…ارابتا «ءال-ماكتۋب» – «پەشەنەڭە جازىلعان», «جازمىش», تۇرىكشە – «مەكتۋب» – «حات», «جازۋ», ال قازاقشادا – «مەكتەپ» – «وقۋ تاراتاتىن ورىن». دەمەك, ۇشەۋىنىڭ دە ءار حالىقتىڭ تىلدىك ەرەكشەلىگىنە قاراي دىبىستالۋى ارقالاي ايتىلعانمەن, تۇپكى ماعىناسى ورتاق, ياعني «جازۋ». «جازۋ» ءسوزىنىڭ ءمانى زور. ءار ادامنىڭ تاعدىرىندا وزىندىك جازۋى, ياعني ءومىرىنىڭ مەكتەبى قالىپتاسادى. سول مەكتەپتە وقيدى, توقيدى, ساباق الادى. مەكتەپتە قارىپ تانىتىپ, قارىپتەپ تۇزىلگەن جازۋدى وقىتادى. جەر جۇزىندە جەتى جاسقا جەتكەن جەتكىنشەكتەردىڭ موينىن ءيىلتىپ جازۋعا ۇڭىلتەدى. بالا بولسا دا, موينىنىڭ يىلگەنى – جازۋدى مويىنداعانى, جازباعا مويىنسىنا باستاعانى… ورتا مەكتەپ شىڭدايدى, ءومىر مەكتەبى سىنايدى. سوعان سايكەس, «ءال-قادىر», ياعني تاعدىر شىداعاندى وزدىرادى, مويىعاندى سىندىرادى. بۇل – قۇدايدىڭ قالاۋى! كەي-كەيدە الدەبىرەۋلەرمەن اڭگىمەلەسە قالساڭ, «…وي, نەسىن ايتاسىڭ, مەنىڭ ءومىرىم ءبىر كىتاپ قوي» دەپ جاتادى. ءومىرىمىزدىڭ ءون بويىندا ويماقتاي وقيعا بولسىن, ءبىز ويلاماعان جەردەن ويىپ تۇسەر ويىق وقيعا بولسىن, ويدىم-ويدىم وقيعا بولسىن, ورنى وزگەشە وقيعالار دا كەزدەسەدى. ونى اركىم وزىنشە ءبىر-ءبىر كىتاپقا بالايدى. اسىلىندا, «كاتابا» ءسوزى – انا تىلىمىزدەگى «كىتاپ» ءسوزىنىڭ ارابشا تۇپكى ماعىناسى. «كاتابا» اراب تىلىندە «جازۋدى جازۋ», ياعني سول ەلدىڭ تىلدىك گرامماتيكالىق ەرەكشەلىگىنە ساي ەتىستىك بولىپ تابىلادى. قازاق تىلىندە «كىتاپ» بولىپ وزگەرىپ, زات ەسىمگە اۋىسقان. ادام بالاسى تىرشىلىگىندە قالاۋىنشا ءبىر كىتاپتى ءوزى جازىپ, سوڭعى بەتىن ءوزى جابا الادى. ال ەندى بىلۋىمىزشە, پەندەنىڭ بۇ دۇنيەدەگى ءسات سايىنعى وڭدى-تەرىستى قارەكەتىنىڭ, جاساعان امالدارىنىڭ «داپتەرى» ءوزى وتكەنىنشە تامامدالماق ەمەس. جانە ءبىر ەستۋىمىزشە, دۇنيەگە كەلگەن ساتىمىزدە ماڭدايىمىزعا جازىلعان جازۋ, ياعني جازمىش نيەتىمىزگە, پيعىلىمىزعا قاراي نە دۇرىسقا, نە بۇرىسقا باستاپ, تاعدىرىمىزدىڭ وڭدى-تەرىستى وزگەرۋىنە جەتەلەيتىن كورىنەدى عوي. قازاق «جازمىشتان وزمىش جوق» دەيدى. وسى ورايدا, ۇزاق عۇمىرىمىزدا نەمەسە قاس-قاعىم ساتتەگى ءبىر كىتاپقا جۇك بولارلىق وقيعالار جاراتۋشى ھاق يەنىڭ قالاۋىنا قاراي تۇزىلەدى. ول – اقيقات!
