تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق, قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن قيىندىقتارىنىڭ از ەمەس ەكەنىن باعامدايمىز. سولاردىڭ ءبىرى – سەمەي پوليگونى قاسىرەتى. ۇلىلاردىڭ مەكەنى 1949 جىلى يادرولىق سىناق پوليگونىنا اينالدى. 29 تامىزدا تۇپ-تۋرا تاڭعى ساعات جەتىدە كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن وتتى دوپ اسپانعا كوتەرىلگەن. قولقا اتار ءتۇتىننىڭ اششى ءيىسىن قولدان جاسالعان داۋىل ءاپ-ساتتە جان-جاققا تاراتتى. تاياۋ جەرلەردەگى اۋىلداردا تۇراتىن ادامدار دىرىلدەگەن جەرمەن بىرگە تەڭسەلىپ, جارتى اسپاندى الىپ كەتكەن وت-جالىنعا ۇرەيلەنە قاراپ تۇرعان. جەر بەتىندە جالعىز ءتۇپ ءشوپ قالماعان. جان ءتاسىلىم الدىندا جانتالاسقان تىشقاندار, قارساقتار, كەسىرتكەلەر قاپتاپ جاتىر. بيىل سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلعانىنا 30 جىل تولادى. وسىعان وراي, پوليگون زاردابىن شەككەن, «سەمەي يادرولىق پوليگونى» قوعامدىق قورىنىڭ, «استانا قالاسى مۇگەدەكتەر قوعامى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى بولاتبەك ابدىكارىممەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
– بولاتبەك يساۇلى, حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تولى سىناقتىڭ قۋاتى 1945 جىلى حيروسيماعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ قۋاتىنان 2500 ەسە كوپ دەسەدى. تاريحقا شەگىنىس جاساساق, وسى جىلداردى قالاي ەسكە الاسىز؟
– 1949 جىلدىڭ 29 تامىزى – قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى ەڭ قايعىلى كۇن دەپ ساناۋعا بولاتىن تاريحي كەزەڭ. 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىنان 1989 جىلدىڭ 19 قازانىنا دەيىنگى 40 جىل ارالىعىندا قازاق ەلىنىڭ, جەرىنىڭ, حالقىنىڭ, جان-جانۋار, تابيعاتىنىڭ سول كەزدەگى بوداندىقتىڭ سالدارىنان يادرولىق سىناق الاڭىنىڭ زاردابىن تارتىپ كەلگەنى اقيقات. بۇل تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆ, قانىش ساتپاەۆ, باحيا اتشاباروۆ, مەڭدىعالي سۋجيكوۆ, كەشىرىم بوزتاەۆ, مەدەۋ سارسەكە ايتىپ جازعان. مەدەۋ سارسەكەنىڭ «سەمەيدىڭ قاسىرەتى» دەگەن ءۇش تىلدە جارىق كورگەن كىتابىندا تولىق ۇعىنىقتى جازىلدى. مەن ول كەزدە اياگوز قالاسىندا تۇردىم. پوليگوننىڭ وشاعىنداعى ابىرالى, شۇبارتاۋ جەرلەرىنە 13-14 جاسىمنان بارىپ شوپتە جۇمىس ىستەدىم. «سەمەيدىڭ قاسىرەتى» – بۇل جاپونياعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ زاردابى مەن چەرنوبىل اپاتىنىڭ سالدارىمەن سالىستىرعاندا 2500 ەسەدەن اسىپ تۇسەتىنى – عىلىمي-تاريحي تۇردە دالەلدەنگەن شىندىق.
1989 جىلدىڭ 19 قازانىندا ەڭ اقىرعى اتوم بومباسىنىڭ سىناعى سەمەي يادرولىق سىناق الاڭى تاريحىنداعى ەڭ سوڭعى سىناق بولىپ تاريحتا ماڭگى قالدى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, ونىڭ زاردابى 24 مىڭ جىلدان 100 مىڭ جىلعا دەيىنگى ۇرپاقتارعا جالعاcاتىن سياقتى.
