقتىمىز. بىزدىڭشە, قۇدالار – قىز الىپ, كەلىن تۇسىرگەن ەكى جاقتى جالعاستىرۋشى كوپىر; ەگەر دە جاستاردىڭ ارالارى سالقىنداسا – جاقىنداستىرۋشى دانەكەر. قۇدالىققا بارۋ – جاس وتاۋدىڭ بەرىكتىگى ءۇشىن ۇدايى قامقورشى بولۋ, ونىڭ بەرەكە-بىرلىگى ساقتالۋىن مىندەتىنە الۋ. بىزدە تاپ وسى جاعى اقساپ جاتقانداي. اجىراسۋعا ارىز بەرگەن تالاي جاستىڭ وسىنداي اقىل ايتىپ, توقتاۋ سالۋشىنىڭ بولماعانىن ايتىپ وكىنگەندەرى دە مەنىڭ وسى ويىمدى بەكىتە ءتۇستى.
اتا-انالاردىڭ ىڭعايىن بايقاعان سوڭ «وتباسىن ساقتار» دەگەن ءۇمىتىمىزدى «ەر-ازامات قوي» دەپ كۇيەۋ جىگىتتەرگە ارتىپ, زەردەلەي باستادىق. قانشا دەگەنمەن قىزعا ءسوز سالىپ, شاڭىراق كوتەرەتىن – سولار. ياعني «وتاعاسى» دەگەن اتتىڭ – ءوزى قۇرعان وتاۋى, وعان ەنگىزگەن جارى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىنىن بىلسە كەرەك-ءتى. اتتەڭ, ءۇمىتىمىز ءبىر اقتالسا, ەكى رەت اقتالماعانىن… نەسىنە جاسىرامىز؟ وكىنىشكە قاراي, كوپ جاعدايدا بۇگىنگى زاماننىڭ كوزى اشىق ازاماتتارى انتۋان دە سەنت-ەكزيۋپەريدىڭ كىشكەنتاي حانزاداسىنداي «قولىڭا ۇيرەتكەن جان ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتە بولۋ» قاسيەتىن بويىنا سىڭىرمەگەن بولىپ شىعادى. ءتىپتى, كەيبىرەۋلەرىنىڭ وتباسىنى ساقتاپ قالۋدى مۇرات ەتپەيتىندەي سوزدەرى, ىستەرى قىنجىلتتى. وعان نە سەبەپ؟
ءبىر سەبەبى – ولاردىڭ كوبىسى وزدەرى تولىق ەمەس وتباسىندا وسكەندىگىنەن بولار دەگەن وي كەلەدى. 90-جىلداردا انالارى الا دوربا ارقالاپ, بالا-شاعاسىن اسىراۋعا اتتانعاندا, ىشكى كۇيزەلىسىن اراق ىشۋمەن باسپاقشى بولعان اكەلەرىنىڭ «ونەگەسىن» كورگەن بۋىن وكىلدەرى. ولاردىڭ «وتاعاسى», «اكە» بولۋدى ءوز اكەسىندەي بولۋ دەپ ۇعىنۋىنىڭ توركىنى سوندا جاتىر-اۋ, ءسىرا. بۇل – ءبىر توپ دەيىك.
ەكىنشى توپقا اتا-انالارى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن اجىراسىپ كەتىپ, شەشە تاربيەسىندە وسكەندەر جاتادى. اكە تاربيەسىن, اكە ونەگەسىن كورمەي, ياعني دۇرىس وتاعاسى, جاقسى اكە بولۋدى كوزبەن كورىپ, سەزىنىپ, ۇيرەنبەگەندەر. مىنە, سوندىقتان دا ولار ناعىز اكەنىڭ قانداي بولاتىنىن بىلمەيدى. جانە وتباسى تاعدىرىنا جەڭىل قاراپ, جاۋاپسىز اكە جولىن ءارى قاراي جالعاستىرۋدى تراگەديا دەپ ساناماۋىنا دا وسى بىلمەۋشىلىگى كىنالى بولۋى كەرەك.
تاعى ءبىر سەبەبى جانە ءبىزدىڭشە, قازىرگى كەزدە اسا وزەكتىسى – ۇلداردى تىم وبەكتەپ جىبەرگەنىمىزدە. بىزدەر, ايەلدەر, انالار. بۇعان تاريحي سانادا قالىپ قويعان «ەركەكتەردى ساقتاۋ كەرەك» دەگەن قورقىنىش اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك.
