بيىل قىركۇيەك ايىندا مەملەكەت باسشىسى كەزەكتى جولداۋىن جاريالادى. ول جولداۋدا نەگىزىنەن سىرتقى ساياسات تۋرالى بىردە-ءبىر اڭگىمە ايتىلعان جوق, ءبارى ىشكى ساياسات. ارينە, جولداۋدا, ەڭ باستىسى, حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىمەن بايلانىستى ماسەلەلەر ايتىلدى. سونىڭ ىشىندە قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە بايلانىستى ۇكىمەتكە ءبىرشاما تاپسىرما بەردى. جالاقى ماسەلەسى, ەڭ تومەنگى جالاقى, كۇنكورىس دەڭگەيىندەگى كاتەگوريا بار. ءبارى دۇرىس, بىراق مەن پارلامەنت مۇشەسى رەتىندە سالىستىرىپ قاراعان كەزدە ءبىزدىڭ كۇنكورىس دەڭگەيى مەن تومەنگى جالاقىمىز ەەو قۇرامىنداعى رەسەي, بەلورۋسسيادان اناعۇرلىم تومەن. ماسەلەن, رەسەيدەن 40 پايىزعا دەيىن تومەن. سوعىس ءجۇرىپ جاتقان ارمەنيادا ەڭ تومەنگى جالاقى 50 مىڭنىڭ ۇستىندە, بىزدە 42500 تەڭگە. كۇنكورىس دەڭگەيى رەسەي مەن بەلورۋسسيادا ەلىمىزبەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جوعارى, ال بىزدە 31 000 تەڭگە شاماسىندا. سوندىقتان بۇل – ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. پرەزيدەنت تاپسىرما بەردى, بىراق بيىلعى بيۋدجەتتە بۇل ماسەلە قارالماي قالدى. ونىڭ ءبارى قارجىعا كەلىپ تىرەلەدى.
ەكىنشىسى, جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى. بۇل نەگە ۇلكەن ماسەلە؟ 2020 جىلى «جۇمىسپەن قامتۋ جول كارتاسى» بويىنشا 1 تريلليون تەڭگەنى 17 ايماققا بولگەن, ءار ايماق وزىنە ءتيىستى سومالارىن الدى. ءوزىم جاز ايىندا ەلدى ارالاعان كەزدە بايقاعانىم, بۇل جۇمىسپەن قامتۋ كوبىنەسە ۋاقىتشا ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ماسەلەن, عيماراتتاردى جوندەۋ جۇمىستارى, جول سالۋ, اباتتاندىرۋ جانە ت.ب. بۇلار كەلەسى جولى قارالاتىن بولادى. ەسەپ كوميتەتى مەن بىرگە پارلامەنت تە قارايتىن بولادى, ويتكەنى جۇمىسپەن قامتۋدا ەكى ماسەلە بار: ءبىرى – تۇراقتى قامتۋ, ەكىنشىسى – ۋاقىتشا. ءبىز وسى 1 تريلليون تەڭگەنى ۋاقىتشا جۇمىسپەن قامتۋعا جىبەردىك. بۇل دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىن. جەكە پىكىرىم.
جۇمىسپەن قامتىعان كەزدە ەسكەرۋ كەرەك جايت: كوپ جاعدايلاردا ەلدە مىڭداعان, ون مىڭداعان كاسىپكەر بار, ولاردىڭ ءوزىنىڭ بيزنەس جوسپارلارى بار دايىن. ەڭ تومەنگى پايىزبەن, ياعني 2-3 پايىزبەن سول اقشانى كاسىپكەرلەرگە بەرگەندە اناعۇرلىم ءتيىمدى بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى كاسىپكەرلەر سول اقشانى العاننان كەيىن ولار تۇراقتى جۇمىس ورىندارىن قۇرادى. وڭىرلەردە بولدىم, بايقاعانىم, كەشەگى بولىنگەن 1 تريلليون اقشانىڭ باسىم بولىگى الەۋمەتتىك نىسانداردى جوندەۋگە كەتتى. قازىر بارلىق قۇرىلىس جۇمىستارى اياقتالدى. قازىر مىڭداعان ادام قايتادان جۇمىسسىزدار قاتارىن تولىقتىرۋدا. ەگەر دە و باستا بولىنگەن قارجىنىڭ 50 پايىزىن كاسىپكەرلەرگە بەرگەن كەزدە ولار كاسىپتەنىپ, ال ءبىز قانشاما ادامدى تۇراقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتكەن بولار ەدىك.
