بۇگىنگى تۇركيا كەشەگى تۇرىك كوسەمى اتاتۇرىك, ودان ارىدە اتى دارداي ازۋلى وسمانلى يمپەرياسىنىڭ كەلبەتى ەكەنى انىق. اتاتۇرىكتىڭ ازات, تاۋەلسىز ەل جولىنداعى ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز! دەگەنمەن تاريحشىلار بۇگىنگى تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ بەرىك ىرگەسى, قاجالماس تاسى سوناۋ وسمانلى سۇلتاندارىنىڭ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى دەپ تە ايتادى. سوندىقتان تاريحتا ون توعىزىنشى عاسىر وسمانلى يمپەرياسىنىڭ ەڭ ۇزاق عاسىرى دەپ اتالعان. ال وسمانلىنىڭ ازۋلى سوڭعى باسقارۋشىسى سۇلتان ءىى ابدۋلحاميت بولدى. پاديشاحتىڭ جاقتاستارى ونى «ۇلى قاعان» دەپ اسپەتتەسە, ونىڭ قارسىلاستارى «قىزىل سۇلتان» دەپ سىناعان. ءبىز وسمانلى اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى ىقپالدى مۇشەسى ءىى ابدۋلحاميت تۋرالى ءسوزدى بەكەر قوزعاعان جوقپىز!
سۇلتاننىڭ وزىنەن بۇرىنعى شاحزادالاردان ەرەكشەلىگى جاستايىنان شەتەلگە شىعىپ, ەل-جەر كورگەندى, ساياحاتتاعاندى جاقسى كورگەن. كۇللى تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق قۇندىلىقتارعا قاتتى قىزىققان. كوللەكتسيا جيناعان, ورتا ازيانىڭ تاريحىن بىلۋگە, ونىڭ ءاربىر قۇندىلىعىن ساقتاپ قالۋعا بارىن سالعان. سول ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن الەمدەگى ەڭ مىقتى سۋرەتشىلەردى شاقىرىپ (فوتوتىلشىلەردى) سۋرەت كوللەكتسياسىن جيناعان. ونىڭ ىشىندە كيەلى تۇركىستانعا تيەسىلى جانە قازاقستاننىڭ وزگە وڭىرلەرىندەگى قاسيەتتى نىسانداردىڭ سۋرەتتەرى بار. سۇلتان ءىى ءابدۋلحاميتتىڭ سۋرەت كوللەكتسياسىن جۋىردا سامارقان قالاسىندا وتكەن تۇركى تەكتەس مەملەكەتتەردىڭ 9-سامميتىندە «تۇركىتاۆ» قوعامدىق قورى توپتاستىرىپ, كورمەگە قويدى.
«تۇركىستان» كوللەكتسياسى دەگەن نە؟
وسى ۋاقىتقا دەيىن «Türktav» تۇركى تاريحى مادەنيەت قورى تۇركى حالىقتارىنا ورتاق كوپتەگەن دۇنيەلەردى جيناستىردى. تۇركى الەمىنە تانىمال كىتاپتار تۇرىك تىلىنە اۋدارىلدى. وسى جانە وزگە دە جوبالاردىڭ ءبارى كورمەگە قويىلدى. باستى ماقسات – تۇركى حالىقتارىنا ورتاق دۇنيەلەردى, ولاردىڭ سالت-ءداستۇرىن, مادەنيەتىن, بار بولمىسىن, وتكەنى مەن بۇگىنىن كورسەتۋ.
ال جۋىردا سامارقان قالاسىندا وتكەن تۇركى مەملەكەتتەردىڭ 9-سامميتىندە وزبەكستان رەسپۋبليكاسى شاقىرعان جالعىز مەملەكەتتىك ەمەس مەكەمە «Türktav» تۇركى تاريحى مادەنيەت قورى عانا بولدى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ويتكەنى بۇعان دەيىن تەك اتاپ وتىلسە دە, ەشبىر جەردە كورسەتىلمەگەن ستامبۇلداعى ايگىلى «جۇلدىز» ارحيۆىندەگى قۇندى دەرەكتەر كورمەگە قويىلدى. ونىڭ بىرىنشىسى سول ارحيۆتەن الىنعان سۇلتان ابدۋلحاميت ەكىنشىنىڭ «تۇركىستان» اتتى 66 سۋرەتتەن تۇراتىن كوللەكتسياسى ەدى. جالپى, سۇلتان II ابدۋلحاميت كىم دەگەندى بىلگىسى كەلەتىن وقىرماندارعا از-ماز اقپارات بەرە كەتسەك!
ءىI ابدۋلحاميت وسمان يمپەرياسى – ەڭ سوڭعى باسقارعان سۇلتانى. يمپەريانىڭ ەڭ قيىن كەزىندە تاققا كەلسە دە, تاريحتا زور بەدەلمەن قالعان سۇلتان 1842 جىلدىڭ 21 قىركۇيەكتە تۋىپ, 1918 جىلدىڭ 10 اقپانىندا قايتىس بولعان. اكەسى – سۇلتان ابدۋلمەجيت, اناسى – تيريمۇجگان حانىم. تاق مۇراگەرى رەتىندە اعاسى V مۇرات ەسەپتەلگەندىكتەن, ابدۋلحاميت جاستايىنان ەركىن, ماقسات-مۇراتى بار بەدەلدى تۇلعا بولىپ ءوستى. 1876 جىلى سۇلتان ابدۋلازيز تاقتان قۇلاتىلعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا V مۇرات وتىردى. الايدا ءابدۋلازيزدىڭ جۇمباق ءولىمى جانە باسقا دا جاعدايلارعا بايلانىستى V مۇراتتىڭ پسيحيكاسى بۇزىلىپ, ول تاقتا تەك 93 كۇن عانا وتىرعان سۇلتان بولدى. وسىدان كەيىن ءىى ابدۋلحاميت 1876 جىلى 31 تامىزدا سۇلتان بولىپ جاريالاندى جانە 7 قىركۇيەكتە وسمانلى تاعىنا شىقتى. سۇلتان تاققا وتىرماي تۇرىپ پاريج, لوندون جانە ۆەنا قالالارىن ارالاعان. بۇل ونىڭ ونەرگە, تاريحقا دەگەن قۇشتارلىعىن اشقان.
