پايدا بولعانىنا ەكى جىلدان اسقان كوروناۆيرۋسقا قارسى جەر بەتىندە تولىق ۆاكتسيناتسيادان وتكەندەر سانى 3,33 ملرد ادامعا جەتتى. بۇل الەم حالقىنىڭ 42,7 پايىزى دەلىنگەن دەرەككوزدەردە. قازاقستاندا 8 ملن-نان استام ادام تولىق ۆاكتسينا الدى. ۇجىمدىق يممۋنيتەت قالىپتاسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ ۆيرۋستىڭ مۋتاتسياعا ۇشىراۋى, جاڭا ءتۇرى بۇرىنعىدان دا قاۋىپتى بولۋى نەمەسە ەكپەمەن بەتى قايتۋى مۇمكىندىگىن عالىمدار بولجاعان. اقىرى, ۆيرۋستىڭ ءتورتىنشى ءتۇرى «دەلتامەن» توقتاي ما دەگەن ءۇمىت ءۇزىلىپ, «وميكروننىڭ» سايرانى باستالدى. وعان الەمدى ويرانداتىپ قويماۋعا قازىرگى ەكپەلەر كۇشى مەن حالىقتىڭ قايرات-جىگەرى جەتە مە؟
ەل ءىشى تاعى ەكى پىكىرگە ءبولىندى. كوبى, ادەتتەگىدەي, بيلىككە, دارىگەر سوزىنە سەنبەي, الەۋمەتتىك جەلىدە ولاردىڭ: «ات قويىپ, ايدار تاعىپ, تەك بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شىعارا بەرەدى ەكەنسىزدەر», «وسى اۋرۋ ءوزىن تانىستىرا ما؟ مەنىڭ اتىم «وميكرون» دەپ», «شارشادىق. ۆاكتسينا سالعىزۋدىڭ امالى», «بالالار مەن جاستارعا كوپ جۇعادى دەي مە, ەندى سولارعا ەكپە سالۋدى كوزدەپ وتىر عوي…» دەگەن سياقتى باسقا دا كۇدىك پەن كۇمانگە, وشپەندىلىككە تولى سوزدەرىنەن سۇرىنە جازدايسىز. ال دەرتتىڭ مۋتاتسيالاناتىنىنا كوزى جەتىپ وتىرعاندار بىردەن شەكارانى جابۋدى سۇرايدى. «افريكادان بولەك, باسقا ەلدەردەن كەلەتىن اۋە رەيستەرىن قازاقستان دا ۋاقىتشا جابۋ كەرەك. وڭتۇستىك افريكاعا قىتاي سىناق رەتىندە جاڭا ۆيرۋستى جىبەرگەن عوي شاماسى» دەۋى ىندەتتىڭ قاۋىپتى ەكەنىن از دا بولسا تۇسىنەتىندەردىڭ پىكىرى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
عالىمدار نە دەيدى؟
جاڭا ءتۇرى شىقسا دا «كوپپەن كورگەن ۇلى توي, كورەرمىز نە بولسا دا» دەيتىن ەلدىڭ كوبى, ادەتتەگىدەي, قىم-قۋىت تىرلىگىمەن ءجۇرىپ جاتىر. الايدا تىرلىگىن ويلاماق تۇگىل, تىنىس الۋى قيىنداپ, ءومىر ءسۇرۋى كۇماندى بولىپ جاتقاندار قانشاما. ۆيرۋستىڭ جالعان ەمەس, بار ەكەنىن سول ءومىر مەن ءولىم اراسىندا ارپالىسىپ جاتقاندار دالەلدەيدى. سوسىن بارىپ بىلگىر دەگەن بىلىكتى مەديتسينا وكىلدەرىنىڭ پىكىرىنە جۇگىنىپ, ءسوزىن تىڭداۋعا كوشەمىز. وسى ورايدا مەديتسينا پروفەسسورى الماز شارماننىڭ الەمدىك جانە قازاقستانداعى ىندەت بويىنشا جاڭالىقتارعا بايلانىستى Facebook-تە جازعان پىكىرىنە كوز جۇگىرتتىك:
«وميكرون»: الاڭداۋعا سەبەپ, بىراق دۇربەلەڭگە ءتۇسۋدىڭ رەتى جوق. شتامم انىقتالعالى جاعداي تەز وزگەرۋدە, سوڭعى بىرنەشە كۇندە اقش, ۇلىبريتانيا جانە بىرقاتار ەۋروپالىق ەلدەر وڭتۇستىك افريكا ەلدەرىمەن اۋە قاتىناسىن ءۇزدى, ال جاپونيا, يزرايل جانە ماروككو بولسا بارلىق شەتەلدىكتەردىڭ ەلگە كەلۋىنە شەكتەۋ قويدى. بۇگىن كاليفورنيادا «وميكرون» جۇقتىرعان العاشقى پاتسيەنت انىقتالدى. بۇل نۇسقا كوپ ەلدەرگە تارالىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. تارالىپ ۇلگەرمەسە, الى-اق ۇلگەرەدى. «وميكرون» نۇسقاسى تۋرالى ءبىرىنشى بولىپ وڭتۇستىك افريكاداعى دۋربان ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى يننوۆاتسيالىق ەپيدەميولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى, دوكتور Tulio de Oliveira مالىمدەدى. مولەكۋليارلى ادىسپەن ولار ۆيرۋستىڭ 50 مۋتاتسياسىن انىقتادى, سونىڭ ىشىندە 26-سى بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن جاڭا بىرەگەي ءتۇرى بولىپ شىقتى. الايدا مۋتاتسيانىڭ وسىنشاما كوپتىگى ونىڭ ءبارى بىردەي قاۋىپتى دەگەن ءسوز ەمەس. ەلۋ ءتۇرىنىڭ كوبى ادامعا زيانى جوق بولۋى مۇمكىن. بىراق ءالى ناقتى سيپاتتاما بەرۋگە ەرتە. بىرنەشە اپتا ءوتسىن, جاڭا شتامم قالاي وزگەرەتىنىن بايقاۋ كەرەك. وسى رەتتە Pfizer/BioNTech جانە Moderna كومپانيالارى ءوز ەكپەلەرىن جاڭا مۋتاتسياعا قارسى وتە قىسقا مەرزىمدە قايتا باعدارلاي الاتىنىن مالىمدەدى. جاڭا نۇسقا ۆاكتسيناتسيا دۇرىس جۇرگىزىلمەي جاتقان ەلدەردەن شىعىپ وتىر, سوندىقتان ونىڭ پايدا بولۋىنا ەكپە الماعان ادامنىڭ بويىندا ۇزاق ۋاقىت ءجۇرۋى سەبەپ بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال وندايلار وڭتۇستىك افريكادا جەتىپ ارتىلادى. سوڭعى 24 ساعاتتا COVAX جەلىسى بويىنشا دامۋشى ەلدەرگە ەكپەلەردىڭ 11 ملن دوزاسى جەتكىزىلدى. بۇل – رەكوردتىق كورسەتكىش. سوندىقتان جاقسىلىقتان ءۇمىتتىمىز» دەپ جازدى ول.
