تالاس جوق, ىندەت ىشكى ءتۋريزمنىڭ جاندانۋىنا جاڭا دەم بەردى. ونى دەمالىس ماۋسىمى قىزا تۇسكەن شاقتاعى الەۋمەتتىك جەلىدەگى وقىرمانداردىڭ جازبالارىنان دا بايقاۋعا بولادى. ءبىرى باتىستى بەتكە الىپ كاسپي جاعالاۋىنا جول تارتسا, ءبىرى بۋرابايدى, ءبىرى قايىڭدى مەن كولسايدى, ەندى ءبىرى شىعىسقا ساپار شەكتى. دەگەنمەن مۇنداي ءنوپىردى كورمەگەن كۋرورتتىق ايماقتاردىڭ سۇرانىسقا تولىق جاۋاپ بەرە الماي جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. جىلدار بويى جوندەلمەي جاتقان جول ماسەلەسى دە ىشكى ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا قولبايلاۋ بولىپ تۇر.
جەر ءجانناتى – جەتىسۋ, اسقار شىڭدى التاي, ەمدىك قاسيەتى مول الاكول, كورگەن كوزدى تاڭعالدىرار بالقاش, سۋى بالداي, ءشوبى شۇيگىن باياناۋىل, اۋاسى ءشاربات قارقارالى… ءبىزدىڭ ەلدەگى وسى ىسپەتتى كورىكتى جەرلەردى ايتىپ تاۋىسا المايتىندايسىڭ. قاراساڭ كوزىڭ تويمايدى. قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ استى دا, ءۇستى دە تابيعات بايلىعىنان كەندە ەمەس. 30 جىل ىشىندە قازبا بايلىقتى يگەرۋدى ءبىر جولعا قويساق تا, تۇمسا تابيعاتتاعى ءتۋريزمدى جانداندىرۋعا ءالى دە ءاتۇستى قاراپ ءجۇرمىز. ايتپەسە كاسپيدىڭ انتاليادان, التايدىڭ شۆەيتساريادان نەسى كەم؟
ىندەت باستالعالى الەم بويىنشا ەڭ كوپ زارداپ شەككەن دە تۋريزم سالاسى. وتكەن جىلى امالدىڭ جوعىنان تەك قانا شەتەلدىك دەمالۋشىلاردان كەلەتىن تابىسپەن كۇن كورىپ وتىرعان كەيبىر مەملەكەتتەر شەكاراسىن جابۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى كەزەڭدە ىشكى ءتۋريزمنىڭ مارتەبەسى ءوستى. ويتكەنى شەتەلگە شىعۋ قيىن. بىرنەشە جىل بۇرىن ەلباسى ەلىمىزدەگى قالتالى ازاماتتارعا دەمالىستى شەتەلدە ەمەس, قازاقستاندا وتكىزۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. سول ماقسات شىنىمەن دە وسى جازدا جۇزەگە اسقانداي. شەتەلگە ساياحاتتاپ بارۋ ءۇشىن پتسر-تەست تاپسىرۋ كەرەك نەمەسە ىندەتكە قارسى ۆاكتسينا العانىڭدى دالەلدەيتىن پاسپورت قاجەت, كەي ەلدەردىڭ شەكاراسى مۇلدە جابىق. بۇل, ارينە, ءوز كەزەگىندە وتاندىق تۋريزم سالاسىنا مۇمكىندىك بەردى. سەبەبى اۋرەسى ازداۋ. بىراق ىشكى ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن ءالى دە تولىق جاعداي جاسالماعان.
