قازاقستاندا 120 ملن توننا قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار جينالعان, ونىڭ كولەمى جىل سايىن 4,5-5 ملن تونناعا ۇلعايىپ وتىر. بۇل جايت ەلىمىز ءۇشىن كۇردەلى پروبلەمانىڭ بىرىنە اينالدى. «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس, قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ ۇلەسىن 2030 جىلى – 40 پايىزعا, 2050 جىلى 50 پايىزعا جەتكىزۋ جوسپارلانعان. وعان قوسا, ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس, نۇر-سۇلتان قالاسىندا 2019 جىلعى 1 جەلتوقسانعا دەيىن قايتا وڭدەۋ دەڭگەيى 75 پايىزدى قۇراۋ كەرەك ەدى.
قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا سەناتتا ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆتىڭ قاتىسۋىمەن «تۇرمىستىق جانە ونەركاسىپتىك قالدىقتاردى جيناۋ جانە وڭدەۋ» تاقىرىبىندا ۇكىمەت ساعاتى ءوتتى.
تۇرمىستىق قالدىقتاردان قايتسەك قۇتىلامىز؟
ەلىمىزدە قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردى (قتق) باسقارۋعا قاجەتتى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق بازا قۇرىلعان. ەكولوگيالىق كودەكسكە, زاڭناماعا قالدىقتار تۋرالى نورمالار ەنگىزىلگەن. سوعان قاراماستان زاڭ تالاپتارى ءالى كۇنگە تيىسىنشە ورىندالماي كەلەدى. وسىعان وراي, قالدىقتاردى جيناۋعا, سۇرىپتاۋعا, كادەگە جاراتۋعا جانە قايتا وڭدەۋگە بايلانىستى مىندەتتەر كوكەيكەستى ماسەلەگە اينالىپ وتىر.
– 2018 جىلى «DAMU RG» جشس زەرتتەۋ توبى قتق نارىعىنا جۇيەلى تالداۋلار جۇرگىزگەن ەدى. وندا وسى سالانىڭ نەگىزگى پروبلەمالارى كورسەتىلگەن, – دەدى جيىندى جۇرگىزگەن سەناتور, اگرارلىق ماسەلەلەر, تابيعاتتى پايدالانۋ جانە اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ءالي بەكتاەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا, تۇرمىستىق قالدىقتاردى زالالسىزداندىرۋ ءۇشىن قولدانىستاعى تاريفتەر جەتكىلىكسىز جانە ول تولەمدەر قالدىقتاردى كومۋ مەن تاسىمالداۋ شىعىندارىنىڭ ءوزىن جابۋعا جەتكىلىكسىز. ونىڭ ۇستىنە قتق-مەن جۇمىس ىستەۋ ءتاريفى سارالانباعان: قالدىقتار بولەك جينالسا دا, ءبىر كونتەينەرگە سالىنسا دا – تولەنەتىن تولەم بىرەۋ.
سونداي-اق قوقىسقا قاتىستى شىعىنداردىڭ باسىم بولىگى وسى سالاداعى ۇيىمداردىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلەدى. بۇل كومپانيالاردىڭ قالدىقتارمەن جۇمىس ىستەۋ جۇيەسىن دامىتۋعا مۇرشا بەرمەيدى. وسى ماسەلەنى رەتتەۋگە مىندەتتى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوقىس وڭدەۋشى كاسىپورىندار اراسىندا ءوزارا ۇيلەسىمدى تەتىك جوق. بۇل جاعداي قوقىستاردى وڭدەۋ پروبلەماسىن ءتيىمدى شەشۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى.
تاعى ءبىر قيۋى كەلىسپەي جاتقان شارۋا – قايتالاما شيكىزات نارىعىنىڭ شەكتەۋلىلىگى. وڭدەۋشىلەر قالدىقتان الىنعان ونىمدەردى ساتۋ كەزىندە ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولادى.
تۇرعىندارعا ەكولوگيالىق مادەنيەت جەتىسپەيدى
قاتتى قىنجىلتاتىن جايتتىڭ ءبىرى – تۇرعىنداردىڭ ساناسىندا قالدىقتاردى بولەك جيناۋ مادەنيەتى مەن ەكولوگيالىق تۇيسىكتىڭ قالىپتاسپاعاندىعى. «وكىنىشكە قاراي, ۇلكەن قالالاردا قوقىستى بولەك جيناۋعا ارنالعان كونتەينەرلەر ورناتىلعانىنا جانە وسى باعىتتا جۇرگىزىلىپ جاتقان اقپاراتتىق-ناسيحات شارالارىنا قاراماستان, جۇرت بۇرىنعىداي بارلىق قوقىستى ءبىر جەرگە تاستاي سالۋ ادەتىنەن ارىلعان جوق. كوپشىلىكتىڭ قورشاعان ورتاعا جاناشىرلىقپەن قاراۋ مادەنيەتى تومەن, وعان دەگەن تۇتىنۋشىلىق كوزقاراس باسىم» دەدى سەناتور ءا.بەكتاەۆ ۇكىمەت ساعاتىنىڭ كىرىسپە بولىگىندە.