80 كۇن مەن 80 جىل
…بالكىم, بۇل وقيعانى بىرەۋ-بىرەۋدەن ەستىپ, بىرەۋ ءبىر جەردەن وقىعان شىعار, دەگەنمەن اڭگىمەنىڭ ءارى جاڭعىرتقان سايىن كىرە تۇسەدى. ەرتەرەكتە بىلگىر ۇستاز الدىندا وتىرعان ون-سان شاكىرتىنىڭ اراسىنان ءبىر بالانىڭ ماڭدايىنداعى جازۋدى وقىپ قالادى. جازۋدا «سەكسەن كۇن ءومىر سۇرەدى» دەگەن قارىپ تاڭبالانىپتى. ۇستاز كوپ ويلانباستان بالانى اتا-اناسىنا جىبەرمەك بولىپ شەشەدى. راسىمەن, شاكىرتتىڭ سەكسەن كۇندىك عۇمىرى قالسا, الىستاعى اكە-شەشەسىنە جەتىپ, ديدارلاسىپ ۇلگەرەدى. الدىنا شاقىرىپ الىپ باسىنان سيپاپ: «بالام, سەن اۋىلىڭا بارىپ قايتا عوي» دەپ جولعا سالادى.
ارادا الدەنەشە كۇن وتكەننەن كەيىن ۇستاز الگى شاكىرتىنىڭ ساباققا كەلىپ وتىرعانىن كورەدى. كورەدى دە تاڭعالادى. «بۇ قالاي؟». بالانىڭ جۇزىنە بارلاپ قاراسا, ماڭدايىندا «80 جىل ءومىر سۇرەدى» دەگەن جازۋ تۇر ەكەن. «مەن قاتەلەستىم بە؟.. جو-جوق, ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. مەن 80 كۇن دەگەن جازۋدى انىق كوردىم عوي, ەندى 80 جىلى قايدان شىقتى؟! مۇندا ءبىر ءمان بار» دەپ شاكىرتىن شاقىرىپ, سۋىرتپاقتاپ سىر تارتادى. «اتا-اناڭا باردىڭ با؟». «باردىم». «اۋناپ-قۋناپ, ماۋقىمدى باسقان سوڭ اتا-انام وقۋىمدى جالعاستىرۋىمدى كەڭەس ەتتى». «م-م-م-م… جولدا نە كوردىڭ, ەلدە نە كوردىڭ؟ نە ىستەدىڭ؟ كىمدى جولىقتىردىڭ؟». «ەلىمە جەتكەنشە ەشكىمدى كورگەن جوقپىن. تەك جولدا قۇم باسقان قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن كوردىم. بەيشارالار قىبىرلاپ, قۇمنان يلەۋىنە كىرە الماي ءارلى-بەرلى زىر جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن. سودان وتىرا قالىپ, بىرنەشە كۇن يلەۋدى قۇم تۇيىرشىكتەرىنەن ارىلتتىم. قايتار جولدا كىدىرىسسىز الدىڭىزعا كەلدىم».
ءبىلىمدار ۇستاز بۇل ارادا ءبىر نارسەنى ءبىلدى. دەمەك, ءوزىنىڭ ءۇش اي بۇرىنعى كورگەن ماڭدايداعى 80 كۇن دەگەن جازۋ شىن, قازىرگى كورگەن 80 جىل دەگەن تاڭبا ول دا ھاقيقات. ياعني جارىقتىق قۇمىرسقالار قۇمنان يلەۋىن ارشىعان بالاعا ءوز ومىرلەرىنىڭ ءبىر-ءبىر مىسقالىنان بەرىپ, ءجاسوسپىرىمنىڭ جاسىن ساناۋلى ساعاتتاردان 100 جىلعا جاقىنداتقان.