بۋرابايدىڭ باۋرايى تولى قوقىس
ەلوردالىقتار ءۇشىن دەمالىس كۇندەرى قالانىڭ ۋ-شۋىنان قاشىپ, تىنىعۋعا تاپتىرمايتىن جەرلەردىڭ ءبىرى بۋراباي ەدى. كوكشەدە جەر جەتپەيتىن كۋرورتتىق ايماقتان قىسى-جازى دەمالۋشىلار قاراسى ازايمايدى. اپتا سايىن نۇر-سۇلتاننان 1-2 كۇنگە ۇيىمداستىرىلاتىن جەكە تۋرلار دا قاپتاپ تۇر. باعاسى كوڭىلگە قونىمدى – 10 مىڭ تەڭگە. قالتاعا اۋىرلىق سالمايدى. كۇندەلىكتى قاتىنايتىن تاكسيلەرمەن دە وسى باعاعا بارىپ-قايتا الاسىز. بىراق ءبىر اتتەگەن-ايى – قۇجىناعان ادام, مەرەكە كۇندەرى كولىكتەردىڭ كوپتىگى سونداي, نۇر-سۇلتان-ششۋچينسك تاسجولى ساعاتتاپ كەپتەلىسكە قامالادى. كوبى جەكە كولىكتەرىمەن بارادى دا, كوڭىلى قالاعان جەرگە سايران سالىپ, ارتىنداعى قوقىستارىن جيناماي كەتەدى. دەمالۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعاندىقتان دا شىعار كوشە بويىندا جابايى ساۋدا قاپتاپ تۇر. اۋىل حالقى ۇيلەرىن جالعا بەرىپ جۇرگەلى دە ون شاقتى جىل بولىپتى. وزدەرى تۇراتىن باسپاناسىنىڭ قاسىنا تاعى دا ءبىر ەسىكتى بىرنەشە قۋىقتاي بولمەلەر سالىپ قويعان. قونۋعا بارساڭىز, ءبىر تۇنەگەنىڭىزگە 20-50 مىڭ تەڭگە تولەيسىز. جاعدايى دا اناۋ ايتقانداي كەرەمەت ەمەس, دۋش پەن اجەتحاناسى, اسحاناسى سىرتتا ورنالاسقان. وتكەن جىلى بۋرابايعا جاڭادان اربات سالىندى. بىراق ول جەرگە دە بارا قالساڭىز, قوقىستارى قوقىس جاشىگىنەن شىعىپ, شاشىلىپ جاتىر. قالادان شىعىپ تىكەلەي ۇلتتىق پارككە اپاراتىن ءتۇزۋ جول اسفالت بولسا دا, اۋىل ىشىندەگى جول قيقىش-ويقىش. ءتارتىپ بۇزۋشىلار كوپ. قاس قارايعاندا ىشىمدىككە سىلقيا ماس بولىپ, ءبىر-بىرىمەن جاعا جىرتىسىپ جاتاتىن جاستاردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. كول جاعاسى دا پاكەتتەر مەن قوقىستاردان كوز اشپاي جاتىر. باس قالانىڭ ءدال جانىندا ورنالاسقان دەمالىس ايماعىنىڭ وسىنداي حالىنە قاراپ «ىشكى تۋريزم قايدا كەتىپ بارا جاتىر؟» دەپ ويلايسىڭ. ايتپاقشى, ۇلتتىق پاركتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ سۋدى كوپ ىشە بەرمەڭىز. جانىڭىز قىسىلسا, بارا قويار اجەتحاناسىن دا ساناپ ورناتقانداي.
مەگاپوليستەردىڭ بارلىعىنداعى جاعداي ۇقساس سياقتى. الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى الپامىس تايكەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, كولسايدان دا تىنىشتىق كەتىپتى. «كولسايعا تىنىشتىق ىزدەپ, دەمالۋ ءۇشىن بارعان ەدىك. سول تىنىشتىقتى تابا الماي قايتتىق. تاڭعالدىرعانى – ەلدىڭ كوپتىگى ەمەس, اسىعىس «دەمالىسى». كاتاماراننىڭ كەزەگىندە ساعاتتاپ تۇرعان, اتقا مىنەم دەپ جانتالاسقان, پيرستا سۋرەتكە تۇسەم دەپ تالاسقان جۇرت كوپ. بايقاساق, قالاداعى قاربالاس بۇل جاققا دا جەتىپتى. ال قايىڭدىدا سۋدا قالىقتاعان قايىقتارى جوق دەمەسەڭ, وندا دا جاعداي كولسايعا ۇقساس ەكەن. داڭعىرلاعان مۋزىكا قوسىپ جاستار ديسكوتەكا ۇيىمداستىرىپ جاتىر. وسىنى كورىپ ىشكى تۋريزم دامىپ جاتىر ەكەن دەپ قۋانۋعا دا بولاتىن شىعار. بىراق كولساي مەن قايىڭدىدا ادام تىم كوپ, ءتىپتى جىلدان-جىلعا سانى شەكتەن اسىپ بارا جاتىر. تۇسىنگەنىم, وڭىرىمىزگە ەل قىزىعا باراتىن جاڭا لوكاتسيالار قاجەت. تەك تابيعي ەمەس, مۇقاعالي مۋزەيى, جاركەنت مەشىتى, وربۇلاق, ويرانتوبە شايقاستارىنىڭ ورنى سياقتى مادەني-تاريحي نىساندار دا كوبىرەك ناسيحاتتالعانى دۇرىس بولار ەدى» دەدى الپامىس تايكەنوۆ.