كوتەرىلىپ وتىرعان تاقىرىپ بويىنشا ەسەپ بەرگەن ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ قالدىقتاردى باسقارۋ ءىسى قازاقستاننىڭ «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋ تۇجىرىمداماسى بويىنشا باسىم مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىنىن اتاپ ءوتتى. تۇجىرىمداماعا سايكەس, ەلىمىزدە قالدىقتاردى وڭدەۋ ۇلەسى 2030 جىلى 40 پايىزعا, 2050 جىلى 50 پايىزعا جەتۋى ءتيىس. 204 قالالار مەن اۋدانداردىڭ 51-ىندە قالدىقتى ءبولىپ جينايدى, 30-ىندا سۇرىپتايدى.
ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا, رەسپۋبليكادا 3,5 مىڭ پوليگون بار, ونىڭ تەك 17,7 پايىزى عانا ەكولوگيالىق جانە سانيتارلىق تالاپتارعا سايكەس كەلەدى. كوپشىلىك پوليگونداردىڭ قىزمەت كورسەتۋ مەرزىمى وتكەن. 2019 جىلدىڭ 9 ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلىمىزدە قوقىستاردىڭ 13,2 پايىزى عانا وڭدەلگەن. ونىڭ كورسەتكىشى اقمولا (3 پايىز), بقو (4 پايىز), شقو (5 پايىز) وبلىستارىندا وتە تومەن, ال ەڭ جوعارى كورسەتكىش – ماڭعىستاۋ (29 پايىز), الماتى وبلىستارى (18 پايىز) مەن شىمكەنت (22 پايىز) قالاسىندا.
– جەكەلەگەن قوقىستار ءتۇرىن كومۋگە تىيىم سالۋ مەرزىمى بىرنەشە رەت كەيىنگە شەگەرىلدى, الايدا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار تاعام قالدىقتارىنان تىڭايتقىش الۋ ورىندارىن جاساۋ ءۇشىن, قۇرىلىس قيراندىلارىن قايتا پايدالانۋ ءۇشىن ەش شارا جاساعان جوق, – دەپ اكىمدەرگە شۇيلىكتى مينيستر.
ماسەلەن, 2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ پوليگونداردا پلاستماسسا, پلاستيك, پوليەتيلەن, پوليەتيلەنتەرەفتالات قاپشىقتارى, ماكۋلاتۋرا, كارتون جانە قاعاز قالدىقتارىن, قۇرامىندا سىناپ بار شامدار مەن اسپاپتاردى, قورعاسىن-قىشقىلدى باتارەيكالاردى, ەلەكتروندى جانە ەلەكتر جابدىقتارىن, ءتۇرلى ءتۇستى جانە قارا مەتالداردى كومۋگە تىيىم سالىنعان, بىراق ولاردىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن ورىندا جينالۋ فاكتىلەرى كوپ.
قالدىقتاردى ءتيىمدى پايدالانۋ ناتيجەسى بويىنشا 17 ءوڭىر مەن قالالاردىڭ ەشقايسىسى جوعارى جانە ورتا دارەجەگە جەتە المادى, ال 5 ءوڭىردىڭ كورسەتكىشى ءتىپتى تومەن. ال ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس, اكىمدىكتەر جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى قالدىقتاردى وڭدەۋ كورسەتكىشىمەن باعالانادى.
