راس, استانانىڭ ايشىعىن كەلتىرىپ, اسەمدىگىن جاراستىرىپ تۇرعان ءزاۋ بيىككە ۇمتىلعان ءزاۋلىم نىسانداردىڭ ساۋلەتى عانا ەمەس, كەڭ كوشەلەرىن بويلاي وسكەن جاسىل جەلەك پەن تال-داراق. ولاردىڭ قاتارىندا جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە دە ءتۇسىن بۇزبايتىن شىرشا دا بار, اققۇبا ءوڭدى بۇرىمدى قىزداي بۇراتىلعان قايىڭ دا بار, وزگە اعاشتارمەن ۇيلەسىم تاپقان ۇيەڭكى دە, سارىارقا سامالىمەن تەربەلىپ وسەتىن تەرەك تە بار.
جارتى عاسىردان اسا تاريحى بار جاسىل باق
ءا, ايتپاقشى, «مۇنى قايدان ءبىلدىڭ؟» دەرسىز. كوپشىلىگىمىز وسىعان باس قاتىرا بەرمەيمىز-اۋ. «استانا-كوگالداندىرۋ قۇرىلىسى» دەگەن مەكەمەنىڭ اتىن اراگىدىك قۇلاعىمىز شالىپ قالادى. ال ونىڭ ەلۋ جىلدان اسا ۋاقىت بۇرىن ىرگە قالاعان №1 ورمان تالىمباعى بار ەكەنىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟ قاراعاندى تاسجولىمەن تۋرا تارتىپ بارا جاتقانىڭىزدا, سول جاق قاپتالىڭىزدان ون ەكى شاقىرىمداي قاشىقتىقتا شۇبار دەگەن اۋىل ورىن تەپكەن. مىنە, سولاي قاراي تىزگىن بۇرىپ, بورپىلداق شاڭ باسقان ءاسفالتسىز جولمەن ءۇش-ءتورت شاقىرىمداي جۇرسەڭىز, قوس اۋىلدىڭ ورنىنداي اۋماقتى الىپ جاتقان ورمانعا كەز بولاسىز. مىنە, وسى – №1 تالىمباق. بۇل تۋرالى «استانا-كوگالداندىرۋ قۇرىلىسى» اق-نىڭ باسقارما توراعاسى ءازىلحان ابەلدينوۆ: «…تالىمباقتىڭ جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانىنا دا جارتى عاسىردان استى. جالپى كولەمى 349,5 گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان بۇل ورمان تالىمباعى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى وسى ماقساتتاعى ەڭ ءىرى ورتالىقتىڭ بىرىنەن سانالادى.
ەلوردا ورنالاسقان ايماقتىڭ كۇردەلى توپىراقتىق-كليماتتىق احۋالىن ەسكەرە كەلىپ, ءبىز اعاش ەگۋدە مۇلدە جاڭا اگروتەحنيكالىق تاسىلدەردى قولدانامىز. سوڭعى ون جىل ىشىندە قالامىزدا 1 ميلليون تۇپتەن استام اعاش كوشەتتەرى مەن بۇتالارى وتىرعىزىلدى» دەگەن.
تالاي تالدى جەرسىندىرگەن باعبان
ءيا, استانا كوشەلەرىنە وتىرعىزىلاتىن اعاشتاردىڭ باسىم بولىگى «استانا-كوگالداندىرۋ قۇرىلىسى» اق-نا تيەسىلى №1 تالىمباقتان الىنادى. كومپانيانىڭ ءوندىرىس ءبولىمى باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بيبىگۇل بەكتەمىسوۆانىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە تالىمباقتا اعاشتىڭ كوپتەگەن ءتۇرى وسىرىلەدى. «جىل سايىن بىزدە جيىرما مىڭعا جۋىق ۇلكەن جانە ءجۇز مىڭعا تارتا كىشى ءتۇپ اعاش وتىرعىزىلادى. بيىل قالاعا قىرىق مىڭ اعاش كوشەتىن وتىرعىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. تالىمباقتا كوبىنەسە قاراعاي, ءسىبىر شىرشاسى, تەرەك, قايىڭ بار.
جىل سايىن جاڭا اعاش تۇرلەرىن ءوسىرۋدى قولعا الامىز. ونىڭ ىشىندە التايدىڭ جوكە جانە ۇيەڭكى اعاشتارى بار. تاريحى كەڭەس زامانىنان جالعاساتىن تالىمباقتا ەلۋگە جۋىق ءىرى اعاشتىڭ ءتۇرى بار. ولاردىڭ جاسى شامامەن العاندا جيىرما جىلدى قۇرايدى. ءساندى جانە جەمىس بەرەتىن اعاشتىڭ 34 ءتۇرى قامتىلعان. ولاردىڭ بيىكتىگى 9-11 مەترگە سوزىلادى. ولار تەك استانا قالاسى ءۇشىن وسىرىلەدى, جەرگىلىكتى كليماتقا بەيىمدەلگەن» دەيدى مامان.