تاقتايداي ءتۇزۋ جول قاجەت
الەۋمەتتىك جەلىدە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن باستاپ قاراپايىم حالىقتىڭ جارتىسى الاكولدە جۇرگەندەي. جاعاداعى سۋرەتتەرىن جاپپاي جەلىگە سالىپ, دەمالىستارىنىڭ قالاي ءوتىپ جاتقانىن جاريالاۋدا. ءبىر بايقاعانىمىز, بارلىعىنا كول جاعاسى ۇناسا دا, اپارار جولدىڭ ناشارلىعى ۇناماپتى. شىنىمەن دە, ەڭ ءبىرىنشى دەمالاتىن ورىنعا جەتكىزەتىن جولدىڭ جاقسى بولعانى قاجەت. قوس بۇيرەگىڭدى تۇسىرەردەي قوزعاپ, سەلكىلدەپ باراتىن دەمالىس ورىندارىنان ەل قاشادى. وعان قوسا كولىككە دە وبال. تەمىر تۇلپارىن ايەلىنەن ارتىق كورەتىن ەركەكتەر ونداي جەرگە ءتىپتى دە اياق باسپايدى. جول سوعىپ دەمالعان دەمالىستىڭ دا ءمانى قالمايدى. ويتكەنى قايتقاندا تاعى دا جول سوعاتىنىن بىلەسىڭ. سوڭىندا دوستارىڭا «باراتىن جەر ەمەس ەكەن» دەپ قايتارىڭ دا انىق. سوندىقتان ءتۋريزمدى دامىتامىز دەسەك, ەڭ اۋەلى تاقتايداي ءتۇزۋ جول قاجەت. دەمالىسىن باتىسقا بارىپ وتكىزگەن استانالىق مۇعالىم نەسىبەلى ماحاتتىڭ ايتۋىنشا, جولدىڭ ساپاسى ماڭعىستاۋدا دا سىن كوتەرمەيدى. «وسى جىلى ءبىر توپ مۇعالىم بولىپ كيەلى ماڭعىستاۋ جەرىنە, بوزجىرا مەن ۇستىرتكە بارىپ قايتتىق. اتموسفەراسى مۇلدەم بولەك, عارىش كەڭىستىگىندە جۇرگەندەي سەزىنەسىڭ. ءتىپتى قولىمىزداعى سمارتفون كامەراسى دا بوزجىرانىڭ ەرەكشەلىگىن جەتكىزە المايدى. گولليۆۋدتاعى مارس جايلى فانتاستيكالىق فيلمگە سۇرانىپ تۇرعان دايىن دەكوراتسيا دەرسىز. مۇنداي اسەم ولكەنىڭ ءتول تەڭگەمىزدە تاڭبالانعانى دا بەكەر ەمەس شىعار. الايدا قانشا جىل وتسە دە بوزجىراعا اپارار 10 شاقىرىم جولعا اسفالت توسەلمەگەنىنە تاڭعالماۋ مۇمكىن ەمەس. بيىل قايىڭدىعا دا جولىم ءتۇستى. ول جاقتا دا وسى ماسەلە وزەكتى ەكەن. كولسايدان قايىڭدىعا دەيىن 40 مينۋت جول بويى ەكى وكپەمىزدى قولعا الىپ, ارەڭ جەتتىك. دەمالۋشىلاردى تاسىمالداۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلاتىن كولىكتەر دە كەڭەستىك زاماننان قالعان ەسكى كولىكتەر. وسىدان سوڭ ەلىمىزدەگى ىشكى تۋريزم جايلى ايتۋ ۇيات» دەدى مۇعالىم.