مينيستر ماعزۇم مىرزاعاليەۆ قتق پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن Waste to Energy مەحانيزمىن ەنگىزۋدى ۇسىندى. بۇل قوقىستى جاعۋ بارىسىندا «جاسىل ەنەرگيا» الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى جانە كومىلەتىن كۇل-قوقىس كولەمىن ەداۋىر ازايتادى. پرەمەر-ءمينيستردىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 6 قوقىس جاعۋ كەشەندەرىن سالۋ جوسپارلانعان: شىمكەنت جانە اقتوبە قالالارىندا (2021 جىلى), نۇر-سۇلتاندا (2022 جىلى), قاراعاندىدا (2023 جىلى), تارازدا (2024 جىلى), الماتىدا (2025 جىلى). اتالعان مەحانيزمدى ەنگىزۋ قوقىس جاعۋ سالاسىنا 182 ملرد تەڭگە تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە, قوقىس وڭدەۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەۋگە نيەت بىلدىرگەن ينۆەستورلار دا بار. بۇل بيۋدجەتتىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن قوقىستاردى جويۋعا (2,5 ملرد تەڭگە), پوليگون قۇرىلىسىنا (2,7 ملرد تەڭگە) ارنالعان شىعىندارىن ۇنەمدەۋگە, ەكولوگياعا, ادام دەنساۋلىعىنا, فلورا مەن فاۋناعا كەرى اسەرىن تومەندەتەدى.
قالدىقتار پروبلەماسىن شەشۋ ءۇشىن زاڭ بويىنشا 2016 جىلى اۆتوكولىكتەر مەن ونىڭ قۇرامداس بولشەكتەرىن, 2017 جىلى ەلەكتر جابدىقتارىن پايدالانۋ بويىنشا مىندەتتەمەلەر ۇلعايتىلدى.
وندىرۋشىلەردىڭ كەڭەيتىلگەن مىندەتتەمەلەرى (وكم) وپەراتورى اياسىندا 18 قالاداعى 170 كاسىپورىنعا قايتالاما شيكىزاتتى جيناعانى, تاسىمالداعانى جانە وڭدەگەنى ءۇشىن وتەماقى تولەنەدى, ولار قالدىقتاردان 20-دان استام ءونىم تۇرلەرىن شىعارادى.
– 2017 جىلى ورتالىق ازيا اۋماعىندا ءبىرىنشى رەت قازاقستاندا ەسكى اۆتوموبيلدەردى وڭدەۋ زاۋىتى ىسكە قوسىلدى. وتكەن 2 جىل ىشىندە زاۋىت 92115 ەسكى كولىكتەردى قابىلداپ, كادەگە جاراتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە 60 مىڭ توننا قارا مەتالل سىنىعى, 3 مىڭ توننا اليۋميني الىندى. 556 توننا مەتالل بالقىماسى مەتاللۋرگيالىق كاسىپورىندارعا جەتكىزىلدى, – دەدى مينيستر.
كەڭەس زامانىنان قالعان قالدىقتار
قازاقستاندا كەڭەس كەزەڭىنەن بەرى 31 ملرد توننا وندىرىستىك قوقىستار قوردالانعان, وعان جىل سايىن 1 ملرد توننا تاۋ-كەن جانە مۇناي قالدىقتارى قوسىلىپ وتىرادى. 2018 جىلى ولاردى وڭدەۋ 32,2 پايىزعا جەتكەن, ول 2015 جىلمەن سالىستىرعاندا 9 پايىزعا كوپ. قالعان قالدىقتار كۇلتوكپەگە توگىلەدى.
ەلىمىزدە سونداي-اق 527 ملن توننا كۇل-قوقىس جينالعان, وعان جىل سايىن تاعى 23 ملن توننا قوسىلىپ وتىر. وتاندىق كاسىپورىنداردى سونى شيكىزات رەتىندە قايتالاپ پايدالانۋعا جۇمىلدىرۋ قاجەت. ماسەلەن, «قازاۆتوجول» ۇك» اق ونى جول قۇرىلىسىنا تابيعي تاستىڭ ورنىنا قولدانادى. ال ورتالىق-شىعىس ءدالىزى جوباسىنا پاۆلودار جەو-1-ءدىڭ 338 مىڭ توننا كۇل قالدىقتارى مەن پاۆلودار اليۋميني زاۋىتىنىڭ 23,7 مىڭ توننا بوكسيت قوقىرلارى پايدالانىلعان. جوبانى ءارى قاراي جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا وعان «كاراگانداەنەرگوتسەنتر» جانە قاراعاندى جەو-3-ءتىڭ 735,2 مىڭ توننا كۇل قالدىقتارىن دا پايدالانۋ جوسپارلانعان.