ۇشىنشىدەن, ازىق-تۇلىك باعاسىنا قاتىستى پرەزيدەنت جولداۋىندا ەرەكشە نازار اۋداردى. وكىنىشكە قاراي, قازىر ازىق-تۇلىك باعاسى وتە قىمباتتاپ بارا جاتىر. حالىققا قاجەتتى ازىق-تۇلىك قۇنى 20-25 پايىزعا شارىقتاپ كەتتى. جەرگىلىكتى اكىمدىك ەسەپ بەرەدى, ازىق-تۇلىك باعاسى قاداعالانۋدا دەپ, بىراق تۇپتەپ كەلگەندە, شىندىققا جاناسپايدى. وتكەن دەمالىس كۇندەرى بازارلاردى ارالادىم, وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ۇن, كارتوپ, سۇيىق ماي باعاسى 20-22 پايىزعا دەيىن قىمباتتاعان. ءۇش جىلدىق بيۋدجەت قارالعان كەزدە بۇل ماسەلە ايتىلدى. پرەزيدەنت بىرىنشىدەن, ازىق-تۇلىك قىمباتتاماۋىنىڭ جولدارىن ىزدەۋ كەرەك دەدى. ول ءۇشىن وندىرۋشىدەن تىكەلەي الۋ قاجەت, اراداعى الىپساتارلاردى ازايتقان ءجون. بىراق بۇل ماسەلە ءالى دە شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. قازىر كوپتەگەن وبلىس ورتالىقتارىندا ساقتاندىرۋ قورى ارقىلى ازىق-تۇلىك قورىن جاساۋ تاپسىرىلعان بولاتىن. ول ماسەلە دە ءوز دارەجەسىندە ورىندالىپ جاتقان جوق. قازىر جەلتوقسان ايى, ەرتەڭ قىس, كوكتەم ايلارىندا قالاي بولادى؟ بۇل – ۇلكەن ماسەلە. مۇمكىن كوكتەم ايلارىندا ازىق-تۇلىك باعاسى قازىرگىگە قاراعاندا ءوسىپ كەتۋى مۇمكىن, سوندىقتان دا بۇل – ۇكىمەتتىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە.
تورتىنشىدەن, پرەزيدەنت ايتىپ ءوتتى, شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە ۇلكەن مۇمكىندىك جاساڭدار دەپ. قازىر وكىنىشكە قاراي, شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە ۇكىمەت تاراپىنان ۇلكەن مۇمكىندىكتەر جاسالىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. ىندەتكە جانە باسقا دا وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە قاراي شاعىن ورتا بيزنەس كۇننەن كۇنگە قىسقارىپ كەلەدى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس – مەملەكەت ەكونوميكاسىنىڭ ىرگەتاسى. مەملەكەت شاعىن ورتا بيزنەسكە ارقا سۇيەيدى.
بەسىنشىدەن, سىبايلاس جەمقورلىققا بايلانىستى. ءبىز سىبايلاس جەمقورلىققا بايلانىستى قابىلدانعان زاڭداردى قانشا رەت وزگەرتتىك, تولىقتىردىق. بىراق بۇل ماسەلەنى تىيۋ, ازايتۋ مۇمكىن بولماي كەلە جاتىر, مۇمكىن ەمەس. بارلىق سالا سىبايلاس جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان. اسىرەسە, تەندەردىڭ اينالاسى. بايقاپ ءجۇرمىن, جوعارىدا ايتىلعان 1 تريلليون قاراجاتتىڭ باسىم بولىگى اباتتاندىرۋ, مەكتەپ, بالاباقشا, ەمحانا, اۋرۋحانا عيماراتتارىن جوندەۋگە جۇمسالدى عوي. سونىمەن قاتار بورديۋر اۋىستىرۋ, وبلىس ورتالىقتارىنا, ءتىپتى اۋدانعا دەيىن بورديۋر اۋىستىرۋ بۇقارالىق سيپاتتا كەتىپ جاتىر. بۇگىنگىدەي قيىن كەزەڭدە ونىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟ ول – ەكونوميكالىق مىقتى ەلدە جاسالاتىن دۇنيەلەر. بىرقاتار اۋىل ورتالىقتارىندا, قانشاما اۋىل مەن اۋدان ورتالىعىن جالعايتىن جولدار ويىق-ويىق شۇقىرلارعا تولى. مۇنىڭ ءبارى الدا تەكسەرىلەدى. قارجى ماقساتتى جۇمسالدى ما, ءتيىستى جەرگە جەتتى مە؟ ونىڭ ءبارىن ءتيىستى ورگاندار تەكسەرە جاتار.