– 1989 جىلدىڭ اقپانىندا سەمەيدەگى اتوم پوليگونىن جابۋ ءۇشىن كۇرەستى باستاۋعا ۇيعارعان «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ العاشقى ميتينگى وتكىزىلدى. كەيىن ەلباسى دا بۇل قوزعالىستى قولداپ, الەمدە ءبىرىنشى بولىپ اتوم يادرولىق قارۋىنان باس تارتتىق. ءسىز وسى قوزعالىستى قولدادىڭىز با؟
– ءيا, ارينە, سول كەزدەگى زارداپ شەككەن حالىقتىڭ بارلىعى دا پوليگوننىڭ جابىلعانىن قولدادى. جانە سىناق الاڭىنىڭ جابىلعانى ەڭ ءبىرىنشى سول حالىقتىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. «نەۆادا-سەمەي» انتييادرولىق حالىقارالىق قوعامدىق قوزعالىسى 1989 جىلعى اقپاندا پايدا بولعانمەن, 2007 جىلعا دەيىن پوليگون زاردابىن تارتقانداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە ارەكەت جاسامادى. مىنە, وسىنداي جاعداي سەبەپ بولىپ, 2007 جىلى «سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورىن اشۋعا تۋرا كەلدى.
سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىنىڭ جابىلۋىنا وبلىستىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ ەڭبەگى زور. بىراق سوڭعى جىلدارى ول كىسىنىڭ ەڭبەگى ەش ەلەنبەي كەلەدى. تۋعان جەرى اياگوزدەگى ءبىر مەكتەپكە بىرنەشە جىل بۇرىن كەشىرىم بوزتاەۆ ەسىمى بەرىلىپ, ەسكەرتكىشى ورناتىلىپ ەدى. بىراق قازىر سول مەكتەپ ليتسەيگە اينالىپ, ۇلت ءۇشىن تۋعان ەردىڭ ءمۇسىنى عانا قالىپتى. حالقى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ازاماتتىڭ ەسىمى تاريحتا قالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
سەمەي پوليگونىنىڭ ءالى دە جىرى كوپ, شەشىلۋگە ءتيىستى ماسەلەسى جەتەرلىك. پوليگون زاردابىن قازاقتىڭ تالاي قارا كوز بالالارى ءالى تارتىپ كەلەدى. وسىنداي جاعدايدىڭ بار ەكەنى بۇكىل الەمگە بەلگىلى, ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ دە بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. الايدا ولاردىڭ ەشقايسىسى پوليگوننان زارداپ شەككەندەرگە كومەك قولىن سوزعىسى كەلمەيدى. جان-جاعىمىزدا شەشىلمەي جاتقان پروبلەمالار كوپ بولىپ جاتقاندا بىزگە ۇلكەن كونتسەرتتەر, شەتەلدىك ارتىستەر, ءزاۋلىم عيماراتتاردىڭ قاجەتى قانشا؟.. پوليگوننان زارداپ شەككەن بالالار بالالىقتىڭ ءتاتتى كەزەڭىن سەزىنە الماي, توسەككە تاڭىلىپ, ىشتەي قور بولىپ جاتىر. مۇنايدان تۇسكەن اقشاعا جاسالعانى – جاساندى دەكوراتسيا! ەلىمىزدىڭ قاي بۇرىشىنا بارساڭ دا جالت-جۇلت ەتكەن جىلتىراقتار مەن قۇر ۇرانداردى كورەسىڭ. ال الىس سەمەيدە پوليگونعا جاقىن اۋىلداردا رادياتسيادان زارداپ شەككەن بالالارعا, حالىققا كومەك قولىن سوزۋعا نيەتتى ازاماتتاردى كورمەيسىڭ… پوليگون ايماعىندا تۋىپ, جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن مۇگەدەك بولىپ اشقانىنا بالالارىمىز كىنالى مە؟ جوق! ولاردىڭ وسىنداي جاعدايعا دۋشار بولۋىنا ەڭ الدىمەن ءبىز كىنالىمىز! ولاردى مۇگەدەك ەتكەن – ءبىزدىڭ كەز كەلگەن نارسەگە ۇندەمەي كەلىسكەنىمىز, قورقاقتىعىمىز, جالتاقتىعىمىز! بۇل – شىندىق!