تاعى ءبىر پروبلەما – جويىلۋى قيىن ورگانيكالىق لاستاۋىشتار (جول). ايتا كەتەيىك, قازىر ەلىمىزدە جول ءوندىرىسى شىعارىلمايدى, بىراق ونىڭ كەڭەس زامانىنان جيناقتالعان قورى وراسان: 40,3 مىڭ بىرلىك قۇرامىندا پحد بار ترانسفورماتور مايى, 82,6 توننا كوندەنساتورلار, 4100 ليتر تىيىم سالىنعان پەستيتسيدتەر, 3,7 مىڭ توننا كومىلگەن پەستيتسيدتەر جانە 13,5 مىڭ بىرلىك پەستيتسيد ىدىستارى. وعان يەسىز جاتقان 16 نىسانداعى ەكولوگياعا قاۋىپتى قالدىقتاردى دا قوسىڭىز. ستوكگولم كونۆەنتسياسى بويىنشا قازاقستان جويىلۋى قيىن ورگانيكالىق لاستاۋىشتار قوقىستاردى 2028 جىلعا دەيىن جويۋعا مىندەتتى.
جوسىقسىز كومپانيالارعا قاتاڭ تىيىم كەرەك
بايانداما جاساعان سەناتور مۇحتار جۇماعازيەۆتىڭ ايتۋىنشا, كەيبىر ءىرى كومپانيالار قالدىقتاردى ازايتۋعا جانە قايتا وڭدەۋگە مۇددەلى ەمەس, ولارعا ايىپپۇل تولەۋ ىڭعايلى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر ايىپپۇل سوماسىن ءوز بيۋدجەتتەرىنە سالىپ, قىزمەتىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەدى ەكەن.
– وسىعان بايلانىستى ەكولوگيالىق كودەكستىڭ جاڭا رەداكتسياسىن ازىرلەۋشىلەرگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. ءبىز قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ تولەمدەرىنەن الشاقتاپ, تابيعات پايدالانۋشىلاردى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋگە جانە جويۋعا شاقىرۋىمىز كەرەك, – دەدى سەناتور.
2018 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتارىن قايتا وڭدەۋ كولەمى 11,5 پايىزدى قۇرادى (2019 جىلدىڭ 9 ايى بويىنشا 13,2 پايىز). دەمەك, جىلدىق ءوسىم – 2 پايىز. وسى قارقىنمەن «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋ جونىندەگى تۇجىرىمدامادا كوزدەلگەن كورسەتكىشتەرگە جەتۋ قيىن. ەلىمىزدىڭ 17 اۋماقتىڭ 10-ى قايتا وڭدەۋ كورسەتكىشتەرىن 8 پايىزعا جەتكىزە الماي وتىر.
– تۇجىرىمداماعا سايكەس, 2030 جىلعا دەيىن ساپالى پوليگوندارمەن قامتاماسىز ەتۋ كورسەتكىشى 95 پايىزعا دەيىن ءوسۋى ءتيىس. قازىرگى كورسەتكىش – 17 پايىز. وزدەرىڭىز بايقاعانداي, اتقارىلاتىن جۇمىس ءالى دە از ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا جاڭاشىل بولىپ, جاڭا يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋدا جاڭا كوزقاراس بولۋى قاجەت دەپ ويلايمىن, – دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى مۇحتار جۇماعازيەۆ.
سەناتتاعى ۇكىمەت ساعاتىندا باسقا دا بىرقاتار دەپۋتاتتار ءوز وي-پىكىر, ۇسىنىس-تىلەكتەرىن جەتكىزدى. سەنات ءتورايىمى داريعا نازارباەۆا كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە بويىنشا ەلباسى مەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەرگەن تاپسىرمالارىن, تۇجىرىمدامادا كوزدەلگەن مىندەتتەردى ورىنداۋ ماقساتىندا ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى, جەرگىلىكتى اتقارۋشى جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بىرلەسە وتىرىپ, جۇمىستاردى جۇيەلى تۇردە, ەرەكشە ىنتامەن اتقارۋى قاجەتتىگىن ايتتى.
– بۇل – قوعامدى الاڭداتىپ وتىرعان وتە كۇردەلى ماسەلە. بۇگىنگى جاۋاپسىزدىق ەرتەڭ زور كەسىرىن تيگىزەدى. ەكولوگيانى زارداپقا ۇشىراتادى. مۇنداي جاعدايدا دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا جۇمساپ وتىرعان مول قارجى جەلگە ۇشىرعانمەن بىردەي. بۇگىندە بۇل باعىتتا جاسالىپ جاتقان جۇمىستار ماردىمسىز دەۋگە بولادى. 2011 جىلدان بەرى قالدىقتار قورى 11 ەسەگە وسكەن. 9268 ستيحيالىق قوقىس تاستايتىن جەردىڭ نەبارى 14 پايىزى عانا جويىلدى, – دەدى داريعا نۇرسۇلتانقىزى.