التىنشى, پرەزيدەنت باسقارۋ جۇيەسىنە قاتىستى ايتىپ وتكەن ەدى. كەزىندە باسقارۋ جۇيەسىنە بايلانىستى كوپ زاڭ قابىلداندى, ول زاڭداردىڭ كوپشىلىگى ءوز دارەجەسىندە جۇمىس جاسامادى. ماسەلەن, سونىڭ ىشىندە بۇرىننان كەلە جاتقان جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ دەگەن زاڭ بار. بۇل وكىنىشكە قاراي, ءوز دارەجەسىندە ەمەس. مەملەكەت باسشىسى جولداۋىندا اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ تۋرالى تۇجىرىمدامالىق ماسەلەلەر ايتىلعان. بىراق قالاي سايلايمىز؟ ونى كىم سايلايدى؟ قازىرگى زاڭ بويىنشا ونى اۋدان اكىمى مىسالى, ەكى نەمەسە ءۇش ازاماتتىڭ ورتاسىنان اۋداندىق ماسليحاتقا ۇسىنادى. اۋداندىق ءماسليحات اۋىل اكىمىن سايلايدى. قازىر سول جەرگىلىكتى جەردە سايلاۋعا قاتىستى تاپسىرمالار بەرىلىپ جاتىر. بىراق ونى كىمدەر سايلايدى؟ اۋىلدىڭ القاسى سايلاي ما, جوق اۋىل حالقى سايلاي ما, قالاي بولادى قازىر؟ ەرتەڭ اۋىلدار جىك-جىككە ءبولىنىپ كەتپەي مە, رۋعا نەمەسە ۇلتتارعا ءبولىنىپ كەتپەي مە؟ بۇل ۇلكەن ماسەلە. سوندىقتان جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەسىنە اسا ساقتىقپەن كەلۋ كەرەك سياقتى. ونىڭ جۇيەسىندە اۋدان اكىمى دە ەمەس, اۋداننىڭ 15 ءماسليحات دەپۋتاتى دا ەمەس, مەنىڭشە, اۋىل حالقى شەشەتىندەي دارەجەگە الىپ جەتكىزۋىمىز كەرەك. كىمدى سايلاۋدى اۋىل حالقى ءوزى بىلەدى. اۋىل حالقى اراسىنان قوعامدىق كەڭەس سايلايتىن بولسا, 5-6 ادام سايلاسا, قالاي بولادى ەرتەڭ… حالىق ءوزى تاڭداۋ كەرەك سياقتى. ماسەلەنى ءالى دە جەتىلدىرۋ قاجەت. بىزدە باسقارۋدىڭ ورتالىقتاندىرۋ ماسەلەسى كۇشتى. ونىڭ ءتيىمدى تۇستارىمەن قاتار ءتيىمسىز جەرلەرى دە كوپ. مىسالى, اۋداندىق دەڭگەيدە اۋدان اكىمى مەن اۋداندىق ءماسليحاتتىڭ قۇزىرەتى تەڭدەي ەمەس. سوندىقتان اۋداندىق ءماسليحاتتىڭ قۇزىرەتىن مەنىڭشە, كۇشەيتۋ كەرەك بىزگە. اسىرەسە, بيۋدجەتتى تالقىلاعان كەزدە قاي جەرگە ءبىرىنشى كەزەكتە قارجى كەرەك. قاي جەردى جوندەۋىمىز كەرەك؟ اكىمنىڭ ىقپالىمەن بولماسا اكىمنىڭ ايتۋىمەن جۇرمەۋ كەرەك. اۋدان اكىمى يا وبلىس, قالا اكىمى جەرگىلىكتى جەردەگى ماسليحاتتارمەن تەپە-تەڭدىك دارەجەسىن ۇستانۋ قاجەت. بىزدە وكىنىشكە قاراي, ءماسليحاتتار اكىمدەردىڭ ىقپالىنان شىعا المايدى. الدا سايلاۋ كەلە جاتىر. وندا «نۇر وتان» بويىنشا پرايمەريز وتكىزىلدى. قالعان پارتيالاردا ول وتپەدى. سوندىقتان بۇل سايلاۋ ماسەلەسىنە كەلەشەكتە قايتىپ كەلەتىن سياقتىمىز.
جولداۋعا بايلانىستى پارلامەتتە بىرقاتار قابىلداناتىن زاڭدار بار. جاڭا جىلعا دەيىن, كەيىن قابىلداناتىن. سول جولداۋدا ايتىلعان دۇنيەلەر زاڭدارعا ەنۋ كەرەك. جاقىندا ءۇش جىلدىق بيۋدجەتتى قابىلداپ, ماجىلىسكە قايتارىپ جىبەردىك. ءۇش جىلدىق بيۋدجەت پرەزيدەنت جولداۋىنا ساي جاسالىندى. سونىڭ ىشىندە مۇعالىم, دارىگەرلەر, جالپى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جالاقىسىن كوتەرۋ جايىندا جولداۋدا ايتىلدى. ءۇش جىلدىق بيۋدجەتكە ونى ەنگىزدىك. پرەزيدەنتتىڭ الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى ايتقاندارىنىڭ ءبارى بار. سونىڭ ىشىندە ەڭ تومەنگى جالاقىعا بايلانىستى دا پرەزيدەنت ايتىپ وتكەن ەدى, الايدا 2021 جىلدىڭ بيۋدجەتىندە 42500 تەڭگە قالدى. ءبىز ونى كوميتەتتىڭ وتىرىسىندا كوتەرگەنبىز. بيۋدجەت قارجىسىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە بايلانىستى ەڭ تومەنگى جالاقى سول كۇيىندە قالدى. پرەزيدەنت گازداندىرۋ ماسەلەسىن دە ايتىپ وتكەن ەدى, ول بيۋدجەتكە ەندى. كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان قىزىلوردا مەن جەزقازعان اراسىنداعى ۇلكەن جول ماسەلەسىن بيۋدجەتكە ەنگىزدىك. جولداۋدا ايتىلعان شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداپ, وركەندەتۋ كۇش الماي تۇر. الدا بۇل ماسەلە قارالادى.
مۇرات باقتيارۇلى,
قر پارلامەنتى سەناتى
الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ جانە عىلىم
كوميتەتىنىڭ توراعاسى, سەناتور