مىنە, سودان دا بولار, سۇلتان ەڭ تانىمال دەگەن سۋرەتشىلەردى الەمگە جىبەرىپ, سول جاقتىڭ ەسكەرتكىشتەرىن, ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالاردى زەرتتەۋگە بارىن سالعان. ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى, سالتىن… ءبارىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ جيناعان. جالپى قازىر بۇل كوللەكتسيادا 36 مىڭ 585 سۋرەت بار ەكەن. ونىڭ بارلىعى 911 البومدا جيناقتالعان. بۇل 19 عاسىرداعى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن سۋرەت كوللەكتسياسى بولىپ تابىلادى. ال «Türktav» تۇركى تاريحى مادەنيەت قورى «تۇركىستان» اتتى كوللەكتسياداعى 66 قۇندى سۋرەتتى ورتاعا شىعاردى.
66 سۋرەت توپتاستىرىلدى
قازىرگى ورتالىق ازيا كەزىندە «تۇركىستان» جاعرافياسى دەپ اتالدى. بۇل – قىرعىز, وزبەك, قازاق, تۇركىمەن جالپى تۇركى الەمىن مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ تەرريتورياسى. سۇلتان تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ءومىرىن سالىستىرۋ ءۇشىن سول جەرلەردىڭ بارىنە فوتوتىلشىلەر جىبەرگەن. وسى 66 سۋرەتتىڭ باسىم كوپشىلىگى وزبەكستاننىڭ حيۋا, سامارقان قالالارىنداعى حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى, تاريحي جەرلەرى, ەسكەرتكىشتەرى, ەجەلگى عيماراتتارى بولىپ تابىلادى. ءتىپتى قاراپايىم حالىقتىڭ سول كەزدەگى بازارداعى بولمىسى ءبارى نىساناعا الىنعان ەكەن. «تۇركىستان» كوللەكتسياسىنىڭ ىشىندە قازاقستانعا تيەسىلى بەس بىردەي سۋرەت بار. ونىڭ ىشىندە ايشا ءبيبى مەن قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەلەرىنىڭ ەسكى ەشبىر جوندەۋ جۇمىستارى جاسالماي تۇرعان كەزدە تۇسىرگەن فوتولارىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك.
«جۇلدىز» ارحيۆىنەن تىس «Türktav» تۇركى تاريحى مادەنيەت قورىنىڭ جەكە مۇراعاتىندا ەجەلگى تۇپنۇسقا كارتالار دا بار. كورمەگە قوردا ساقتالعان ەجەلگى «تۇركىستان» جاعرافياسىنا تيەسىلى 200 جىلدىق تاريحى بار كارتالارى جيناستىرىلىپ, قويىلدى. كورمەدەن كەيىن ول رەسمي تۇردە سامارقانداعى جىبەك جولى حالىقارالىق تۋريزم جانە مادەني مۇرا ۋنيۆەرسيتەتىنە سىيعا تارتىلدى.
بۇل كارتالاردىڭ قۇندىلىعى وسمانلى داۋىرىندە ورحون-ەنيسەي جازبالارى, ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ورنالاسقان جەرلەرىن كورسەتكەن. ونىڭ ىشىندە فرانتسۋز ساياحاتشىلاردىڭ قولىمەن جانە ايگىلى تۇركىتانۋشى عالىم رادلوۆتىڭ قولىمەن سىزىلعان كارتالار دا بار. ماحمۋد قاشعاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات تۇرىك» ەڭبەگىندەگى «تۇركىستان» جاعرافياسىنا قاتىستى العاشقى كارتانىڭ دا تۇپنۇسقاسى وسى كارتالاردىڭ ىشىندە.
حاتتارى ساقتالعان
«Türktav» تۇركى تاريحى مادەنيەت قورى ەكى جىل بۇرىن وسمانلى مۇراعاتتارىنداعى قازاق حاندىقتارىنا بايلانىستى قازاق حاندارى مەن وسماننىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان حاتتارىن دا تاپتى. ولاردىڭ سانى ەكى مىڭعا جۋىقتايدى. بۇل حاتتار قازاقستانداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناعا جانە سيرەك كىتاپحانالار مەن قولجازبالار قورىنا تابىس ەتىلدى. قازاق حاندارى كەزىندە قاجىلىققا بارعان. قاجىلىققا وسمانلى تەرريتورياسىنا قاتىستى جەرلەردەن, شەكارا بەكەتىنەن ءوتۋ ءۇشىن ارنايى حات جازعان ەكەن. بۇرىن كوبىنەسە قازاق حاندارى قاجىلىققا وتباسىمەن بارعان. بۇل قۇجاتتار – سونىڭ دالەلى. ودان بولەك, حانداردىڭ اراسىنداعى ءبىر-بىرىنە سىيعا تارتقان الىس-بەرىس سىيلىقتارى دا وسى حاتتار ارقىلى رەتتەلىپ وتىرعان. ولاردىڭ ەلەكتروندىق نۇسقالارىن قوردىڭ سايتىنان دا كورۋگە بولادى.
سەرىكگۇل سۇلتانقاجى, انكارا