ءۇش كۇن دەگەندە ءتىرىلىپپىن
بۇگىندە 72 جاستاعى ۆالەنتين ديكۋلدى ءارىسى دۇنيە ءجۇزى, بەرىسى كەشەگى كەڭەس وداعى تۇگەل بىلەدى. 1964 جىلى تسيركتە 18 جاسار اكروبات ساقتاندىرعىش قۇرىلعىسىز جىپكە ءىلىنىپ, اۋەدە قالىقتاپ ونەر كورسەتىپ جۇرگەن ساتىندە ابايسىزدا ارقان ءۇزىلىپ كەتىپ, 13 مەتر بيىكتىكتەن قۇلاعان. باس-مي جاراقاتىن الىپ, ەڭ قيىنى ومىرتقاسى بىرنەشە جەردەن سىنىپ, بەل ومىرتقاسى اۋىر زاقىمداندى. اۋرۋحانادان ءبىرىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ شىقتى. بىراق ادام ايتقىسىز ەرىك-جىگەرىنىڭ, جانكەشتى جاتتىعۋلارىنىڭ ارقاسىندا 5 جىلدان كەيىن اياعىنا تىك تۇرعان ول كەيىن كەلە تسيركتە اۋىر اتلەتيكامەن اينالىستى. كۇندىز-ءتۇنى تىنباي جاتتىعا كەلە, 900 كگ-دىق سالماقتى جەڭىل كولىكتى ىشىندەگى ادامدارىمەن بىرگە كوتەرەدى. اياعى جۇرۋدەن قالعاننان كەيىن ءوزىن-ءوزى ەمدەپ شىعىپ, وسىنداي زور جەتىستىككە جەتكەن الەمدە جالعىز ادام – ۆالەنتين ديكۋل. قازىرگى تاڭدا زاقىمدانعان تىرەك-قيمىل اپپاراتىن قالپىنا كەلتىرۋدى ەمدەيتىن بىرنەشە كلينيكاسىندا جىلىنا جۇرۋدەن قالعان 4,5 مىڭ ادامدى اياعىنان تىك تۇرعىزادى. وسىنداي ءىرى جەتىستىككە جەتكەن ۆالەنتين ديكۋل كەزىندە ءۇش مارتە ءولىم اۋزىنان قالعان. بىرىنشىسىندە ءبىر كيلوعا تولمايتىن شالا تۋعان بالانى بۇ دۇنيەلىك ەمەس دەپ اتا-اناسى ءوز سالتىنا سايكەس قينالماي جان تاپسىرسىن دەگەن ويمەن شاقالاقتى يكوننىڭ جانىنا قويادى. الدەنەشە ۋاقىت وتكەندە بالا تىرشىلىكتەن حابار بەرەدى. تسيركتە قۇلاپ, ەكى اياعى جانسىز قالعان كەزدە بۇ دۇنيەدەن باز كەشىپ, ەكى مارتە ءوز جانىن ءوزى قيماق بولعان. دارىگەرلەر قۇتقارىپ قالعان. سوندا ۆالەنتين يۆانوۆيچ «دەمەك, مەنى جاراتقان يەم ءۇش رەت اجالدان الىپ قالعان بولسا, مەنىڭ بۇل دۇنيەگە كەلگەندەگى ميسسيامنىڭ بىتپەگەنى عوي» دەپ شەشىپ, ادامداردى ەمدەۋدى ماقسات ەتەدى.
تىزە بەرسەك مۇنداي وقيعالار وتە كوپ. ايتپاعىمىز – «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى».
…ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا, مەن ءبىر جاسىمدا اياقاستى قاتتى اۋىرىپ, اۋرۋحاناعا ءتۇسىپپىن. ساۋلىعىم ءسات سايىن ناشارلاپ, دارىگەردىڭ ەمى قونباپتى. ءۇمىتىن ۇزگەن ولار مەنى ۇيگە شىعارىپتى. الماتىدان وقىپ كەلگەن تۇماركۇل پەدياتر اق جايماعا وراپ, «ەرتەڭ تاڭ اتقانشا كۇتە بەرىڭىز. ارى قارايعىسىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر… بالا بىرەر ساعاتتا بۇ دۇنيەلىك بولمايدى» دەپ اپامنىڭ قولىنا كولدەنەڭ ۇستاتىپتى. مەنى ۇيگە الىپ كەلگەن. اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى جينالىپ, الدى اپاما جۇباتۋ ايتا باستاعان. «بالا مەن كەلىننىڭ باستارى جاس. بوپەلەرى تاعى بولا جاتار, قۇدايدىڭ سالعانىن كورەسىڭ دە» دەپتى. سول ۋاقىتتاردا ۇيگە ويلاماعان جەردەن جۇماش دەگەن اتا كەلگەن كورىنەدى. قاريانىڭ كىسى ەمدەيتىن قاسيەتىن اۋىل-ەل تۇگەل بىلەدى ەكەن. قۇداي ايداپ كەلدى مە, اپامنىڭ كوڭىل كۇيىن باعامداپ: «ىرىسجان, جايشىلىق پا؟» دەيدى. اپام: «تۇڭعىش نەمەرەم ەدى. دوعدىرلار ادام بولمايدى دەدى. الدەقالاي بولسا ەرتەڭ جايعاستىرارمىز» دەپ جىلاپ جىبەرىپتى. «قانە, بالا قايدا؟». اپام اناداي جەردەگى بۇركەۋلى اق جايالىقتى نۇسقاعان. ەمشى اتا وراۋدى قولىنا العاندا بۇعان دەيىن تىرشىلىكتەن بەلگى بەرمەي جاتقان مەن بالا مىسىقتىڭ دىبىستاعانىنداي ءالسىز ىڭىلداپپىن. «قايداعىنى ايتاتىنى نەسى, مەن قازىر ءبىر جاققا كەتىپ بارا جاتىرمىن. ىمىرت جابىلماي ماعان ۇيگە الىپ كەل» دەپتى.
