اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلارعا عانا اقشالاي تولەمدەر تۇرىندە جانە جەكە ءىسىن باستاۋعا, وقىتۋعا, جۇمىسقا ورنالاسۋعا قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى وتباسىن ومىرلىك قيىن جاعدايدان شىعارۋعا كومەكتەسۋگە باعىتتالعانى اتاپ ايتىلدى. قر پارلامەنتى ءماجىلىس دەپۋتاتى, الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى گۇلشارا ابدىقالىقوۆا جەرگىلىكتى دەڭگەيدە مۇقتاج وتباسىلاردى يەرارحيالاۋ قاجەت ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. ااك-ءتىڭ بىرقاتار ماسەلەلەرى جايىندا اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
– گۇلشارا ناۋشاقىزى, اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتىڭ ءمانى نەدە؟
– الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرى بارلىق ۋاقىتتا كەز كەلگەن ەلدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكونوميكالىق دامۋ مەن قوعامدىق يگىلىكتەردى قامتاماسىز ەتۋ, قۇقىق پەن ادىلەتتىلىك قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن الەۋمەتتىك قاتىناستاردى بەكىتۋ اراسىنداعى تەڭگەرىمدى تابۋ الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋدىڭ ءمانى بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. مەملەكەت ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىنە قاراي حالىققا الەۋمەتتىك كومەكتىڭ كولەمى, قۇرامى, مازمۇنى بويىنشا شەشىم قابىلدايدى. ماسەلەن, ۇلىبريتانيادا جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى كوتەرمەلەۋ, تابىسى از ادامداردى جۇمىس ىزدەۋ داعدىلارىنا وقىتۋ شارالارى ەنگىزىلدى. ال گەرمانيادا 2016 جىلدان باستاپ جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن ادامداردى ماتەريالدىق قامتۋعا ارنالعان الەۋمەتتىك كومەك مولشەرى ارتتى. ءوز كەزەگىندە, فرانتسيادا الەۋمەتتىك كومەك تولەۋ ءۇشىن ازامات مۇقتاجدىعىن تەكسەرۋ جانە باعالاۋ تەتىكتەرى ارقىلى وتۋگە ءتيىس.
بۇل رەتتە اسا مۇقتاجدارعا قولداۋ كورسەتۋدىڭ بىرىڭعاي ولشەمشارتى, سونداي-اق ولاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جانە ومىرلىك قيىن جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ باستى كونستانتا بولىپ قالا بەرەدى.
– قازاقستاندا كەدەيلىكتى باعالاۋ دەڭگەيى قالاي؟
– بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا كەدەيلىكتى باعالاۋدىڭ دەڭگەيى– ەڭ تومەنگى كۇنكورىستىڭ 70%-ى (20 789 تەڭگە). حالىقارالىق ساراپشىلار كەدەيلىك شەگىنىڭ وڭتايلى دەڭگەيى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ويىمىزشا, كەدەيشىلىك شەگىن ودان ءارى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنە دەيىن ۇلعايتۋدى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن تەڭدەستىرىلگەن قارجى-ەكونوميكالىق مودەل قۇرۋ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وزەكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە ەڭ تومەنگى كۇنكورىس شاماسىنىڭ ءوزى حالىقتىڭ ناقتى ساتىپ الۋ قابىلەتىنە سايكەس كەلۋگە جانە ادامنىڭ بارىنشا از قاجەتتىلىكتەرىنە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس.
بۇل جۇمىس باستالىپ كەتتى. وسى جىلدىڭ 1 ءساۋىرىنەن باستاپ اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ ولشەمشارتى ەڭ تومەنگى كۇنكورىستىڭ 50-دەن 70%-ىنا دەيىن ۇلعايتىلعانىن, ال تابىسى از وتباسىنان شىققان ءاربىر بالاعا الەۋمەتتىك كومەكتىڭ كەپىلدى مولشەرى بەلگىلەنگەندىگىن بىلەسىزدەر.
بۇل اتاۋلى كومەكتىڭ مولشەرىن 2,5 ەسە ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءبىر قاراعاندا ءبارى جاقسى سياقتى. الايدا تابىسى از ازاماتتاردى قولداۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋ جاڭا فورماتتاعى اتاۋلى كومەكتىڭ تيىمدىلىگىن تومەندەتەتىن بىرقاتار ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى انىقتادى.
– ول قانداي كەمشىلىكتەر؟
– ەڭ اۋەلى, مەملەكەتتىك ورگاندار وقيعالاردىڭ بۇلاي وربۋىنە دايىن ەمەس بولىپ شىقتى. جۇيەلى
جۇمىستىڭ بولماۋى سالدارىنان جاعىمسىز اسپەكتىلەرگە تاپ بولدىق. بۇل – جۇمىس ىزدەۋ ءۋاجىنىڭ ازايۋى, الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋدى ۇزاق ۋاقىت پايدالانۋ نيەتى, الەۋمەتتىك كومەكتى كوبىرەك الۋ ماقساتىندا وتباسى مارتەبەسىن نەمەسە تۇرعىلىقتى جەرىن فورمالدى تۇردە وزگەرتۋ.
جەرگىلىكتى جەرلەردە اكىمدىكتەر تابىسى از ازاماتتاردىڭ پروبلەمالارىن شەشۋگە كەلگەندە ومىرلىك قيىن جاعدايعا اكەپ سوققان سەبەپتەرگە تەرەڭ ۇڭىلمەيدى.
