پرەزيدەنتتىڭ ءوز وكىلەتتىكتەرىن بەرۋى – ەرەكشە باتىل قادام

2017 جىلى 10 ناۋرىزدا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قر كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. وتاندىق عالىمدار, حالىقارالىق ساراپشىلار «ۇزدىك رەفورما» دەپ باعا بەرگەن بۇل رەفورما پرەزيدەنت, پارلامەنت, ۇكىمەت اراسىنداعى بيلىك وكىلەتتىكتەرىن قايتا ءبولۋدى, ەلدەگى احۋالعا بيلىك تارماقتارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋدى كوزدەيدى. 30 تامىز – كونستيتۋتسيا كۇنىنە وراي ءبىز سەنات دەپۋتاتى, يننوۆاتسيالىق دامۋ جانە كاسىپكەرلىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى اسقار بەيسەنباەۆپەن وسى تاقىرىپتا اشىق اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

– اسقار اسانۇلى, وتكەن جىلعى كونستيتۋتسيالىق رەفورما بيلىك بۇتاقتارى اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردى قايتا ءبولۋدى قاراستىرادى. سونىڭ ءبىرى پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ وكىلەتتىكتەرىن كەڭەيتۋ بولىپ تابىلادى. وسى وزگەرىستەر تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى.
– وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, 1995 جىلى اتا زاڭىمىزدى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ ناتيجەسىندە قابىلدادىق. ونىڭ الدىندا قىرۋار جۇمىس­تار جۇرگىزىلدى. كونستيتۋتسيانى دايىندايتىن ۇلكەن جۇمىس توبى قۇرىلىپ, وعان تىكەلەي ەلباسىمىزدىڭ ءوزى باسشىلىق ەتتى. اتاپ ايتارلىعى, پرەزيدەنت ءوز قازاعىنا, ەلىنە قاجەتتى دەگەن نورمالاردى سوناۋ 90-جىلدارى ازىرلەپ, نەگىزگى زاڭعا كىرگىزىپ قويعانىن بىلە بەرمەيمىز. 23 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا وسى اتا زاڭىمىز ءوزىنىڭ بارلىق الەۋە­تىن كورسەتتى, دالەلدەپ بەردى. الايدا زاڭنىڭ ءتىرى اعزا ەكەندىگىن, زامانا تالابىنا سايكەس وزگەرىپ وتىراتىنىنا كوزىمىز جەتتى. ۋاقىتتىڭ ءوزى وسىنى دالەلدەپ وتىر. وتكەن جىلى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ بىرقاتار وكىلەتتىكتەرى پارلامەنتكە, ۇكىمەتكە بەرىلدى. پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ دا وكىلەتتىكتەرى جوعارىلادى. مىسالى, سەناتورلاردىڭ: «قر ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدى سەنات تاعايىنداسىن» دەگەن ۇسىنىسى ءوتتى. بۇدان بىلاي جوعارعى پالاتا قر ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدى 5 جىلعا تاعايىندايدى جانە قىزمەتىنەن بوساتا الادى. ۇكىمەتتە تاعايىندالاتىن مينيسترلەردىڭ پارلامەنت پالاتالارىنىڭ ءتيىستى كوميتەتتەرىنىڭ ماقۇلداۋىنان ءوتۋى, ۇكىمەتتىڭ پارلامەنتتىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋى, مىنە, بۇلاردىڭ ءبارى پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرىن كۇشەيتەدى.
– ءۇش مينيستر: قورعانىس, سىرتقى ىستەر جانە ىشكى ىستەر ءمينيسترىن پرەزيدەنت ءوزى تا­عايىندايدى, ال قالعاندارىن پرەمەر-مينيستر پرەزيدەنتكە ۇسىنادى, پرەزيدەنت ونى پارلامەنت پالاتالارىمەن كەلىسىپ بارىپ تاعايىندايدى. سولاي عوي؟
– ءيا, ءۇش ءمينيستردى پرەزيدەنت ءوزى تاعايىندايدى. ەسىڭىزدە بولسا, بىلتىرعى رەفورمادا «ىشكى ىستەر ءمينيسترىن پارلامەنت تاعايىندايدى» دەلىنگەن نۇسقانى قىزۋ تالقىلادىق. «بۇل قىز­مەتتى اتقاراتىن ادام تىكەلەي مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپ بەرەتىندىكتەن, ونى ەلباسىنىڭ ءوزى تاعايىندايدى» دەپ تۇزەتتىك. مۇنداي تۇزەتۋلەر – اتا زاڭىمىزدىڭ وتە ساپالى, زامانا تالابىنا ساي دايىندالعانىنىڭ دالەلى.