بەلگىلەرى قانداي؟
وڭتۇستىكافريكالىق عالىمدار «وميكرون» شتامىنىڭ بەلگىلەرىنە باستاپقىدا قاتتى شارشاڭقىلىقتى جاتقىزعان. ەندى جاڭا بەلگىلەرى – قۇرعاق جوتەل, تەرشەڭدىك, دەنەنىڭ دەل-سال بولۋى, قالتىراۋ ەكەنىن جاريالادى. ماماندار ۆيرۋستان ساقتانۋدىڭ جاڭا, الدەقايدا ءتيىمدى ءادىسىن ىزدەستىرۋدە. وڭتۇستىك افريكا دارىگەرلەرىنىڭ ايتۋىنشا, «وميكرون» شتامىن جۇقتىرىپ, اۋرۋحانادا جاتقانداردىڭ 10 پايىزى – 2 جاسقا دەيىنگى بالالار. بۇل ينفەكتسياعا جاستاردىڭ كوبىرەك ۇشىرايتىنى بەلگىلى بولعان. بىراق ناقتىسى بىرەۋ – جۇعۋ جاعىنان جاڭى شتامم دا «دەلتاعا» ۇقساس, شاپشاڭ. بۇل شتامدا جۇرەك سوعىسى جيىلەگەنمەن, ءدام مەن ءيىس سەزۋ جوعالمايدى, ءتىپتى, دەنە قىزۋى دا كوتەرىلمەيدى. بۇرىن ۆيرۋسپەن اۋىرىپ جازىلعاندار دا «وميكرون» ۆيرۋسىنا شالدىعۋى ابدەن مۇمكىن. الەم دارىگەرلەرى كوروناۆيرۋستىڭ بۇل شتامى اسا قاۋىپتى ەكەنىن, ونى انىقتايتىن تەست ەكى اپتانىڭ ىشىندە پايدا بولاتىنىن ايتتى. بۇكىلالەمدىك مەديتسينا قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى فرانك ۋلريح مونتگومەري بۇل شتامم «دەلتا» سەكىلدى جۇقپالى, «ەبولا» سەكىلدى قاۋىپتى بولادى دەپ الاڭداۋلى.
قازاقستانعا كەلۋى مۇمكىن بە؟
وتاندىق ەپيدەميولوگتار ءبىر-ەكى ايدان كەيىن قازاقستانعا كوروناۆيرۋستىڭ «وميكرون» شتامى كەلۋى مۇمكىن دەيدى. سەبەبى الداعى مەرەكەلەر جاڭا شتامنىڭ تارالۋىن تەزدەتۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە جاڭا شتامم الەمنىڭ 58 ەلىنە تاراپ ۇلگەردى. ازىرگە ول ۆيرۋستىڭ افريكالىق نۇسقاسى بار بىردە-ءبىر ناۋقاس جانساقتاۋ بولىمىنە تۇسكەن جوق. دەگەنمەن قازاقستان ۇكىمەتى كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا شتامىنىڭ پايدا بولۋىنا قاتتى الاڭداپ وتىر. «وميكرون» افريكادا انىقتالدى جانە ءبىر اپتادان از ۋاقىت ىشىندە ونداعان ەلدەرگە تارادى. يممۋنولوگ رافاەل روزەنسوننىڭ ايتۋىنشا, وڭتۇستىك افريكا – ايتۆ-ينفەكتسياسىنىڭ تارالۋى بويىنشا جەتەكشى ەلدىڭ ءبىرى. «ايتۆ جۇقتىرعان ناۋقاستاردىڭ دەنەسىندە ۆيرۋس وتە وڭاي مۋتاتسياعا ۇشىرايدى. ول تۇماۋ سياقتى تارايدى دەپ ۇمىتتەنەمىز, ءبىز ونىڭ تارالۋىن باسەڭدەتۋگە بولاتىنى ءسوزسىز, بىراق تولىق تارالۋىنىڭ الدىن الا المايمىز» دەيدى ول. ونىڭ بولجامى بويىنشا جاڭا شتامم ءبىر-ەكى ايدا قازاقستانعا كەلەدى. عالىمدار جاڭا شتامنىڭ «دەلتا» شتامىنان ءۇش ەسە جۇقپالى ەكەنىن ايتادى. سوندىقتان بەتپەردە كيىپ ءجۇرۋ جانە ەكپە الۋ ماڭىزدى. قازاقستاندىق دارىگەرلەردى الاڭداتاتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى جاعداي – قىس مەزگىلىندە بارلىق ۆيرۋستىڭ قايتا قوزاتىنى. جاقىندا مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ اسسامبلەياسى ارناۋلى سەسسياسىندا «وميكرون» شتامى جاڭا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعانىن, وسى رەتتە قازاقستاننىڭ بارىنشا ساقتىق شارالارىن جاساپ, ددۇ شەشىمدەرىن تولىق قولدايتىنىن اتاپ ءوتتى. «وكىنىشكە قاراي, الەم كۇردەلى كەزەڭدى باستان كەشىپ جاتىر. قازىر كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا شتامى – «وميكرون» انىقتالدى. ءبىز ىندەتپەن كۇرەستە ءاردايىم بىرگە بولۋىمىز كەرەك» دەدى پرەزيدەنت. بۇگىندە جاڭا شتامعا ۆاكتسينانىڭ اسەرى ءالى زەرتتەلىپ جاتىر. بىراق ۇيىمنىڭ بايانداماسىندا ۆاكتسينا كوروناۆيرۋستان بولاتىن ءولىم قاۋپىن ازايتىپ, اۋرۋدىڭ اسقىنۋىنا قارسى تۇرا الاتىندىعى جازىلعان.