– سەمەي جۇرتىنىڭ ءالى دە سىناقتان زارداپ شەگىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس دەدىڭىز. مەملەكەت تاراپىنان قانداي قولداۋلار كورسەتىلۋدە؟
– ەستىگەن ادامعا تەك قورقىنىش سەزىمىن ۇيالاتىپ, ۇرەي تۋدىراتىن اتىشۋلى يادرولىق پوليگوندى اشۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن جانە اتى الەمگە ايگىلى قازاقتىڭ عۇلاما ءبىرتۋار دانىشپاندارى – اباي, شاكارىم, مۇحتار بابالارىمىزدى ومىرگە اكەلگەن قاسيەتتى سەمەي ءوڭىرىنىڭ ابىرالى, سارجال, شىڭعىستاۋ, دەگەلەڭ تاۋلارىنىڭ باۋرايى جانە ونىمەن ىرگەلەس پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ ءبىراز جەرىن قامتىعانى بەلگىلى. ايتا كەتكەن ءجون, باستاپقىسىندا ادامدارعا, جانۋارلار مەن تابيعاتقا تىكەلەي زاردابىن تيگىزگەن سىناقتار اشىق اسپاندا, جەر بەتىندە جاسالدى. سەمەي پوليگونى ماڭىنداعى رادياتسيالىق اسەر ايماعىندا تۇراتىن 500 مىڭنان استام ادام وسى سىناقتان ازاپ شەكتى. بىزدە پوليگوننان زارداپ شەككەندەردىڭ بارلىعىن بىردەي استاناداعى ەمحانالار قابىلداي بەرمەيدى. تەك مۇگەدەك بولۋى قاجەت دەپ سانايدى. وسى ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەرىپ ءجۇرىپ شەشتىك. سەمەي قاسىرەتىنىڭ زاردابىن شەككەندەردىڭ جاعدايىن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە عانا ەمەس, حالىقارالىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرۋىمىز كەرەك. قاراپايىم مىسال, پوليگوننان زارداپ شەگۋشىلەردىڭ كوبى ءۇي كەزەگىندە 10-20 جىلداپ تۇرىپ كەلەدى. مەن دە وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرسەم دە ءالى ءۇي المادىم.
نەگىزى, سەمەي پوليگونىنىڭ تەرريتورياسىندا ءتۋريزمدى دامىتۋعا بولادى. دەگەلەڭ تاۋىنداعى جارىلىستى كورسەتىپ الەمگە ناسيحاتتاساق, وسى وقيعاعا قىزىققان شەتەلدىك, وتاندىق قانشاما تۋريست كەلەتىن ەدى. ءبىز بۇل ماسەلەنى دە شەت قالدىرىپ وتىرمىز. سوسىن 1949 جىلعا دەيىن قانشا حالىقتىڭ تۇرعانى تۋرالى ءالى دە زەرتتەۋلەر از. پوليگوندى زەرتتەۋشىلەر 1949-1989 جىل ارالىعىندا قانشا ادامنىڭ قىرىلعاندىعى تۋرالى دا ناقتى دالەلدەر ۇسىنا الماي كەلەدى. سەمەي جەرىندە ءالى دە رادياتسيا ساقتالعان. ونى پايدالانۋعا بولمايدى. قاسىرەتتى كوزىمەن كورگەن ۇلكەندەردىڭ بارلىعى ازايىپ كەتتى. ال جاستار پوليگونعا الەۋمەتتىك ماسەلە دەپ ءاتۇستى قارايدى.
