بۇل جاڭا ءالىپبيدى «التىن كوپىر» دەپ اتاۋدىڭ تەرەڭ سيمۆوليكالىق ماعىناسى بار. ول ۇلى دالا ەلى, قاسيەتتى قازاقستان مەن دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەت اراسىندا التىن كوپىر بولسا دەگەن ءۇمىتىم ەدى.
بەيبىت امىربەك,
ءتىل مامانى, گەرمانيانىڭ كەلن قالاسىنداعى «كارل دۋيسبەرگ گەززەلشافت» قوعامى حالىقارالىق
سەرتيفيكاتىنىڭ يەگەرى
نەگىزگى ۇستانعان قاعيدالارىم, بىرىنشىدەن, ءاربىر دىبىسقا جەكە سيمۆول بەرىلەدى. كيريلليتساداعى (جۋاندىق بەلگىسى) «ي» ءارپى ارقىلى, (جىڭىشكەلىك بەلگىسى) اپوستروف ارقىلى, شش ءارپى (اششى, تۇششى) دەپ جازىلماق. قوسارلانعان دىبىستاردان تۇراتىن يو (يو), يۋ (يۋ), يا (يا) ارىپتەرىنىڭ قاجەتى جوق. ال كىرمە دىبىستار ف, تس, چ, ارىپتەرىن مىناۋ تەحنوكراتيالىق زاماندا الىپ تاستاۋعا بولمايدى. فوتو, فانتاستيكا, فيرما, تسەح, تسيكل, تسيترامون, چات, چارتەر, چەمپيون ت.ب. سوزدەردى جازۋ قيىنعا سوعادى. و ۇلتتىڭ, مەملەكەتتىڭ اتاۋى
ق ارپىنەن باستالاتىندىقتان, Q ءارپى الىندى.
قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنداعى ءتول دىبىستارىمىزدى وقشاۋلاي بەرمەي (بۇل ەگىز دىبىستار) ءبىر سيمۆولمەن عانا بەلگىلەۋ كەرەك ء(اا, گع, ءيى, نڭ, ءوو, ءۇۇ, حھ). تەك ءبىزدىڭ ءتول دىبىستارىمىزعا اعىلشىن, فرانتسۋز الىپبيىندەگى جۇمساقتىق بەلگىسى اپوستروف قويىلسا, بولدى. مىسالى: ا – ءا (ا’), گ – ع (G’), ي – ءى ء(ى’), ن – ڭ (n’), و – ءو (و’), ۇ, ءۇ – (U’), ھ (قاھار) – (ھ’).
بۇل ءالىپبيدىڭ نۇسقاسىندا لاتىننىڭ 24 سيمۆولى الىنعان, سەبەبى ەكى سيمولدىڭ ح پەن W (دۋبل ۆە) ارىپتەرىنىڭ قاجەتى جوق, نەگە دەسەڭىز, K, S ارىپتەرى جوعارىدا بار (EXPO – ەكسپو), W (دۋبل ۆە)
دەگەنىڭىز, قوسىمشا ۆ ءارپى دەگەن ءسوز, ونداي ءارىپ ۆ – V تاعى بار, ءسويتىپ مەن ءوز جوبا-
ۇسىنىسىمدا 24 ارىپپەن شەكتەلدىم.
ۇسىنىلىپ وتىرعان الىپپەنىڭ نۇسقاسى دۇنيەجۇزى پايدالانىپ وتىرعان «Qwertۋ» پەرنەتاقتاسىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان. سوندىقتان الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسەك تە, قازىرگى زامانعى پلانشەت, سمارتفون, گادجەتتەردى قولدانۋ ارقىلى جازۋعا مۇمكىندىك مول. ەلباسى ايتقانداي, جاڭا ءالىپبيدى جاساۋدا ءارتۇرلى دياكريتيكالىق بەلگىلەر مەن ديگرافتاردىڭ قيىندىق تۋدىراتىنىن ايتىپ, بارىنشا ستاندارتتىق پەرنەتاقتانىڭ سيمۆولدارىن پايدالانۋدى تاپسىرعان ەدى.
«Qwertۋ» پەرنەتاقتاسىندا كيريلليتساداعى جىڭىشكەلىك بەلگىسى جوق. بىراق ۆالس, اليانس, اۆتوموبيل, كونيۋنكتۋرا ت.ب. سوزدەردى جازۋ جىڭىشكەلىك بەلگىسىنسىز كوزگە وعاشتاۋ. سوندىقتان بۇل جەردە دە اپوستروف پايدالانۋعا بولادى (مىسالى: val’s, al’ians, avtomobil’, kon’iunktura ت.ب).
وسى «التىن كوپىر» الىپپە نۇسقاسىن پايدالانا وتىرىپ, ءتىپتى ەرتەڭنەن باستاپ قازاقشا ماتىندەردى تەرە بەرۋگە بولادى. پەرنەتاقتاعا ەشقانداي وزگەرىس جاساۋ قاجەت ەمەس. بۇل نۇسقانىڭ «جەڭىل جازۋ» دەپ اتالاتىن سەبەبى, ماتىندەردى كيريلليتساداعى 42 ارىپپەن تەرمەي, لاتىننىڭ 24 ارپىمەن اپوستروف ارقىلى تەرۋ بولماق. ءسويتىپ, قازاق تىلىندە جازۋدى تەز ۇيرەنۋگە, ءتىلدى جىلدام مەڭگەرۋگە جاعداي جاسالماق.