اپام مەن 3-كلاستا وقيتىن شىرىن اپايىم ەكەۋى مەنى كوتەرىپ 12 شاقىرىم جەردەگى كورشى اۋىلعا جۇماش اتايدىڭ ۇيىنە شىققان. كەشتەتىپ جەتكەنىندە قاريا ەسىكتىڭ الدىندا تۇر ەكەن. «قارىنداسىم-اۋ, نەگە سونشا كەشىكتىڭدەر؟!» دەپ, ەكى قولىن ەكى جاعىنا سەرمەلەپ «كەت-ءاي, كەت, كەتىڭدەر!» دەيدى دە, «بىرىمەن-ءبىرى جارىسىپ, ەندى بولماعاندا مىنالار ابالاپ, قاۋمالاپ بارادى عوي ءتىپتى» دەپ وراۋلى بالانى قولىنا الىپ, ۇيگە كىرىپ كەتىپتى. سوندا شىرىن اپكەم: «اپا, مىنا كىسى نەنى قۋىپ جاتىر, كىمدى قۋىپ جاتىر؟» دەپ سۇراپتى. «بۇل كىسىنىڭ وزىنەن باسقا ەشكىمگە كورىنبەيتىن يتتەرى بار دەۋشى ەدى. ناۋقاس كەلەردە قاۋمالاپ, قورشاپ السا قيىن دەيتىن. سولار جاقىنداپ قالعان بولار, قۋىپ تاستادى عوي, ايتەۋىر» دەپ جاۋاپ بەرەدى اپام.
الدەن ۋاقىتتا ۇيدەن شىققان جۇماش اتاي «بالاعا ءۇش كۇن دەم سالامىن. ال سەندەر اۋىل, اينالا-توڭىرەكتە ءيتتىڭ ولگەن جەرىن كورسەڭدەر ىسىرىپ تاستاپ, ورنىنان ەكى ۋىس توپىراعىن ماعان اكەلىڭدەر» دەيدى. اپام ابدىراپ قالعان. سوندا شىرىن اپكەم جالما-جان: «اپا, اپا, مەن ءبىزدىڭ اۋىلدا قۇموزەكتە ءولىپ جاتقان ءيتتى كورگەنمىن» دەگەندە, قاريا: «وي, قاراعىم, جاقسى بولدى عوي. الدىمىز ءتۇن, ۇلگەرمەيسىڭ. ەرتەڭ بارىپ سول جەردەن ەكى ۋىس توپىراقتى تازا شۇبەرەككە ءتۇيىپ ماعان اكەلە عوي». اپكەم اتايدىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىنداعان. اۋرۋحانادان الدىنا كولدەنەڭ سالىپ الىپ شىققان اپام ءۇش كۇننەن كەيىن مەنى جۇماش اتايدىڭ ۇيىنەن قولىنا تىك كوتەرىپ تالپىنتىپ, اۋىلعا الىپ قايتىپتى.
سۋعا كەتكەننىڭ تال قارمايتىنى راس ەكەن
ء…وز باسىم ءجۇزۋ بىلمەيمىن, بىراق وزەن-كولگە تۇسۋگە وتە قۇمارمىن. وسىدان بىرنەشە جىلدار بۇرىن ارىپتەستەر بولىپ جينالىپ قاپشاعايعا دەمالۋعا باردىق. جۇزە الاتىندار بار, جۇزە المايتىندار بار – ءبارىمىز سۋعا تۇستىك. ۋلاپ-شۋلاپ ءجۇرىپ جىپ-جىلى سۋدا قىزدى-قىزدىمەن مەن جاعالاۋدان الىستاڭقىراپ كەتكەنىمدى كەشتەۋ اڭعاردىم. جالما-جان جاعاعا ۇمتىلدىم. قايدا-ا! تابانىم تياناق تاپپاي ەكى قولىم ەربەڭدەپ كەتتى. مۇنى ەشكىم بايقامادى, داۋسىم دا شىقپاي قالدى. نە كەرەك, ءبىر كەزدە مالتىعىپ ءجۇرىپ «ۆ-ججج-ججج» دەپ تومەنگە تارتىلىپ بارا جاتقانىمدى, سۋعا باتىپ بارا جاتقانىمدى انىق سەزىندىم. جان شىركىن ءتاتتى, سۋ استىندا قولىمدى قارمانا بەردىم. و, توبا, ەندى ەشتەڭە