– 2007 جىلى پوليگون زاردابىن تارتقانداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتالعان «سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورىن اشتىڭىز. قور قانداي جۇمىستارمەن اينالىسۋدا؟
– سەمەيگە بارا قالساڭ, اسىرەسە, پوليگونعا جاقىن اۋىلدارعا جولىڭىز تۇسسە, سوقىر, اۋرۋ, مۇگەدەك بوپ قالعان تالاي ادامدى كورۋگە ءداتىڭىز شىدامايدى. ءبىز شۇرايلى جەرىمىزدەن عانا ەمەس, تۇتاس ءبىر ۇرپاقتان ايىرىلدىق. مىنە, وسىنداي زاردابىن ءسال دە بولسا جەڭىلدەتىپ, كومەك قولىن سوزۋ ماقساتىمەن 2007 جىلى ەلوردامىزدا پوليگون زاردابىن تاتۋشىلار تاراپىنان «سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورىن قۇرۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىمىزدىڭ تولىق شەشىلمەۋىنىڭ سالدارىنان تۋىندادى. قوردىڭ اتىن نەگە «سەمەي-ياپ» دەپ قويدىم؟ بۇل ەڭ ءبىرىنشى «سەمەي يادرولىق پوليگونى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە, ەكىنشىدەن «يا – پوستراداۆشي» دەگەندى بىلدىرەدى. بىلگەن ادامعا مەن دە زارداپ شەگۋشىمىن دەپ ايتامىن. جالعىزدىڭ ءۇنى, جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس دەيدى. 2007 جىلدان بەرى قوردىڭ جۇمىسىن جالعىز ءوزىم ىستەپ كەلەمىن. قور اشىلعاننان بەرى الدىما تالاي ادام جاعدايىن ايتىپ كەلدى. مەن «سۇراماساڭ, ءوزىڭ ىزدەنبەسەڭ, ەشكىم ساعان كومەكتەسپەيدى» دەيمىن. قازىر قور رەسپۋبليكاداعى پوليگوننان زارداپ شەككەن ازاماتتار مەن مۇگەدەكتەردى, كوپبالالى انالار مەن الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلارعا كومەك بەرۋمەن اينالىسادى. وسىنداي ازاماتتار ۇيدە قول قۋسىرىپ بوس وتىرماسىن دەپ تىگىن تسەحىن, باسپاحانا اشتىق. ءار ازاماتقا ايىنا مەملەكەتتىك باعدارلامامەن 84 مىڭ تەڭگە ايلىق تولەپ وتىرمىن. جىلىنا 20-30 ادامدى جۇمىسپەن قامتۋدامىز. سونىمەن قاتار قايىرىمدىلىق ءىس-شارالارىن دا وتكىزىپ تۇرامىز.
قازىر الەمدى جايلاعان ىندەتكە بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر ۋشىعىپ كەتتى. قيىندىقتى بىرلەسىپ شەشۋ ءۇشىن قايىرىمدى ازاماتتاردى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا كومەك قولىن سوزىپ, قولداۋ كورسەتۋگە شاقىرامىز. مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن بىرىگىپ, پوليگوننان زارداپ شەككەندەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشسەك دەيمىز. ەمدەۋ ورتالىعىن اشقىمىز كەلەدى. جاپوندىق ەمدەۋ تاسىلدەرىن قولدانۋدى قولعا الساق. يادرولىق پوليگوننىڭ زالالىن شەككەن سوڭعى ادامدى وڭالتىپ شىعارمايىنشا, پوليگون تاقىرىبى اشىق قالا بەرمەك. پوليگوندى جاپقان كەزدە زارداپ شەگۋشىلەرگە, ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن كوتەرۋگە قىرۋار قارجى ءبولىندى. بىراق ونىڭ ەشقايسىسى يگەرىلگەن جوق. قايدا جۇمسالعانى دا ءالى كۇنگە بەلگىسىز.
سۇحباتتاسقان كوكتەم قارقىن