ديگرافتاردىڭ «دارحاندىعى»
قر پارلامەنتى قابىرعاسىندا تانىستىرىلعان لاتىن ءالىپبيى جوباسى ءالى دە بولسا قايتا زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى. دارحاندىق ەمەي نە, ءبىر «شاش» دەگەن ءسوزدىڭ جازىلۋى 6 ارىپكە دەيىن كوبەيەدى. قازاقتىڭ قاسيەتتى «تاڭىرشىلدىك» دەگەن ءسوزى 11 ارىپتەن 17 ارىپكە بارادى – taengiershieldiek – جازىلۋى دا, وقىلۋى دا قيىندايدى.
ماجىلىستە قارالعان ءالىپبيدىڭ نۇسقاسى قابىلدانسا 4-5-6 ارىپتەن تۇراتىن ءبىزدىڭ ءتول دىبىستارىمىز بار سوزدەر 7-8-9 ارىپتەرمەن جازىلاتىن بولادى.
مىسالى: ماڭگى ەل – maenggie el, شاكىر – Shaekier, ۇكىلى – uekielie ت.ب., ال شاش ءسوزى ءتىپتى 6 ءارىپ shaesh بولادى.
ەگەر دە وسى 8 ديگرافتى پايدالانىپ قازاقتىڭ مايى تامعان, ءيىسى سىڭگەن ادەمى سوزدەرىن كەلتىرىپ ءبىر بەت ءماتىن جازىپ, گازەتكە باسسا, حالىق ونى وقىسا نە دەر ەدى؟
8 ديگراف دەگەنىڭىز – مەن ۇسىنعان «التىن كوپىر» ءالىپبي نۇسقاسىنداعى 24 ءارىپتىڭ 33 پايىزى, 3 بەتتىك ماتەريالعا 4 بەت كەتەدى. ال رەسپۋبليكا اۋماعىندا بۇل قانشاما ۋاقىتتان ۇتىلۋ, قاعاز بەن بوياۋعا قاراجات كەتىرۋ. بارىنەن دە 1-سىنىپقا كەلگەن 6-7 جاستاعى بالاقايلارعا اۋىر سوعادى.
ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى انار فازىلجان بىلاي دەيدى: «باسقالار ۇسىنىپ جاتقان ءبىر دىبىسقا 2 ءارىپ تاڭبالاۋ دەگەن نۇسقالار دا بار. بىراق ول وتە قولايسىز. («قازاقستان Zaman» گازەتى, 20 قىركۇيەك 2017 ج.) ال «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى راۋان كەنجەحانۇلى: «لاتىن پەرنەتاقتاسىندا 26 ءارىپ پەن «apostrophe» بەلگىسى بار. وسىنىڭ نەگىزىندە ءتىل نورمالارىن بۇزبايتىن ءارى قولدانىسقا قولايلى قازاق ءالفاۆيتىن جاساۋعا ابدەن بولادى».
بىراق ەڭ قاۋىپتىسى الدا. جۋرناليست د.ەلدەس «قازاق ءۇنى» گازەتىندە ورىس تىلىندە جازعان «ودين زۆۋك – ودنا بۋكۆا» دەگەن ماقالاسىندا مىناداي ابزاتس بار: ەۆگەني دروبيازكو, جۋرناليست, پريۆەل نەمالو پريمەروۆ «كۋرەزنوگو» يازىكا نا لاتينيتسە س يسپولزوۆانيەم ديگرافوۆ ۆ جۋرنالە «Esquire»: اسحانا – Ashana, پو پرەدلاگاەمومۋ الفاۆيتۋ سلەدۋەت چيتات اشانا, نە تاك لي؟ يلي ۆوت نامازحانا – namazhana, پو تومۋ جە پرينتسيپۋ – ناماجانا. انالوگيچنو ي س بۋكۆوي g ۆ سوچەتاني س بۋكۆوي h ونا داەت ع(gh), ا ۆ سوچەتاني س n – ڭ(ng). تەپەر پرەدستاۆتە, كاك بۋدەم پيسات سلوۆو اڭعارۋ. چتو-تو ۆرودە anggharw? ەتو كاك ۆووبششە؟ ۆوپروشاەت جۋرناليست.
«قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەندەي, بۇل تەك باسى عانا. ءبىر بەت تەرىلگەن ماتىندە جوعارىداعىداي 20-30 «كۋرەز» جۇرەدى, سوندا نە بولدى؟ ءسويتىپ, قاسيەتتى قازاقتىڭ ءتىلىن ءبۇلدىرىپ المايمىز با؟
ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى مامانى ءالىمحان جۇنىسبەكوۆ «شالقار» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «ماجىلىستە قارالعان ءالىپبي نۇسقاسى ماقۇلدانا ما, جوق پا ءالى بەلگىسىز. قاۋىم ۇتىمدى جوبا, پىكىرلەردى ءبىلدىرىپ جاتسا, قابىلدايمىز» دەگەن ەدى.
سونىمەن «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەپ ايتىپ كەتكەن بابالارىمىزدىڭ ءسوزىن ۇمىتپايىق. كەلەشەك ۇرپاقتىڭ, ەلىمىزدىڭ, ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىنا ءاتۇستى قارامايىق, اعايىن!