جوق-اۋ دەگەن كەزدە وڭ قولىمنىڭ ورتان تەرەك ساۋساعىم الدەبىر جىڭىشكە جىپكە ىلىنگەنىن سەزدىم. دەرەۋ ساۋساعىمدى بۇگىپ, ءجىپتى قىسىپ الدىم. اياعىمدى سەرپىپ قالىپ ەدىم, زاماتتا سۋ بەتىنە قالقىپ شىعا كەلدىم. سويتسەم ءبىر قىزدىڭ «ەي, ەي! جىبەر! جىبەر, شەشتىڭ, شەشتىڭ!» دەگەن داۋسىن ەستىدىم. وندايدا وڭايلىقپەن كىم جىبەرسىن. سول جىپكە ءىلىنىپ, ىلەسىپ ءجۇرىپ تابانىمنىڭ توپىراققا تيگەنىن سەزدىم. ءدال جانىمدا تاحيرا دەگەن قىز «راۋشان, جىبەر, جىبەر. مەن جاعاعا قالاي شىعام؟» دەگەنىندە بارىپ اڭدادىم. مەن ونىڭ كۋپالنيگىنىڭ باۋىنا ساۋساعىممەن جارماسىپ الىپپىن. مەنى قۇتقارعان, مەنىڭ قالقىپ شىعۋىما سەبەپ بولعان تاحيرا ەكەن. تاحيرا سۋ استىندا ءجۇزۋدىڭ شەبەرى ەدى. دەمەك, ءجۇزىپ مەنىڭ جانىمنان ءوتىپ بارا جاتقاندا سۋ استىندا قارمانىپ جۇرگەننەن مەنىڭ قولىم ونىڭ كيىمىنىڭ باۋىنا ىلىككەن ەكەن…
مىنە, سودان بەرى قانشاما جىلدار ءوتتى, بىرنەشە رەت قانشا جينالسام دا قاپشاعايعا جولىم تۇسپەي قويدى. ءبىر جولى ءتىپتى بايان دەگەن قۇربىم دوستارىمىزدىڭ ءبارىن قاپشاعايداعى ۇيىنە قوناققا شاقىردى. «سۋعا تۇسەمىز, كۋپالنيكتەرىڭدى الا كەلىڭدەر» دەگەن. باردىق. ەرتەسىنە ءبارىمىز تۇسكە قاراي كولگە تۇسۋگە جينالدىق. مەنىڭ سۋمكامدا كۋپالنيگىم بولماي شىقتى. ءارى اقتاردىم, بەرى اقتاردىم. جوق. ۇيدە قالدىرىپ كەتكەنمىن عوي. «دايىنداپ-اق قويىپ ەدىم, قالاي عانا قالدىرىپ كەتتىم؟!» دەپ ءوز-وزىمە تاڭعالدىم. اقىرى مەن بارمايتىن بولدىم. باسقالارى دايىن تۇر ەدى. مەن بارمايتىن بولعاننان كەيىن «ءبولىنىپ-جارىلىپ نە ىستەيمىز, كەلەسى كەلگەندە تۇسەرمىز» دەپ ولار دا اياقاستى اينىپ شىعا كەلدى. «ودان دا تاۋعا بارىپ گۇل تەرەيىك» دەپ ويلاماعان جەردەن بوكتەرگە بەت الدىق.
…الماتىعا, ۇيگە كەلسەم كۋپالنيك توسەگىمنىڭ باس جاعىندا, جاستىقتىڭ استىندا قالىپتى. ەسىمە ءتۇستى. زاتتارىمدى جيناستىرىپ جۇرگەنىمدە ۇيگە سۋ ەسەپتەگىش قۇرالدارىن تەكسەرۋگە باقىلاۋشى كەلگەن كەزدە ءجون كورسەتۋگە اسحاناعا شىعىپ بارا جاتىپ, اۋزى اشىق دايىن تۇرعان سومكەگە سالۋدىڭ ورنىنا بولمەگە بىرەۋ كىرىپ قالسا, ۇلكەن-كىشىنىڭ كوزىنە تۇسپەسىن دەپ جاستىعىمنىڭ استىنا قويا سالىپپىن. باقىلاۋشى كەتكەن سوڭ سومكەمنىڭ سىدىرماسىن جاۋىپ, قارىما ءىلىپ الىپ ۇيدەن شىعىپ جۇرە بەرىپپىن. كىم بىلەدى, بۇل اسا مەيىرىمدى جاراتۋشى يەم وسى جولى مەنى تاعى دا ساقتاعانى شىعار…