«استانا-كوگالداندىرۋ قۇرىلىسى» اق تالىمباعىنىڭ باسشىسى گەننادي لي اتالمىش مەكەمەدە ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەتىندىگىن دە اتاپ ءوتتى. «ءبىز ءتۇرلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن قولعا العانبىز. كوپتەگەن اعاش ءتۇرىن باسقا وڭىرلەردەن الىپ كەلەمىز. بىراق ولار جەرگىلىكتى قاتال كليماتقا شىداي بەرمەيدى. سوندىقتان اعاشتاردى بەس جىل وسى اۋماقتا وسىرەمىز. جەرسىنبەگەن اعاشتاردى قالاعا اكەلمەيمىز. جەرىمىز قۇنارلى, تەك قىسىمىز وتە سۋىق. مىسالى, قازىر جوكە اعاشىن ءوسىرىپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ شاھاردا ول وسپەيدى. اعاشتىڭ تۇقىمىن رەسەيدەن جيىرما جىل بۇرىن العىزعانبىز. ولار ءبىزدىڭ كليماتقا ۇيرەندى. ەندى ونىڭ تۇقىمىن الىپ, ءۇش جىلدان بەرى ۇيەڭكى اعاشىمەن بۋدانداستىرىپ وتىرعىزىپ جاتىرمىز.ماقساتىمىز – ەلوردادا وسەتىن اعاش ءتۇرىن كوبەيتۋ» دەدى باعبان.
گەننادي 1986 جىلدان باستاپ اتالمىش تالىمباقتا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. تاجىريبەلى مامان استانا قالاسىنىڭ جاسىل بەلدەۋىن قۇرۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەنىنە قۋانىشتى ەكەنىن جەتكىزدى.
«ءبىزدىڭ ۇجىمدا توقسان ادام جۇمىس ىستەيدى. جۇمىسشى تابۋ قيىن. مۇنداي قارا جۇمىستى كىم ىستەگىسى كەلەدى دەيسىڭ. بىراق ءومىرىن وسى سالامەن بايلانىستىرعان ماماندار بارشىلىق. ەڭبەگىمىزدى ادال اتقارامىز. استانانى جاسىل جەلەكتى ورمانعا اينالدىرۋعا اتسالىسىپ جاتقانىمدى ماقتان تۇتامىن» دەپ اعىنان جارىلدى گەننادي.
«تالدار دا وقۋشى ءتارىزدى»
«استانا-كوگالداندىرۋ قۇرىلىسى» اق ءوندىرىس ءبولىمى باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بيبىگۇل بەكتەمىسوۆامەن اڭگىمەمىز جاراستى. ونىڭ دا وسى ءتالىمباقتا تەر توگىپ جۇرگەنىنە وتىز جىلدان اسىپتى. «مۇنداعى جۇمىسىمنان ءلاززات الامىن. بەينەتىمەن قاتار, سەزىنگەن جانعا زەينەتىن توگەدى ەڭبەك. تاربيەلەپ جۇرگەن شاكىرتتەرىمىز دە جەتەرلىك.
ءوز سالاما ماشىقتانىپ العانىم سونشالىق, باعباندارىمنىڭ قاي ءىستى قالاي تىندىراتىنىن, قاي كوشەتتى كىمنىڭ وتىرعىزا الاتىنىن بەس ساۋساعىمداي بىلەمىن. ال گەننادي ارىپتەسىمنەن وسى تالىمباقتىڭ قاي جەرىندە قانداي تال ءوسىپ تۇرعانىن شىرت ۇيقىسىنان وياتىپ جىبەرىپ سۇراساڭىز دا, مۇدىرمەي جاۋاپ بەرەدى» دەيدى كۇلىپ بيبىگۇل.
تالىمباق باعباندارىنىڭ ايتۋىنشا, بۇل – كوشەتتەردىڭ مەكتەبى. «جوعارىدا ايتقانىمداي, استانانىڭ كليماتى – سۋىق, جەرى – سورتاڭ. كەز كەلگەن تال كوشەتىنىڭ جەرسىنىپ كەتۋى قيىنداۋ. سوندىقتان ءبىز وزگە ايماقتان اكەلەتىن تالدىڭ تەك ءدانىن عانا جەتكىزەمىز مۇندا. دانەگىنەن باستاپ ونگەن كوشەتتەردىڭ اراسى ءجيى بولاتىنى ءمالىم. ارادا جىل وتكەن سوڭ, ولاردىڭ اراسىن از-ماز سيرەتەمىز. كەلەسى جىلى ءبىر مەترگە, ودان كەيىنگى جىلى ەكى مەترگە, وسىلاي جالعاستىرىپ ارالارىن سيرەتە بەرەمىز. بۇل وقۋشىنىڭ ءبىرىنشى سىنىپتان, ەكىنشى سىنىپقا, ەكىنشىدەن ءۇشىنشى سىنىپقا وتكەنى سياقتى. كوشەت ەسەيگەن سايىن جالعىز ءوسىپ, وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى ارتادى. مىنە, سول كەزدە استانانىڭ تورىنە شىعارامىز» دەيدى ماماندار.
جىلدىڭ توعىز ايىندا تىنىم تاپپايتىن باعبانداردىڭ قاتارى ناۋقان كەزىندە مىڭعا جەتەتىن كورىنەدى. ولاردىڭ دەنى – تابيعات-انانى سۇيەتىندەر, جەردىڭ قاسيەتىنە باس يەتىندەر, توپىراقتىڭ «ۇنىنە» قۇلاق تۇرگەندەر.
ەلورداعا تال-داراقتار وسىلاي ەگىلەدى, اسەم شاھار جاسىل جەلەككە وسىلاي ورانادى ەكەن.
اسحات رايقۇل