سان عاسىر بويى ەر-ازامات جاۋدان قورعاپ, كۇڭدىكتەن ساقتاپ, اسىراپ-باعىپ كەلە جاتقاندىقتان, ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ولاردى ءپىر تۇتۋى – زاڭدىلىق. دۇنيەگە ۇل كەلسە قاتتىراق قۋانۋى, ۇل بالانى جاقسىراق كورۋى دە – ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قانىنا سىڭگەن نارسە. سول زاماننان جەتكەن «ۇل تۋعانعا كۇن تۋار» دەگەن ءسوز دە – سونىڭ ايعاعى. بۇگىن دە «شاڭىراققا يە بولىپ قالاتىن; ۇلدىڭ اتى – ۇل عوي شىركىن قاشاندا…» دەپ اندەتەمىز.
ودان بەرىرەك زامانداردا بولعان تاريحي تاۋقىمەتتەر كەزەڭىندە دە ەر-ازاماتتار قىناداي قىرىلدى: توڭكەرىستەر, ازامات سوعىسى, زورلاپ ۇجىمداستىرۋ, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن, سوعىس كەزىندە, نەگىزىنەن, زارداپ شەككەندەر – سولار. بۇل جايلار دا ساناداعى قورقىنىشتى ۇلعايتىپ, ەندى «ۇلدى ساقتاۋ كەرەك» دەگەن دابىل مۇلدە وشپەيتىن بولدى.
ۇل تۋعان ايەلدىڭ مەرەيى ۇستەم, ۇلدى اكەنىڭ ەڭسەسى بيىك بولاتىنى – بىزدە قاي زامانداردان كەلە جاتقان جانە بۇگىنگى قوعامعا دا ءتان جازىلماعان زاڭ. سوندىقتان مارتەبەسى بولەكشە بالاعا دەگەن كوزقاراس تا ەرەكشە. بىراق…
ۇلدى بولعانعا قۋانىپ, ماپەلەۋ, الپەشتەۋ ول ەسەيگەندە دە توقتاماي, كوڭىلىن تابۋعا تىرىسۋ, ايتقانىن ىستەپ, الدىندا زىر جۇگىرۋ… مۇنىڭ ءبارىنىڭ جاعىمسىز اسەرى بولاتىنى ەستەن شىعىپ كەتكەن سياقتى. اكەسى ءبىر جاعىنان, شەشەسى ءبىر جاعىنان وبەكتەپ, اتاسى مەن اجەسى ەركەلەتىپ, مۇنىمىز ۇلدارىمىزدىڭ كوبىن ەركە, جالقاۋ, ىزدەنگىسى كەلمەيتىن, ومىرگە بەيىمسىز, جاۋاپكەرشىلىگى جوق جاندارعا اينالدىرىپ جاتقانىن بايقامادىق.
ال ەندى ءبىز قىزدى ەرتەڭ كەلىن بولاسىڭ دەپ تاربيەلەۋدى كەڭەس زامانىنان بەرى ۇمىت قالدىرعاندايمىز. قىزعا جات جۇرتتىق, وزگە اۋلەتتىڭ وتاناسى دەگەن كوزقاراس ارحايزمگە اينالعانداي. جاس كەلىن مەن ەنەنىڭ اراسىندا كيكىلجىڭ كوپ ورىن الۋى سوندىقتان. بۇل – بولەك اڭگىمە.
ال قازىرگى قوعامدا بەلەڭ العان «جارتىلاي وتباسىندا», ياعني تەك اناسىنىڭ تاربيەسىندە وسكەن ۇلداردى سيپاتتايتىن كورشىلەس ەلدىڭ «مامەنكين سىنوك» دەگەننەن ارتىق بالامانى تابا الماي وتىرمىن. اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ بايقايتىنىم – مۇنداي جىگىتتەردىڭ پسيحولوگياسىندا, مىنەز-قۇلقىندا ءوز قاتارلاستارىنا قاراعاندا وزگەشە, ىشكى سەنىمسىزدىك پە, قورقىنىش پا, سونى بىلدىرمەيمىن دەپ, قيقارلانۋشىلىق, ەرەگەسە كەتۋ, داۋلاسۋعا دايىن تۇرۋ سياقتى ادەتتەر بولادى ەكەن.
ول تۇسىنىكتى دە. وعان قوسا, شەشە تاربيەسىندە وسكەن ۇلدار ايەل مىنەزدى: شىرت ەتپە, سەزىمگە بەرىلگىش, ۇرىسقاق, اۋىر جۇمىستان, اسكەردەن قاشاتىن, بىرەۋگە قامقور بولۋدىڭ ورنىنا ءوزىن وبەكتەۋدى كۇتىپ تۇراتىن «ەركەك» بولىپ شىعادى. وتباسىن قۇرعاندا دا مۇنداي ەركەكتەر «وتاعاسىلىق» مىندەتىن: تابىس تابۋدى, ۇرپاعىن تاربيەلەۋدى ايەلدىڭ موينىنا اسا سالىپ, مۇنىسىن ءوزى دۇرىس دەپ تۇسىنەدى.