سالاعا ساپالى مامان كەرەك
بۇرىن جاعدايى بارلار «قازاقستاندا قايداعى تۋريزم؟» دەپ جاز شىقسا شەكارا اسىپ دۋباي مەن گرۋزيانىڭ, مالديۆ پەن انتاليانىڭ تابالدىرىعىن توزدىراتىن ەدى. بىراق سوڭعى جىلدارى جولدار جوندەلىپ, ءتۇرلى سۋبسيديالار ارقىلى كاسىپكەرلەرگە قولداۋ كورسەتىلە باستادى, اقپارات تا كوبەيىپ, كەڭ اۋقىمدا وتاندىق تۋريزم ناسيحاتتالىپ ءجۇر. سونىڭ ءبارى ناتيجەسىن بەرە باستاعانداي. ادامدار شەتەلدى ەمەس, وزىمىزدە دەمالۋدى تاڭداي باستادى. بيىلعى ءبىرىنشى توقساندا قازاقستانعا شەتتەن كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي تومەندەگەن. ال وتانداستارىمىز ىشكى تۋريزمگە كوبىرەك كوڭىل بولە باستاعان.
جەرگىلىكتى تۋريستەر سانى ءبىر جىل ىشىندە 10,4 پايىزعا ءوسىپ, 931,1 مىڭ ادامعا جەتتى. وسى ورايلى ءساتتى پايدالانىپ, قازاقستاندىق تۋريزم سالاسى كەلۋشىلەردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋى ءتيىس ەدى. دەگەنمەن ءبىراز جەردە قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى اقساپ تۇر. كەي قوناقۇيدە ءتىپتى تاپسىرعان زاتىڭدى ەكى ساعاتتا الىپ كەلەدى. قىزمەتكەرلەرى ءار قوناققا جىلى, سىپايى جاۋاپ بەرۋدى ۇمىتىپ كەتەتىن جەرلەر دە جوق ەمەس. سوندىقتان دا ىشكى ءتۋريزمدى دامىتامىز دەسەك, ەڭ ءبىرىنشى كەلگەن قوناقتى قاشىرىپ الماي, جىلى شىراي تانىتىپ, بابىن جاسايتىن كاسىبي مامانداردى كوپتەپ دايىنداعانىمىز دۇرىس.
كوپ جەردە كوكتەن تۇسكەن باعا
ىشكى ءتۋريزمدى دامىتامىز دەسەك, دەمالىس ورىندارى باعاسىنىڭ حالىققا قولجەتىمدى بولعانى دا وتە ماڭىزدى. بىزدەگى ءبىراز دەمالىس ورنى وزىنە باسەكەلەس بولماعاندىقتان, قالاعان باعانى قويا سالادى. كەلگەن دەمالۋشىنىڭ قالتاسىنداعى سوڭعى تيىنىنا دەيىن قاعىپ العىسى كەلەدى. «ول ەرتەڭ ەكىنشى رەت اينالىپ كەلەدى-اۋ, تۋىستارىن شاقىرادى-اۋ» دەگەن وي كوبىندە جوق. ايتالىق, قارت كاسپيدىڭ جاعالاۋىندا كۇنگە قىزدىرىنىپ, اقتاۋدىڭ «ءنان» بالىقتارىن جەپ, الەمدەگى تاڭداۋلى قوناقۇيلەردىڭ ءبىرى سانالاتىن Rixos-تا دەمالعىڭىز كەلسە, ميلليونەر بولۋىڭىز قاجەت. سەبەبى «اقتاۋ Rixos» قوناقۇيىندە 2 ادامدىق ءنومىردىڭ 1 تاۋلىكتىك قۇنى – 300 مىڭ تەڭگە. ەگەر تەڭىز جاعالاۋىنداعى ورتاشا دەڭگەيلى قوناقۇيلەرگە جايعاسامىن دەسەڭىز, وندا ءبىر تاۋلىكتىك باعا 8500 تەڭگەدەن باستالىپ, قوناقۇي دەڭگەيىنە بايلانىستى 35-50 مىڭ تەڭگەگە دەيىن بارادى. ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرىنە بارىپ ەمىن-ەركىن بىرنەشە كۇنگە دەمالىپ قايتامىن دەسەڭىز, قالتاڭىزدا كەمىندە 200-300 مىڭ تەڭگە قاراجاتىڭىز بولۋى كەرەك. «نەگە سونشا قىمبات؟ كۇنىنە ءجۇز مىڭ تولەگەنشە, شەتەلدە دەم العان ارزانىراق قوي. باعاسىن شارىقتاتپاي, حالىقتىڭ قالتاسىنا ساي كەلەتىن باعا قويۋ كەرەك» دەيدى بەلسەندى الماش سەيدىكەنوۆا.