ءتورتىنشى تولقىن تۋدىردى
وڭتۇستىك افريكادا كوروناۆيرۋستىڭ «وميكرون» شتامىنان تۋىنداعان پاندەميانىڭ ءتورتىنشى تولقىنى باستالدى. بۇل تۋرالى COVID-19 تارالۋىنا جول بەرمەۋ جونىندەگى ۆاك ءباسپاسوز قىزمەتى حابارلايدى.
ءباا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترى دجو فااحلانىڭ ايتۋىنشا, جاڭا مۋتاتسيا تۋرالى حابارلانعاننان كەيىن وڭتۇستىك افريكادا ينفەكتسيا جۇقتىرۋ جاعدايلارى كوبەيگەن جانە نەگىزىنەن كوروناۆيرۋستىڭ سول جاڭا ءتۇرى تاراۋدا. «وتكەن بەيسەنبىدە ەلدە ۆيرۋسقا شالدىعۋدىڭ 2465 جاڭا دەرەگى تىركەلدى, 3 قاراشاداعى جاعداي بويىنشا 11535 دەرەك انىقتالدى. تاۋلىكتىك ءوسىم جەتى كۇن ىشىندە 9000-عا ارتتى» دەپ اتاپ ءوتتى مينيستر. فااحلانىڭ ايتۋىنشا, «وميكرون» نۇسقاسى تەز ارادا ەلدىڭ جەتى پروۆينتسياسىنا تارالدى جانە ەل بيلىگى بۇل پروتسەستى باقىلاۋ ءۇشىن بارلىق ءىس-شارانى جاساۋدا.
ەلوردادا جاڭا شتامم باقىلاۋدا
قازىر قالامىزدا «وميكرون» شتامى انىقتالعان ەلدەردەن, ياعني مىسىر, گەرمانيا, ۇلىبريتانيادان كەلگەن 227 ادام ءۇي كارانتينىندە جاتىر. ءارى ولاردى تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا مەديتسينا ماماندارى دا باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر.
بۇل تۋرالى كەشە قالا اكىمدىگىندە «ەلورداداعى ەپيدەميولوگيالىق جاعداي جانە تۇرعىنداردى ۆاكتسيناتسيالاۋ بارىسى» دەگەن تاقىرىپتا وتكەن بريفينگ بارىسىندا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ باس مەملەكەتتىك سانيتار دارىگەرى سارحات بەيسەنوۆا ايتتى. «وميكرون» شتامى بۇرىنعىلارىنا قاراعاندا جۇقپالىراق. قازىرگى ۋاقىتتا شەتەلگە ۇشۋدان باس تارتا تۇرۋعا شاقىرامىن. وعان قوسا, ەكپە الۋدى دا جالعاستىرا بەرۋ كەرەك. قاي ۆاكتسيناتسيا بولسا دا ءتيىمدى, ولار اۋرۋدىڭ اۋىر وتۋىنەن قورعايتىنىن ايتىپ كەلەمىز. بۇگىندە ەلوردادا ەكپەلەردىڭ 1 كومپونەنتىن 65,6 پايىز, ال ەكىنشىسىن 61,4 پايىزى سالدىردى. ال رەۆاكتسيناتسيادان 2100 ەلوردالىق ءوتتى. «كوميرناتي» ەكپەسىن 9 مىڭ ادام سالعىزدى» دەدى ول.