وسى رەتتە قوعامدا بەلەڭ العانىنا ءبىراز بولعان, ءتىپتى قازىر ورنىعىپ قالعان تاعى ءبىر كەلەڭسىز جايعا نازار اۋدارتقىم كەلەدى. ول – «ءوزى ءۇشىن» بالا تۋ قۇبىلىسى. ادەتتە, ونداي قادامعا باراتىندار – «وتىرىپ» قالعان قىزدار.
اركىمنىڭ تاعدىرى ءارتۇرلى. بىرەۋلەر تەڭىن تاپپاسا, بىرەۋلەر تۇرمىسقا شىعۋدى قالامايدى. ءبىز جوعارىدا سيپاتتاعان, مويىنعا «ماسىل» بولاتىن اداممەن قوساقتاسىپ ءومىر سۇرۋدەن سانالى تۇردە باس تارتادى. جاراتۋشىنىڭ ماڭدايعا جازعانى سول دەپ قابىلداپ, ەشكىمنىڭ وبالىنا قالمايتىن, كەتىپ بارا جاتقان ءومىر كەرۋەنىنەن بىردەڭەنى جۇلىپ الىپ قالۋدى ويلامايتىن جانداردىڭ ونداي قادامعا بارا قويۋى نەعايبىل.
ال ءوز وتباسىندا «اكەڭە ايتام», «اكەڭ نە دەيدى؟» دەگەن تەتكۋدى كورمەگەن قىزدار ءۇشىن ەركەك كىندىكتى كوبىنەسە بەدەل يەسى بولمايدى. جانە مۇنداي قىزدار كوبىنەسە ءداستۇرلى تاربيەدەن الشاق وتباسىندا وسەدى: ءتىلى باسقاشا, ءوزىن ۇستاۋى باسقاشا, قۇندىلىقتارى باسقاشا بولادى. بالا كەزىندە اكەنى مويىنداماعان قىز وزىنە ءسوز سالىپ, كوڭىل بىلدىرگەن جاندارعا دا سولاي مەنسىنبەي قارايتىنى تۇسىنىكتى. اسىرەسە, ءوز قاتارلاستارىنا مويىن بۇرمايدى: ويتكەنى ولار كۇيەۋىن (اكەسىن) مەنسىنبەگەن ايەل (شەشەسى) بويىنا ءسىڭىرىپ, قالىپتاستىرعان مۇنىڭ سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتە المايدى.
ۋاقىت وتە «ءوزى ءۇشىن» بالا تۋاتىندار وسىنداي ساناتتان كوبىرەك شىعادى. ويتكەنى «بىرەۋدىڭ كوز جاسىنا قالۋ», «بىرەۋدىڭ وتباسىنىڭ شىرقىن بۇزۋ», «وبال» دەگەن ۇعىمدار تاپ وسىندايلارعا جات. وتىزدان اسقان سوڭ جانتالاسىپ, ءتۇرلى قيتۇرقىلىقتارعا بارىپ, «ءوزى ءۇشىن» بالا تۋادى. ەڭ سوراقىسى, قازىرگى زاماندا كەيبىر اكەلەر دە قىزىنىڭ وڭ جاقتا وتىرىپ بالا تۋعانىنا نامىستانبايتىن بولعان…
جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ اعامىز ءبىر سۇحباتىندا: «باتىرلىق تۋرالى جىرلارىمىزدى نە بولماسا تاريحي كىتاپتارىمىزدى وقىپ وتىرساڭ – بابالارىمىز كىلەڭ سەن تۇر دا مەن اتايىن دەيتىن باتىر, سايىپقىران.
ال قازىرگى ۇرپاعى كەرىسىنشە. بۇگەجىك, ىنجىق, نامىسسىز. وسى تۇرعىدان كەلگەندە كەيدە ويلايمىن, ارتىق ايتسام, كەشىرىم وتىنەمىن, ءبىز شىن باتىرلاردىڭ ۇرپاعىمىز با, الدە اۋىل اراسىندا ءبىر-بىرىمەن قىرىلىسىپ جۇرگەن بارىمتاشىلاردىڭ ۇرپاعىمىز با؟» دەپ تاڭعالادى.
شىنى كەرەك, وسى وي مەنى دە مازالايدى… بالكىم, ءبارى دە ءبىزدىڭ وتباسىلىق ومىرگە, اتا-انا بەدەلىنە جەڭىل-جەلپى قاراۋىمىزدان, تەكتىلىك تۋرالى ويىمىزدىڭ تەرەڭ ەمەستىگىنەن بولار…
كامال الپەيىسوۆا,
جازۋشى,فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