سونداي-اق قازىر ءبىراز ادام دەمالىسىن تەك ءوزى عانا ەمەس, وزگەلەردىڭ دە كورگەنىن قالايدى. سول سەبەپتى الەۋمەتتىك جەلىدە تىكەلەي ەفير جۇرگىزىپ, ءجيى ۆيدەو جاريالاپ وتىرۋى ءۇشىن دەمالىس ايماعىندا ينتەرنەتتىڭ بولۋى ماڭىزدى. بىراق بىزدە تابيعات اياسىنداعى تۋريستىك ورتالىقتاردىڭ كوبىندە ينتەرنەتپەن ماسەلە بار. كەيبىرىندە ول جوق تا. سونىمەن قاتار كوپ تۋريستىك ايماقتا اجەتحانا قويىلماعان. كىرسەڭ نە تۇنشىعىپ ولەسىڭ نەمەسە باراتىن جەرىڭە دەيىن قينالساڭ دا شىدايسىڭ. سوندىقتان الدىمەن اجەتحانا ماسەلەسى شەشىلمەي, تۋريزم العا باسپاس.
الەمدىك كۋرورتتار قالاي؟
سوڭعى ەكى جىلدا ىندەت تۋريزمگە ۇلكەن سوققى جاسادى. الەم شەكارالارى جابىلىپ جاتىر. پاندەمياعا دەيىن تايلاندتىڭ تۋريزم سالاسى ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 20 پايىزىن قۇرايتىن. ەندى ساراپشىلار مۇنداي كورسەتكىش جاقىن ارادا بولمايتىنىن ايتۋدا. ەگەر 2019 جىلى تۋريزمنەن 100 ملن دوللار, ال بىلتىر 30 ملن دوللار كىرىس كىرسە, بيىل بۇل سوما ودان دا از بولادى دەگەن بولجام بار. تۇركيادا ىرىق بەرمەي تۇرعان ورمان ءورتى تۋريزم سالاسىنا كەسىرىن تيگىزدى. قىزىل جالىن ءورشىپ تۇرعان كۋرورتتىق ايماقتاردان مىڭداعان ساياحاتشى ەۆاكۋاتسيالانىپ جاتىر. ەگەي اۋدانىنا جولداما العان تۋريستەر بيلەتتەرىن كەرى قايتارىپ جاتىر. مارماريستە دە ءدال وسىنداي جاعداي. ەندى ساراپشىلار ايماققا كەلەتىن ساياحاتشىلاردىڭ سانى بيىل 80 پايىزعا قىسقارۋى مۇمكىن دەپ وتىر. ال سوچيگە ەگىلمەي كەلگەن دەمالۋشىلار ايىپپۇل تولەيدى. قوناقۇيگە توقتار الدىندا تۋريستەر الدىمەن ۆاكتسيناتسيا تولقۇجاتىن كورسەتۋى شارت. ەگەر پاسپورتى بولماعان جاعدايدا 3 كۇننىڭ ىشىندە ەكپە سالدىرۋى ءتيىس. بولماسا, اكىمشىلىك جازاعا تارتىلادى.
ءيا, قولدا بار التىننىڭ قادىرى جوق. تۋريزم سالاسىنا بارىنشا جاعداي جاساپ دامىتاتىن بولساق, قازاق جەرىنىڭ تۇمسا تابيعاتىنا الەم جۇرتى اعىلار ەدى. ءبىزدىڭ ولكە اسەمدىككە دە, تاريحقا دا باي تۇركىنىڭ اتا جۇرتى ەمەس پە؟.
سۇحباتتاسقان كوكتەم قارقىن