– قازاقستان پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋدى قولعا الدى. الايدا پرەزيدەنتتىك بيلىك ساقتالادى عوي. ال پارلامەنتتىڭ ەلدەگى احۋال­عا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ارتاتىنىن نەدەن كورە الامىز؟
– ءيا, بىزدە پرەزيدەنتتىك باس­قارۋ جۇيەسى. بۇل جۇيە ءوزى­نىڭ ومىرشەڭدىگىن, تيىمدىلىگىن تولىق دالەلدەدى. اسىرەسە, سوناۋ 90-جىلدارداعى ەڭ قيىن كەزەڭدەگى سىناقتاردان پرەزيدەنتتىك باسقارۋدىڭ ارقاسىندا سۇرىنبەي وتتىك. مىسالى, قازىر تۇركيا پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشۋدە. ارينە, تاڭداۋ جاساۋ – اركىمنىڭ, ءار ۇلتتىڭ ءوز ەركىندە. ءبىز بولساق زاماننىڭ وزگەرۋىنە قاراي ازاماتتىق, اشىق قوعام قۇرۋعا كىرىستىك. ياعني حالىقتىڭ بيلىككە ارالاسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىسپىز. مىنە, وسىعان بايلانىستى پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە ءوتىپ جاتىر­مىز. بۇل دەگەنىمىز – حالىقتىڭ بيلىككە ۇستەمدىك ەتۋى. پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىكتەرىن ارتتىرۋ دەگەندى ءتۇسىندىرىپ كورەيىن. بۇل, بىرىنشىدەن, پارلامەنتتەگى پارتيالاردىڭ بەدەلىن ءوسىرۋ. مىسالى, ماجىلىستە ءۇش پارتيانىڭ فراكتسياسى بار. پارتيا دەگەنىمىز – بيلىككە تالاساتىن قوعامنىڭ ءبىر قۇرالى. ءبىر پارتيانىڭ كوزقاراسىن ءبىلۋ ارقىلى كۇللى قوعامنىڭ وي-پىكىرىن بىلۋگە, ونى دامىتۋعا بولادى. سەناتتا جەرگىلىكتى جەرلەردىڭ وكىلدەرى توپتاسقان. ول جەردە ءار ءوڭىر, وبلىس, رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ وكىلدەرى وتىر. كوپ ۇزاماي رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ءۇشىنشى قالاعا اينالعان شىمكەنتتىڭ دەپۋتاتى سايلانادى. مىنە, سول وڭىرلەردىڭ دەپۋتاتتارى حالىقتىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىن كوتەرىپ, ۇكىمەتكە جەتكىزەدى. بۇل جەردە ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى اسا ماڭىزدى. ياعني قابىلدانعان زاڭداردىڭ, باعدارلامالاردىڭ, ماقۇلدانعان جوبالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىن, ونىڭ تيىمدىلىگىن, قانشالىقتى حالىقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىندىگىن تەكسەرۋگە دەپۋتاتتار بەلسەنىپ كىرىسۋى ءتيىس. پارلامەنت قوعامنىڭ, مەملەكەتتىڭ دامۋى ءۇشىن وزىنە جۇكتەلگەن ءرولىن تولىق اتقارۋى كەرەك. پارلامەنتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن – وسى.
– ال پرەزيدەنت ۇكىمەتكە قانداي وكىلەتتىكتەر بەردى؟ سوعان دا توقتالا كەتسەڭىز…
– ۇكىمەتكە مەملەكەتتىك باع­دارلامالاردى, ورتاق قارجىلاندىرۋ جۇيەسىن بەكىتۋ, بيۋدجەت سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ايلىعىن ايقىنداۋ قۇقىقتارى بەرىلدى. پرەزيدەنتتىڭ ءوز وكىلەتتىكتەرىن بەرۋى – وتە باتىل قادام. سەبەبى مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان ادامنىڭ ءوز وكىلەتتىكتەرىن بەرۋى – تاريحتا وتە سيرەك كەزدەسەتىن دۇنيە. جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. كەرىسىنشە, بارلىق مەملەكەت باسشىلارى بيلىكتى تولىق وزىنە العىسى كەلەدى. ەلباسىنىڭ ويلاعانى وتە تەرەڭدە جاتىر. ويتكەنى ۇكىمەت – بۇل مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قاجەتتى ۇلكەن ينستيتۋت. وسى ينستيتۋتتىڭ كەلەسى ءبىر دامۋ ساتىسىنا كوتەرىلۋىنە اۆانس بەرىپ, سەنىم ءبىلدىرىپ وتىر. ۇكىمەتىمىز وسى سەنىمدى دۇرىس پايدالانا ءبىلۋى قاجەت. بۇل جەردە ۇكىمەتتىڭ بارلىق جۇمىسى دۇرىس دەي المايمىز. كەمشىلىكتەرى بار. ەندەشە ۇكىمەت وسى كەمشىلىكتەرگە ءوزى جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس. سونداي دەڭگەيگە جەتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. بۇل ماسەلەگە ەكى تۇرعىدان قاراۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى – ەلباسىنىڭ ءوز وكى­لەت­تىكتەرىن پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە بەرسە, ەكىنشىسى – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى دە تاپسىرىپ وتىر. سونى سەزىنىپ, ارقايسى ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرەتىندەي ينستيتۋتقا اينالعان ابزال. مىنە, وسىنى ءبارىمىز دۇرىس تۇسىنەيىك.
– ەلباسىنىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى كونستيتۋتسياعا قانداي تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى؟
– پرەزيدەنتتىڭ قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن الۋىنا, شەكاراسىن شەگەندەۋىنە, دۇنيە­جۇزىلىك ارەنادا بۇگىنگىدەي دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە قوسقان ولشەۋسىز ەڭبەگىن ءبىز اتا زاڭىمىزدا ناقتىلاپ, ايقىندادىق. ءوز باسىم مۇنى نۇرسۇلتان نا­زارباەۆتىڭ ۇشان-تەڭىز ەڭبەگىنىڭ لايىقتى باعالانعانى دەپ ەسەپتەيمىن. مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىندا دا, قوعامنىڭ وسى ساتىعا وتۋىندە دە ەلباسىمىزدىڭ ەڭبەگى وراسان زور. قانشاما باعدارلامالار قابىلدادىق. ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك توڭكەرىس دەيمىز. بۇل – تەك قازاقستان قوعامىن عانا ەمەس, كۇللى دۇنيە جۇزىندەگى قارىم-قاتىناستاردى وزگەرتەتىن باعدارلاما. قازىر ءبىز جاڭا كەزەڭگە, جاڭا داۋىرگە اياق باستىق. بىراق قانشالىقتى سوعان دايىنبىز؟ وسى جونىندە تەرەڭ ويلانايىق. ەلباسىنىڭ كوتەرگەن بارلىق باستامالارى – قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا دەگەن الاڭداۋشىلىق. ءبىز ارقايسىمىز جاڭا زاماننىڭ وزگەرىستەرىنە دايىن بولساق, ەلىمىز دە ءوزىنىڭ ورنىن تابادى. ول ءۇشىن اتا زاڭىمىزعا سايكەس, ءتيىستى زاڭداردى, قۇجاتتاردى دەر كەزىندە قابىلداپ, كۇللى قوعامنىڭ دامۋىن دۇرىس باعىتتا ۇستاي الۋعا ءتيىسپىز. ولاي ەتپەسەك, جىلدام وزگەرەتىن زاماندا كەز كەلگەن مەملەكەت, كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ ورنىن تاپپاي قالۋى مۇمكىن. مىسال ايتايىن. قازىرگى تاڭدا ەڭ مىقتى, الىپ مەكەمەلەردىڭ وزدەرى, كونسالتينگتىك, ترانسۇلتتىق كومپانيالار ءبىر كۇندە جويىلىپ كەتىپ جاتىر. فيندەردىڭ «نوكيا» اتتى الىپ كورپوراتسياسى كەزىندە مەملەكەتتىڭ ماقتانىشى بولاتىن. ال قازىر ول قايدا؟ دەر كەزىندە بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەردى قابىلداي الماعانىنىڭ ناتيجەسىندە وسىنداي كۇيگە ۇشىرادى. ءبىزدى دە ۇلكەن قيىنشىلىقتار, تاڭعالارلىق وزگەرىستەر كۇتىپ تۇر. سوعان تولىق دايىن بولۋىمىز كەرەك.
– اتا زاڭىمىزدىڭ ومىرشەڭدىگىن, تيىمدىلىگىن ەلىمىزدىڭ قاراپايىم ازاماتى رەتىندە قالاي سەزىنەسىز؟
– وزگە ۇلتپەن سالىستىرساق, قازاق حالقىنىڭ زاڭعا دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە. جازىلعان زاڭ بار, جازىلماعان زاڭ بار. ماسەلەن, ءاز تاۋكەنىڭ زامانىنداعى «جەتى جارعىدان» باستاپ, قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى, ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى دەگەن اتاۋلار بەردىك. اۋىلدا زاڭنىڭ ءرولىن بيلەر اتقاردى. ءار قازاق سول بيلەرگە جۇگىنىپ, داۋ-شاردى شەشتى. قازاق ءبيدىڭ كەسىمىن, شەشەننىڭ وسيەتىن ەكى ەتپەگەن. بۇل – ءبىزدىڭ ەجەلدەن زاڭعا باعىنىپ, قۇقىقتى قۇرمەتتەگەن حالىق ەكەنىمىزدىڭ كورىنىسى. ياعني جەكە باستىڭ مۇددەسىنەن گورى, ۇلتتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويا بىلگەن ەلمىز. بۇگىنگى اتا زاڭىمىز دا سول ۇلتتىق زاڭدارىمىزدىڭ جالعاسى, ءۇردىسى. زامان وزگەرگەن كەزدە, ءار كەز زاڭدى جاڭالايتىن ساتتە اتا زاڭىمىزبەن سالىستىرامىز. سول كەزدە ونىڭ الەۋەتىنىڭ زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ءوز باسىم, قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە, اتا زاڭىمىزدى ماقتانىش ەتەمىن! مەنىڭشە, مەملەكەتتىڭ, قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن ونىڭ ىشىندە بارلىق مۇمكىندىكتەر بار. تەك ءوزىمىز كورە ءبىلۋىمىز كەرەك.

اڭگىمەلەسكەن
تولەن تىلەۋباي