– بۇل ماسەلەلەر قالاي شەشىلمەك؟
– اتالعان جاعدايدى شەشۋ ءۇشىن شارالار قابىلدانىپ, الەۋمەتتىك كومەككە مۇقتاجدىقتى ايقىنداۋ, ۋچاسكەلىك كوميسسيالاردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ ولشەمشارتتارى بەكىتىلدى. وتباسىن جەكەدارا الىپ ءجۇرۋ تەتىگى وتباسىن الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ جاڭا فورماتىنىڭ ءتۇيىندى ەلەمەنتى بولۋعا ءتيىس. پراكتيكادا الەۋمەتتىك سۇيەمەلدەۋ فورمالدى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى جانە جۇمىسپەن قامتۋعا جاردەمدەسۋ شارالارىنا قاتىساتىن الەۋمەتتىك كومەك الۋشىلاردىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىنىڭ ۋاقتىلىعى مەن تولىقتىعىنىڭ مونيتورينگىمەن شەكتەلەدى.
ويتكەنى اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ بارلىعى جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە, اتاپ ايتقاندا, الەۋمەتتىك جۇمىس جونىندەگى كونسۋلتانتتار مەن اسسيستەنتتەرگە جۇكتەلگەن. بۇل رەتتە جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىعىنىڭ باستى مىندەتى جۇمىسپەن قامتۋعا ءجاردەمدەسۋ بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى بۇل قىزمەتكەرلەردىڭ جۇمىستارى «باسىنان» اسىپ جاتادى.
– ەندى قانداي شارالار قولدانۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– اكىمدىكتەر بۇل جۇمىسقا دەگەن مۇنداي ءتاسىلدى تەز ارادا وزگەرتۋلەرى كەرەك. وتباسىنا قولداۋ كورسەتۋ جۇمىستارىن جەرگىلىكتى جەردەگى الەۋمەتتىك قورعاۋ بولىمدەرى مەن اۋىل اكىمدەرىنە جۇكتەۋ قاجەت دەپ ويلايمىز.
مەملەكەتتىڭ كوپبالالى جانە تابىسى از وتباسىلارىن الەۋمەتتىك قورعاۋعا كەتەتىن شىعىندارى ەلدەگى ادامي كاپيتالدىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن ىرگەلى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
– اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك بەرۋدەگى وزگەرىستەردى ايتا كەتسەڭىز؟
– اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك الاتىنداردىڭ ىشىندە 40 پايىزعا جۋىعى كوپبالالى وتباسىلار ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ولار كوبىنە ماتەريالدىق تۇرعىدان «السىزدەۋ» بولادى, سول سەبەپتى ولاردىڭ ماتەريالدىق ءال-اۋقاتىنىڭ تومەندەمەۋىنىڭ الدىن الاتىن ءتيىستى شارالار قابىلداۋ قاجەت.
ول ءۇشىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ
بەرگەن تاپسىرماسى شەڭبەرىندە 2020 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ كوپبالالى وتباسىلاردىڭ بالالارى ءۇشىن جاڭا جاردەماقى ەنگىزۋ جانە تابىسى از وتباسى بالالارىنا ارنالعان كەپىلدەندىرىلگەن الەۋمەتتىك پاكەت قابىلداۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل وزگەرىستەردى حالىققا ءتۇسىندىرۋ ماڭىزدى.
– ااك-تە قانداي ماسەلەلەر بار؟
– مىنا ءبىر ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارعىم كەلىپ وتىر.
ءبىرىنشى, وتكەن جىلى «اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتىڭ جاڭا فورماتىن ەنگىزۋ بارىسى تۋرالى» دەگەن تاقىرىپتاعى ۇكىمەت ساعاتىندا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتان تۇسەتىن تابىستى ايقىنداۋ نورماتيۆتەرىن قايتا قاراپ, بەكىتۋ تۋرالى ۇسىنىس بەرىلگەن بولاتىن. بىراق بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن شەشىمىن تاپقان جوق. تەكسەرۋ كەزىندە, اسىرەسە اۋىلداعى ءۇي شارۋاشىلىعىن تەكسەرۋ كەزىندە ولاردىڭ تابىستارىن اسىرا باعالاۋ نەمەسە جەتە باعالاماۋ قاۋپى بار. جاڭا جىلدان باستاپ بۇل ماسەلە الدىمىزدان تاعى شىعادى. مۇنىڭ الدىن الۋ قاجەت.
وسىعان بايلانىستى وتباسىنىڭ جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتان تۇسەتىن جيىنتىق تابىسىن ەسەپتەۋدى بازالىق باعالاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندار قىسقا مەرزىم ىشىندە جاڭا ادىستەمەلىك عىلىمي-پراكتيكا بازاسىندا قالىپتاسقان ورتا باعانى ەسكەرە وتىرىپ ءونىم وندىرۋگە ارنالعان شىعىنداردىڭ نورماتيۆتىك دەڭگەيىن قايتا قاراستىرۋى قاجەت. ەكىنشى, وڭىرلەردە اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەكتەن باسقا ءماسليحاتتاردىڭ شەشىمى بويىنشا الەۋمەتتىك قولداۋ كوزدەلگەن, ول حالىقتىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا كورسەتىلەدى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىر عانا ءۇي شارۋاشىلىعى دەڭگەيىندە بەرىلگەن جاردەماقىنى قايتا تولەۋ فاكتىلەرى ءجيى كەزدەسەدى. وڭىرلەردەگى باستامانى قولداي وتىرىپ, جەرگىلىكتى دەڭگەيدە مۇقتاج وتباسىلاردى يەرارحيالاۋ قاجەت ەكەندىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
جادىرا مۇراتبەكوۆا
